Recenzje

• Beata Igielska

  2018-03-22

  „Serce ciemności” to literacki eksperyment Jacka Dukaja, polegający na spolszczeniu znanego „Jądra ciemności” Josepha Conrada. Na pewno prowokacyjny, intrygujący i jedyny w swoim rodzaju. Czy udany? Przyznam, że podeszłam do odsłony Dukaja z wielkim dystansem. Jakoś nie potrafiłam sobie wyobrazić, jak ma wyglądać nowa, uwspółcześniona odsłona typowego opowiadania. Czy można dostosowywać klasykę do języka, stylu i wyobrażeń przeciętnego czytelnika XXI wieku? Jeśli czytelnik ów nie radzi sobie z pierwowzorem, może nie dorósł do niego i powinien darować sobie lekturę? Czy zabieg zwany spolszczeniem nie okaże się profanacją i nie zaprzepaści albo nie wynaturzy idei utworu? Te i inne podobne zapytania towarzyszyły mi podczas lektury pierwszych stron lektury w wydaniu Dukaja. A później niespodziewanie się przełamałam i zaczęłam porównywać zapamiętaną conradowską wersję z tym, co stworzył współczesny polski pisarz. Niemalże w tym samym momencie przypomniałam sobie dość już odległe, lecz stale mile wspominane czasy pracy w liceum ogólnokształcącym, gdy z różnorakimi wynikami próbowałam przekonać własnych uczniów, że „przeszłość do dziś”. Z ręką na sercu przyznaję, że częściej i lepiej udawało mi się zarazić licealistów podziwem i miłością do twórczości Mickiewicza czy Norwida niż przekonać do prozy Conrada. Zarówno „Lorda Jima” jak i „Jadro ciemności” czytali nieliczni, a ci, którzy przebrnęli przez lekturę, najczęściej lub twierdzili, że niewiele do nich dotarło, lub narzekali na ciężki styl i język. A jak by było, gdyby mogli wtedy poznać wersję w wydaniu Dukaja? – spytałam samą siebie. I szczerze musiałam przyznać, że na pewno podeszliby do niej z większym przekonaniem i zrozumieniem. Tak, tak… Już słyszę słowa krytyki z ust zagorzałych fanów prozy Conrada i ortodoksyjnych obrońców klasyki. Być może, gdybym nie sięgnęła po „Serce ciemności” również znalazłabym się w ich gronie. Jestem niereformowalną przeciwniczką poznawania utworów we elementach i skracania ich w iście zbójecki sposób nawet o połowę (i więcej), jak czyni się ostatnio z niektórymi powieściami Charlesa Dickensa. Jacek Dukaj nie ograbił jednak opowiadania Józefa Teodora Konrada Korzeniowskiego z treści i przesłania. To stale zapadająca w pamięć opowiadanie Charlesa Marlowa, który wyruszył w garstką przyjaciół w rejs po Tamizie. Były kapitan niedużego statku wspomina niebezpieczną podroż do afrykańskiej dżungli, jaką odbył rzeką Kongo. Narrator ma dużo wspólnego z autorem, który także wojażował po Czarnym Kontynencie, nabierając coraz bardziej krytycznego stosunku do kolonialnej działalności, w której dominowały bezwzględność względem tubylców, chciwość, fałszywie pojmowana duma i skrzętnie skrywana korupcja. Kluczową postacią w opowiadaniu okazuje się Kurtz, osławiony handlarz kością słoniową, który w głębi interioru stworzył swoje państewko i obwołał się absolutnym władcą. Znamy Kurtza nie tylko z oryginalnej odsłony Conrada, gdyż stał się on inspiracją dla wielu późniejszych tekstów kultury, z których najbardziej słynny okazał się obsypany nagrodami film Francisa Coppoli „Czas apokalipsy”. To postać uosabiająca wszystkie wynaturzenia człowieka, który dorwał się do władzy, który w wypaczony sposób pojmuje związki z naturą i odcięcie się od cywilizacji. Tak naprawdę bowiem Kurtz stworzył swoje imperium, niewiele różniące się od europejskich królestw. Tę ideę i towarzyszące jej refleksje na temat kolonializmu a także miejsca człowieka w świecie odnajdujemy też w prozie Dukaja. Ma ona, oczywiście, inny charakter. Zamiast rozbudowanych i skomplikowanych opisów odnajdziemy w niej łatwe relacje, w których przeważają zdania pojedyncze. Jeśli złożone – to na pewno nie wielokrotnie i nie w barokowy, finezyjny, ozdobny sposób. Bohaterowie dukajowskiej odsłony nie prowadzą zawiłych dialogów. Ich rozmowy bardziej przypominają krótkie wymiany zdań i mailowe zapiski niż prozatorskie popisy. Nie stronią również od wulgaryzmów i myślowych skrótów. W ujęciu Conrada – nie do pomyślenia! A jednak do współczesnego czytelnika ta świeża odsłona przemawia całkiem przekonująco! Cóż, dałam się uwieść uwspółcześnionej, czy – jak kto woli – spolszczonej odsłony „Jądra ciemności”. To eksperyment udany, chociaż kontrowersyjny i niebezpieczny. Jacek Dukaj wyszedł z niego obronną ręką i być może zachęci do sięgnięcia po oryginalną wersję, chociażby w ramach porównania i zwykłej czytelniczej ciekawości. Oby! BEATA IGIELSKA