Psychologia Podręcznik akademicki Podręcznik wydany pod patronatem Komitetu Nauk Psychologicznych PAN Rada Redakcyjna Podręcznika: Augustyn Bańka (UAM), Anna Brzezińska (UAM), Jerzy Brze- ziński (UAM), Danuta Kądzielawa (UW), Andrzej Falkowski (KUL), Irena Heszen-Niejodek (UŚ), Mirosław Kofta (UW), Ida Kurcz (PAN), Wiesław Łukaszewski (UO), Tomasz Maruszew- ski (UAM), Edward Nęcka (UJ), Tytus Sosnowski (UW), Małgo- rzata Toeplitz-Winiewska (UW i PTP), Bogdan Wojciszke (UG) i .n Jan Strelau redaktor naukowy Psychologia Podręcznik akademicki TOM1 Podstawy psychologi i GWP ____________GDAŃSKIE____________ WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE Gdańsk 2000 Podręcznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Recenzje wydawnicze: prof. dr hab. Krystyna Skarżyńska prof. dr hab. Tadeusz Gałkowski Copyright © by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot, 1999 Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być reprodukowana bez pisemnej zgody Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego Wydanie pierwsze Edytor: Anna Świtajska Redakcja polonistyczna: Małgorzata Jaworska, Barbara Pałasz Korekta: zespół Projekt okładki: Agnieszka Wójkowska Opracowanie graficzne: Piotr Geisler Ryciny: WISART ISBN 83-87957-04-6 Druk: Drukarnia Stella Maris ul. Rzeźnicka 54/56, 80-882 Gdańsk Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne ul. Bema 4/la, 81-753 Sopot, tel./fax 0-58 551-61-04, tel. 0-58 551-11-01 e-mail: [email protected] http://www.gwp.gda.pl Spis treści Przedmowa ..................................................................................................11 Biogramy autorów i redaktorów tomu pierwszego.....................................................................17 Wstęp do tomu pierwszego ......................................................................................21 DZIAŁ I HISTORIA I TEORIE PSYCHOLOGICZNE .........................................................................23 Rozdział 1. Historia psychologii: Od Wundta do czasów najnowszych ................................................25 1.1. Wundta koncepcja psychologii jako nauki o świadomych przeżyciach ................................................25 1.1.1. Tlo historyczno-filozoficzne powołania przez Wundta do życia psychologii jako niezależnej nauki ....................26 1.1.2. Okoliczności wprowadzenia przez Wundta metody eksperymentu laboratoryjnego do psychologii....................27 1.1.3. Nieeksperymentalna psychologia historyczno-kulturowa....................................................31 1.2. Reakcja na psychologię Wundta: szkoła wurzburska, psychologia aktów i psychologia postaci.............................33 1.2.1. Czy myślenie można badać eksperymentalnie?...........................................................33 1.2.2. Przedmiotem psychologii jest aktywne i intencjonalne doświadczenie..........................................35 1.2.3. Psychologia postaci neguje Wundtowską zasadę syntezy twórczej............................................37 1.2.4. Psychologia postaci jako pierwszy przejaw wielkiego kryzysu psychologii.......................................38 1.3. Funkcjonalizm: psychologia ręczy za filozofię. Zastosowanie zasad psychologicznych w praktyce ..........................39 1.3.1. Psychologia bada umyst w działaniu ...................................................................39 1.3.2. Funkcjonalizm toruje drogę praktycznym zastosowaniom psychologii..........................................41 1.3.3. Psychologia funkcjonalna jako sprawdzian praktycznej użyteczności pragmatycznej teorii prawdy ...................41 1.4. Psychologia behawiorystyczna: chwilowy rozbrat psychologii z filozofią...............................................42 1.4.1. Zachowanie - a nie świadomość - przedmiotem psychologii ................................................42 1.4.2. W roku 1913 nie było rewolucji w psychologii.............................................................44 1.4.3. Kryzys psychologii tłem intelektualnym wystąpienia Watsona ................................................45 1.4.4. Behawioryzm metafizyczny chwilowym rozstaniem się psychologii z filozofią....................................46 1.5. Neobehawioryzm: psychologia ponownie brata się z filozofią.......................................................46 1.5.1. Behawioryzm Watsonowski maksymalnie uprościł przedmiot psychologii .......................................47 1.5.2. Neobehawioryzm jako mariaż amerykańskiego behawioryzmu z europejskim neopozytywizmem ....................48 1.6. Psychoanaliza: od aspiracji naukowych do mitu .................................................................51 1.6.1. Nieświadoma świadomość...........................................................................51 1.6.2. Nieświadome jako zjawisko i jako system ...............................................................53 1.6.3. Psychoanaliza jako teoria osobowości ..................................................................53 1.6.4. Adlerowsko-Jungowska alternatywa ...................................................................54 1.7. Psychologia humanistyczna: nauka czy filozofia życia? ...........................................................56 1.7.1. Psychologia humanistyczna jako reakcja na ograniczenia psychoanalizy i behawioryzmu ..........................57 1.7.2. Samoaktualizacja a samotranscendencja................................................................57 1.8. Zarys historii polskiej psychologii.............................................................................58 1.8.1. Pierwsze pracownie psychologii eksperymentalnej w Polsce.................................................59 1.8.2. Pierwsze zastosowania psychologii w praktyce ...........................................................60 1.8.3. Psychologiczna szkoła lwowska i narodziny szkoły warszawskiej .............................................61 1.8.4. Psychologia eksperymentalna Heinricha i kontynuacja jego idei ..............................................63 1.8.5. Psychologia polska po roku 1945......................................................................64 1.9. Podsumowanie ..........................................................................................64 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE .............................................................................................66 LITERATURA ZALECANA...............................................................................................66 Rozdział 2. Psychologiczne koncepcje człowieka ..................................................................67 2.1. Założenia wstępne dotyczące koncepcji psychologicznych.........................................................68 2.1.1. Ile jest psychologii?.................................................................................68 2.1.2. Wspólne założenia .................................................................................70 SPIS TREŚCI I 1 2.2. Koncepcje człowieka w psychologii...........................................................................70 2.2.1. Początki .........................................................................................72 2.2.2. Psychoanalityczna koncepcja człowieka ................................................................73 2.2.3. Behawiorystyczna koncepcja człowieka.................................................................75 2.2.4. Psychologia humanistyczna i jej koncepcja natury ludzkiej ..................................................77 2.2.5. Koncepcja człowieka w psychologii poznawczej...........................................................79 2.2.6. Koncepcja człowieka w socjobiologii ...................................................................82 2.2.7. Postmodernistyczna (ponowoczesna) koncepcja człowieka..................................................84 2.2.8. Koncepcje potoczne człowieka........................................................................87 2.2.9. Metafory stosowane do opisu ludzkiej natury.............................................................89 2.2.10. Wnioski..........................................................................................90 2.3. Podsumowanie ..........................................................................................91 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.......................................................................................91 LITERATURA ZALECANA ........................................................................................92 DZIAŁ II BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA......................................................................93 Rozdział 3. Psychologia fizjologiczna............................................................................95 3.1. Podstawowe wiadomości o układzie nerwowym .................................................................96 3.1.1. Metody i techniki badań .............................................................................96 3.2. Komórka nerwowa........................................................................................97 3.3. Organizacja układu nerwowego..........:..................................................................103 3.3.1. Ośrodkowy układ nerwowy..........................................................................104 3.3.2. Obwodowy układ nerwowy..........................................................................108 3.4. Biologiczne podstawy motywacji ............................................................................109 3.4.1. Autonomiczny układ nerwowy i hormony ...............................................................111 3.4.2. Podwzgórzowe mechanizmy regulacyjne...............................................................114 3.4.3. Fizjologiczne podstawy motywacji biologicznej...........................................................115 3.5. Mechanizmy aktywacji ....................................................................................119 3.5.1. Sen ............................................................................................119 3.5.2. Wzbudzenie i uwaga...............................................................................121 3.6. Biologiczne podstawy uczenia się i pamięci ...................................................................123 3.6.1. Fizjologiczne podstawy uczenia się ...................................................................123 3.6.2. Fizjologiczne podstawy pamięci ......................................................................125 3.7. Podsumowanie .........................................................................................127 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE ............................................................................................129 LITERATURA ZALECANA..............................................................................................129 Rozdział 4. Psychofizjologia ...................................................................................131 4.1. Wstęp .................................................................................................131 4.2. Podstawowe pojęcia i koncepcje psychofizjologii ...............................................................132 4.2.1. Zmiany fazowe i foniczne ...........................................................................133 4.2.2. Prawo wartości początkowej .........................................................................133 4.2.3. Odruch orientacyjny, obronny i zaskoczenia.............................................................133 4.2.4. Równowaga autonomiczna..........................................................................134 4.2.5. Teoria aktywacji...................................................................................135 . 4.2.6. Specyfika reakcji ..................................................................................137 4.2.7. Biofeedback......................................................................................139 4.3. Aktywność elektryczna mózgu ..............................................................................140 4.3.1. Generowanie aktywności elektrycznej mózgu............................................................141 4.3.2. Rejestracja sygnału EEG............................................................................142 4.3.3. Analiza sygnału EEG...............................................................................142 4.3.4. Charakterystyka aktywności spontanicznej .............................................................145 4.3.5. Potencjały wywołane mózgu .........................................................................146 4.3.6. Klasyfikacja potencjałów wywołanych ..................................................................147 4.3.7. Potencjały endogenne..............................................................................147 SPIS TREŚCI 7 4.3.8. Niektóre nowe metody badania czynności mózgu.........................................................150 4.4. Aktywność elektryczna mięśni ..............................................................................151 4.4.1. Podstawy fizjologiczne i pomiar ......................................................................151 4.4.2. Zastosowanie EMG w psychologii.....................................................................152 4.5. Aktywność oka ..........................................................................................155 4.5.1. Ruchy oczu ......................................................................................155 4.5.2. Zmiany szerokości źrenicy...........................................................................158 4.5.3. Reakcja mrugania .................................................................................160 4.6. Aktywność układu sercowo-naczyniowego.....................................................................161 4.6.1. Podstawowe wskaźniki aktywności sercowo-naczyniowej...................................................162 4.6.2. Aktywność sercowo-naczyniowa a procesy emocjonalno-motywacyjne ........................................165 4.6.3. Aktywność sercowo-naczyniowa a procesy poznawcze ....................................................169 4.7. Aktywność elektryczna skóry ...............................................................................171 4.7.1. Mechanizm fizjologiczny ............................................................................172 4.7.2. Wskaźniki i terminologia ............................................................................172 4.7.3. Reakcja elektrodermalna jako wskaźnik odruchu orientacyjnego .............................................173 4.7.4. Warunkowanie klasyczne reakcji elektrodermalnych ......................................................173 4.7.5. Wrodzona podatność na warunkowanie ................................................................174 4.7.6. Warunkowanie a procesy świadome ..................................................................175 4.8 Podsumowanie..........................................................................................177 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.............................................................................................178 LITERATURA ZALECANA ..............................................................................................178 Rozdział 5. Psychologia ewolucyjna ............................................................................179 5.1. Podstawowe pojęcia klasycznej etologii .......................................................................180 5.1.1. Elementarne składniki zachowania....................................................................180 5.1.2. Zachowanie złożone ...............................................................................184 5.2. Socjobiologia i psychologia ewolucyjna .......................................................................192 5.2.1. Agresja..........................................................................................194 5.2.2. Rozród i opieka nad potomstwem .....................................................................196 5.2.3. Dzieciobójstwo....................................................................................199 5.2.4. Życie w grupie ....................................................................................199 5.2.5. Ewolucja społeczeństw .............................................................................200 5.2.6. Mechanizmy ewolucji zachowań społecznych............................................................202 5.3. Podsumowanie..........................................................................................203 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.............................................................................................203 LITERATURA ZALECANA ..............................................................................................203 Rozdział 6. Elementy genetyki zachowania.......................................................................205 6.1. Podstawowe założenia genetyki zachowania...................................................................206 6.1.1. Charakterystyka składników zmienności fenotypowej......................................................207 6.1.2. Pojęcie odziedziczalności ...........................................................................214 6.2. Metody badawcze stosowane w genetyce zachowania człowieka...................................................216 6.2.1. Metoda bliźniąt....................................................................................216 6.2.2 Studia rodzinne ...................................................................................218 6.2.3. Metoda adopcyjna.................................................................................218 6.3. Metody analizy wyników: dopasowanie modelu .................................................................219 6.4. Podsumowanie ..........................................................................................224 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.............................................................................................225 LITERATURA ZALECANA ..............................................................................................226 V DZIAŁ III PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA.........................................................................227 Rozdział 7. Wprowadzenie do psychologii rozwoju................................................................229 7.1. Pojęcie zmiany rozwojowej.................................................................................229 7.1.1. Przedmiot zainteresowań psychologii rozwoju człowieka ...................................................230 7.1.2. Pojęcie rozwoju ...................................................................................232 8 SPIS TREŚCI 7.1.3. Przedmiot rozwoju.................................................................................233 7.1.4. Podstawowe pytania psychologii rozwoju człowieka.......................................................235 7.1.5. Modele zmiany rozwojowej ..........................................................................236 7.2. Modele i strategie badania zmiany rozwojowej..................................................................238 7.2.1. Problemy badawcze psychologii rozwoju człowieka .......................................................239 7.2.2. Obszary i poziomy analizy zmiany rozwojowej ...........................................................240 7.2.3. Strategie badań nad rozwojem .......................................................................247 7.3. Koncepcje rozwoju człowieka...............................................................................256 7.3.1. Poglądy na temat natury zmian rozwojowych ............................................................257 7.3.2. Sposoby wyjaśniania zmian rozwojowych...............................................................277 7.3.3. Jedna czy wiele koncepcji rozwoju psychicznego? ........................................................280 7.4. Podsumowanie..........................................................................................282 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.............................................................................................282 LITERATURA ZALECANA ..............................................................................................283 Rozdział 8. Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia...............................................................285 8.1. Rozwój w okresie prenatalnym i perinatalnym ..................................................................287 8.1.1. Rozwój w okresie prenatalnym .......................................................................287 8.1.2. Stadium noworodka................................................................................290 8.2. Rozwój w okresie dzieciństwa...............................................................................292 8.2.1. Wczesne dzieciństwo...............................................................................292 8.2.2. Średnie dzieciństwo - okres od 3 do 6 lat...............................................................299 8.2.3. Późne dzieciństwo - okres od 7 do 11 lat ...............................................................306 8.3. Okres dorastania.........................................................................................309 8.3.1. Dojrzewanie biologiczne ............................................................................310 8.3.2. Rozwój motoryczny ................................................................................310 8.3.3. Rozwój psychoseksualny............................................................................311 8.3.4 Zmiany w sferze poznawczej.........................................................................311 8.3.5. Rozwój tożsamości ................................................................................314 8.3.6. Światopogląd młodzieży ............................................................................315 8.3.7. Zmiany w sferze spoleczno-moralnej...................................................................315 8.4. Rozwój w okresie dorosłości................................................................................317 8.4.1 Wiek młodzieńczy .................................................................................317 8.4.2. Człowiek dorosły ..................................................................................320 8.5. Starzenie się, umieranie, koniec drogi życiowej .................................................................324 8.5.1. Biopsychologiczny obraz starości .....................................................................325 8.5.2. Zmiany funkcji psychicznych .........................................................................325 8.5.3. Bilans życia ......................................................................................326 8.5.4. Wydarzenia życiowe w starości.......................................................................326 8.5.5. Śmierć i żałoba ...................................................................................327 8.6. Ku czemu zmierza rozwój - rola aktywności własnej w rozwoju.....................................................329 8.7. Podsumowanie..........................................................................................331 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.............................................................................................332 LITERATURA ZALECANA ..............................................................................................332 ROzDZIAŁ IV METODOLOGIA BADAŃ NAUKOWYCH I DIAGNOSTYCZNYCH ......................................................333 Rozdział 9. Poznanie naukowe - poznanie psychologiczne.........................................................335 9.1. Cechy charakterystyczne poznania naukowego.................................................................335 9.1.1. Wiedza naukowa - zasada racjonalności ...............................................................336 9.1.2. Schemat poznania naukowego - indukcjonistyczny versus hipotetystyczny.....................................337 9.1.3. Cele poznania naukowego - wewnętrzne i zewnętrzne ....................................................340 9.2. Język psychologii jako nauki empirycznej.......................................................................340 9.2.1. Zmienna.........................................................................................341 9.2.2. Zmienność - wariancja jako miara zmienności wyników....................................................343 9.2.3. Istotność - statystyczny sens istotności ................................................................348 SPIS TREŚCI 9.3. Proces badania naukowego w psychologii .....................................................................349 9.4. Podsumowanie ..........................................................................................353 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.............................................................................................354 LITERATURA ZALECANA ..............................................................................................354 Rozdział 10. Podstawowe modele badawcze: eksperymentalny i korelacyjny..........................................335 10.1. Model eksperymentalny ...................................................................................357 10.1.1. Charakterystyka modelu eksperymentalnego ............................................................357 10.1.2. Podstawowe plany eksperymentalne i quasi-eksperymentalne...............................................364 10.1.3. Trafność planu eksperymentalnego....................................................................368 10.1.4. Pretest zmiennej zależnej - problemy metodologiczne.....................................................374 10.1.5. Zalety i wady planów eksperymentalnych „zero-jedynkowych" ...............................................381 10.2. Model korelacyjny........................................................................................381 10.2.1. Związek korelacyjny a związek przyczynowo-skutkowy ....................................................382 10.2.2. Sita związku między zmiennymi.......................................................................383 10.2.3. Podstawowe współczynniki korelacji między zmiennymi....................................................384 10.3. Podsumowanie ..........................................................................................385 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.....................................................................................386 LITERATURA ZALECANA ......................................................................................387 Rozdział 11. Podstawowe metody badawcze - teoria i praktyka testowania ...........................................389 11.1. Operacjonalizacja terminów teoretycznych: czynnik, wielkość, zmienna ..............................................389 11.1.1. Procedura operacjonalizacji - podstawowe założenia......................................................391 11.1.2. Etapy procedury operacjonalizacji.....................................................................394 11.2. Teoria testów psychologicznych: ABC psychometrii..............................................................400 11.2.1. Definicja testu psychologicznego......................................................................401 11.2.2. Kto jest uprawniony do posługiwania się testami psychologicznymi? ..........................................403 11.2.3. Podstawowe założenia klasycznej teorii testów psychologicznych - pojęcie rzetelności testu psychologicznego ........404 11.2.4. Trafność testu psychologicznego......................................................................408 11.2.5. Normalizacja testu psychologicznego ..................................................................411 11.2.6. Standaryzacja i obiektywizacja testu psychologicznego ....................................................414 11.3. Adaptacja kulturowa testów psychologicznych..................................................................415 11.3.1. To, co wspólne, i to, co specyficzne dla porównywanych warunków kulturowych, a praktyka adaptacji testów ..........416 11.3.2. Zasady adaptacji lingwistycznej.......................................................................418 11.3.3. Czy możliwe jest skonstruowanie testu niezależnego kulturowo?.............................................420 11.3.4. Kryteria równoważności testu ..................................................................:.....423 11.4. Stronniczość testów psychologicznych........................................................................426 11.4.1. Pojęcie stronniczości testu psychologicznego............................................................427 11.4.2. Metody badania stronniczości - kryteria zewnętrzne ......................................................428 11.4.3 Metody badanie stronniczości - kryteria wewnętrzne ......................................................430 11.5. Podsumowanie ..........................................................................................432 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.....................................................................................434 LITERATURA ZALECANA ......................................................................................434 Rozdział 12. Podstawowe metody badawcze .....................................................................437 12.1. Obserwacja, wywiad i rozmowa psychologiczna ................................................................438 12.1.1. Źródła danych obserwacyjnych .......................................................................439 12.1.2. Posługiwanie się metodą obserwacji w psychologii........................................................441 12.1.3. Wykorzystanie rozmowy i wywiadu w psychologii.........................................................445 12.1.4. Zasady prowadzenia rozmowy i wywiadu psychologicznego ................................................446 12.2. Testy inteligencji i zdolności ................................................................................448 12.2.1. Cechy testów.....................................................................................449 12.2.2. Rodzaje testów ...................................................................................450 12.2.3. Typy zadań testowych ..............................................................................453 12.2.4. Wybranetesty.....................................................................................460 12.2.5. Uwagi krytyczne pod adresem testów................................................................. .467 12.3. Kwestionariusze osobowości ...............................................................................469 12.3.1. Kwestionariusz osobowości jako metoda badawcza.......................................................470 1 O SPIS TREŚCI 12.3.2. Kwestionariusz jako metoda badania osobowości.........................................................482 12.3.3. Przeszłość i przyszłość inwentarzy ....................................................................489 12.4. Testy projekcyjne ........................................................................................491 12.4.1. Metoda projekcyjna ................................................................................491 12.4.2. Konstrukcja testów projekcyjnych .....................................................................492 12.4.3. Test projekcyjny jako narzędzie diagnozy psychologicznej..................................................496 12.4.4. Charakterystyka wybranych testów projekcyjnych.........................................................499 12.5. Symulacje komputerowe...................................................................................503 12.5.1. Precyzja i kompletność modelu.......................................................................503 12.5.2. Emergencja ......................................................................................505 12.5.3. Dynamika........................................................................................507 12.6. Problemy teoretyczne diagnozy psychologicznej ................................................................509 12.6.1. Pojęcie diagnozy w psychologii.......................................................................509 12.6.2. Etapy procesu diagnozowania........................................................................510 12.6.3. Sposoby ujmowania procesu diagnozowania ............................................................513 12.6.4. Zachowania testowe i rzeczywiste (pozatestowe) jako przedmiot interpretacji...................................514 12.6.5. Diagnostyka tradycyjna a diagnostyka behawioralna ......................................................515 12.6.6. Diagnoza czy terapia?..............................................................................516 12.6.7. Diagnozowanie jako czynność poznawcza ..............................................................517 12.6.8. Etyczne problemy diagnozy..........................................................................518 12.7. Podsumowanie..........................................................................................519 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.....................................................................................521 LITERATURA ZALECANA ......................................................................................521 Rozdział 13. Problemy etyczne badań naukowych i diagnostycznych ................................................523 13.1. Standardy etyczne prowadzenia badań psychologicznych z udziałem ludzi w roli „obiektów" badanych......................524 13.2. Czy psychologowi wolno okłamywać osoby badane?.............................................................529 13.3. Czy psycholog może zadawać cierpienie?.....................................................................532 13.4. Aspekty etyczne związane z wykorzystywaniem testów psychologicznych w badaniach naukowych i diagnostycznych..........533 13.5. Podsumowanie.................................'.........................................................536 PYTANIA SPRAWDZAJĄCE.....................................................................................537 LITERATURA ZALECANA ......................................................................................537 SŁOWNIK...................................................................................................539 BIBLIOGRAFIA...............................................................................................587 INDEKS RZECZOWY..........................................................................................627 INDEKS NAZWISK............................................................................................633 SPIS I ŹRÓDŁA FOTOGRAFII ...................................................................................639 Przedmowa W roku akademickim 1998/1999 minęło sto lat od czasu, kiedy znany filozof i psycholog lwowski, Kazimierz Twaf dowski, uczeń wy- bitnego filozofa i psychologa wiedeńskiego, Franza Brentany, wprowadził psychologię ja- ko przedmiot nauczania do kształcenia uni- wersyteckiego. W Uniwersytecie Lwowskim uczniami Twardowskiego, założyciela tzw. szkoły lwowskiej, byli tacy wybitni psycholo- gowie, jak Władysław Witwicki, Stefan Bła- chowski, Stefan Baley i Mieczysław Kreutz. Oni to wprowadzili psychologię do uniwer- sytetów w Warszawie (Witwicki i Baley) oraz w Poznaniu (Błachowski), Kreutz zaś objął Katedrę Psychologii na Uniwersytecie Lwow- skim (już nazwanym imieniem Jana Kazimie- rza) po swoim mistrzu. Zaledwie kilka lat po tym, kiedy Twardowski zainaugurował wykła- dy z psychologii na Uniwersytecie Lwowskim, Władysław Heinrich, który doktoryzował się w 1894 roku w Zurychu, stworzył w Polsce na Uniwersytecie Jagiellońskim pierwsze labora- torium psychologiczne. Z kolei Stefan Szu- man, uczeń Błachowskiego, był w tymże uni- wersytecie jednym z pionierów polskiej psy- chologii wychowawczej i rozwojowej. Wymieniona plejada uczonych to twórcy polskiej psychologii, którzy zaważyli na jej lo- sach aż do pierwszych lat po II wojnie świato- wej. Trzeba było jednak całego półwiecza od zaczątków psychologii w naszym kraju, aby wprowadzić do uniwersytetów kształcenie psychologiczne, które kończyło się uzyska- niem dyplomu magistra psychologii, ponie- waż dopiero na początku lat 50. wprowadzo- no studia psychologiczne na uniwersytetach w Warszawie, Krakowie, w Poznaniu oraz w KUL. Jeżeli chodzi o dostęp do podręczników, pierwsi studenci psychologii znaleźli się w niezwykle trudnej sytuacji. Jedyny polski uniwersytecki podręcznik psychologii, autor- stwa Władysława Witwickiego, którego pier- wsze wydanie ukazało się w latach 1925 (t. I) i 1927 (t. II), został wprawdzie opublikowany (w niskim nakładzie) również po wojnie, jed- nakże w owym czasie uznano go za wytwór burżuazyjnej psychologii i z tej przyczyny nie polecano studentom. Lata 50., które zapoczątkowały kształcenie psychologów w ramach psychologii uznanej za samodzielną dyscyplinę naukową, to zara- zem okres stalinowski. Studenci psychologii kształcili się wówczas na podręcznikach ra- dzieckich (w tłumaczeniu polskim), nasyco- nych ideologią marksistowsko-leninowską oraz pawłowizmem, nie mając dostępu do lite- ratury zachodniej. Co więcej, jeżeli nawet ktoś miał takie możliwości, czytanie literatu- ry naukowej w języku angielskim groziło kon- sekwencjami dyscyplinarnymi. Na początku lat 60. pojawił się pierwszy powojenny zarys podręcznikowy psychologii ogólnej, autorstwa polskiego psychologa, Włodzimierza Szewczuka, ucznia Władysława Heinricha. Podręcznik Psychologia: Zarys pod- ręcznikowy, choć pisany z pozycji marksistow- skiej i - zgodnie z duchem owych czasów - mocno nasycony psychologią radziecką, stanowił dla studentów psychologii i nauk po- krewnych jedno z pierwszych źródeł infor- mujących o dorobku psychologii w skali wy- kraczającej poza kraje socjalistyczne. Przełomowym momentem w nauczaniu psychologii, która tymczasem zadomowiła się na wszystkich polskich uniwersytetach (poza Uniwersytetem im. Mikołaja Kopernika i Uni- wersytetem Szczecińskim, gdzie do dziś nie ma kierunku psychologii) jako dyscyplina oferująca kształcenie prowadzące do tytu- łu magistra psychologii, było pojawienie się w 1975 roku podręcznika akademickiego psychologii ogólnej, pod tytułem Psycholo- gia, pod redakcją Tadeusza Tomaszewskiego. JJ 3 Ten lwowski psycholog, uczeń Mieczysława Kreutza, a pośrednio także Kazimierza Twar- dowskiego, w sposób szczególny wpłynął na losy polskiej psychologii. Jest on autorem sze- roko znanej w naszym kraju teorii czynności, która przedmiotu psychologii upatruje w za- chowaniu celowym, najwyżej zorganizowa- nym, ukierunkowanym na osiągnięcie okre- ślonego wyniku. Tę formę zachowania na- zywa czynnością, stąd według tej koncepcji przedmiotem psychologii są czynności czło- wieka i człowiek jako ich podmiot. Wokół Ta- deusza Tomaszewskiego, jednego z organiza- torów studiów psychologicznych w Uniwer- sytecie Warszawskim, zgromadziło się grono uczniów, którzy koncepcję teorii czynności rozwijali w różnych działach psychologii. Ta grupa uczonych, znana jako szkoła warszaw- ska, to autorzy wspomnianego podręcznika, który w gruncie rzeczy ma charakter autor- ski, w tym sensie, że teoria czynności Toma- szewskiego stała się jego myślą przewodnią. W latach 70. i 80. pojawiło się kilka innych podręczników autorów polskich, były to jed- nak podręczniki do poszczególnych przed- miotów nauczania, na przykład w dziedzinie psychologii społecznej, rozwojowej i wycho- wawczej, lub też przeznaczone głównie dla studentów innych dyscyplin naukowych, w tym przede wszystkim pedagogiki. Mimo iż liczba opracowań dydaktycznych powiększa- ła się z roku na rok, oferty wydawnicze były tak ubogie, a głód wiedzy w zakresie psycho- logii tak duży, że te wciąż nieliczne publikacje podręcznikowe uzyskały status tzw. „stuty- sięczników", przez co należy rozumieć, że ukazały się one w nakładach przekraczają- cych sto tysięcy egzemplarzy. Należą do nich między innymi Psychologia pod redakcją T. Tomaszewskiego i Podstawy psychologii dla nauczycieli autorstwa J. Strelaua, A. Jurkow- skiego i Z. Putkiewicza czy podręczniki spe- cjalistyczne, takie jak Psychologia kliniczna pod redakcją Andrzeja Lewickiego i Psycholo- gia rozwojowa dzieci i młodzieży pod redakcją Marii Żebrowskiej. Tak duża liczba sprzeda- nych egzemplarzy w czasach, które można określić jako „deprywację podręcznikową", nie musi być bynajmniej miarą ich jakości. Wskazuje ona raczej na brak innych publika- cji podręcznikowych na rynku wydawniczym. W Stanach Zjednoczonych, gdzie student ma do wyboru kilka tuzinów podręczników ze wstępu do psychologii czy z psychologii ogól- nej, nakład podręcznika w wysokości docho- dzącej do liczby pięciocyfrowej jest dużym sukcesem autorskim. Szczególna popularność podręcznika Psy- chologia pod redakcją T. Tomaszewskiego - a zarazem poczucie jego autorów i redaktora naukowego, że przedstawione w nim treści wo- bec nawału nowej wiedzy zgromadzonej w lite- raturze światowej częściowo się zdezaktualizo- wały - spowodowała, że pod tą samą redakcją powstał nowy podręcznik psychologii ogólnej, wydany w czterech niewielkich objętościowo tomach. Jego autorami są w przeważającej licz- bie ci sami uczniowie Tomaszewskiego, choć kuriozalny jest fakt, że brak w tym podręczni- ku opracowań samego Redaktora. Jako jeden z autorów zarówno pierwsze- go, jak i drugiego podręcznika pod redakcją mojego Mistrza, krytycznie i samokrytycznie zmuszony jestem stwierdzić, że podręcznik czterotomowy okazał się mniej udany niż je- go poprzednia wersja. Złożyło się na to kilka czynników. Po pierwsze, cykl wydawniczy te- go podręcznika - liczony od momentu złoże- nia pierwszych maszynopisów - trwał w wy- padku niektórych autorów aż siedem lat, co znaczy, że w momencie wydania teksty były już częściowo przestarzałe. Nić łącząca, jaką była teoria czynności Tomaszewskiego - tak spektakularnie obecna w pierwszej wersji podręcznika - stała się ledwo zauważalna w jego drugiej wersji. Wreszcie, nieobojętny dla losów czterotomowego podręcznika był fakt nieobecności w nim naszego Mistrza, który zapewne potrafiłby dostarczyć tej pracy należnego ducha i spoidła - zarówno pod względem treści, jak i formy. Choć, jak nadmieniłem, studia psycholo- giczne istniały prawie na wszystkich uni- wersytetach, liczba kształcących się studen- tów, limitowana przez Ministerstwo Szkol- nictwa Wyższego, była znikoma, ponieważ PRZEDMOWA 1 3 rocznie przyjmowano na uczelnię nie więcej niż kilkadziesiąt osób. Centralny system pla- nowania właśnie dla takiej liczby studentów przewidywał zatrudnienie w zawodzie psy- chologa. Z kolei programy nauczania, stero- wane centralnie, w znikomym stopniu pozwa- lały na indywidualizację kształcenia psycholo- gicznego i na uwzględnienie specyficznego charakteru poszczególnych środowisk akade- mickich. Na przełomie lat 80. i 90., wraz z nastaniem zmian polityczno-ustrojowych, kształcenie akademickie uległo radykalnej zmianie. Doty- czy to także studiów psychologicznych. Stero- wany centralnie system limitów przyjęć na stu- dia przestał istnieć, a liczbę przyjmowanych studentów zaczęły określać senaty poszcze- gólnych uczelni, biorąc pod uwagę swoje moż- liwości kadrowe i lokalowe. Wobec narastają- cej potrzeby przyjmowania na studia większej liczby studentów, idącej w parze z brakiem do- statecznych funduszy na utrzymanie uczelni i z niskimi zarobkami kadry akademickiej, niemal lawinowo powstawały studia płatne, w tym głównie wieczorowe i zaoczne. Kształ- cenie psychologiczne rozszerzyło się na uczel- nie pozauniwersyteckie. Kandydaci na studia psychologiczne uzyskali możliwość studiowa- nia w nowo powstałej niepaństwowej uczelni - w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej - która stała się obecnie największym cen- trum kształcenia psychologicznego w kraju. Także Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Byd- goszczy uzyskała ministerialną licencję umoż- liwiającą jej edukację psychologów na pięcio- letnich studiach magisterskich. Radykalne zmiany nastąpiły również w za- kresie systemu nauczania. Rady wydziałów autonomicznych uczelni wyższych zyskały prawo decydowania o programach i planach kształcenia. Praktycznie biorąc, znaczy to, że decydują one o treściach i formach nauczania - dotyczy to także w całej rozciągłości psycho- logii. Ta niemal całkowita autonomia uczelni w zakresie dydaktyki umożliwiła kształcenie studentów psychologii zarówno zgodnie ze specjalnością naukową poszczególnych śro- dowisk akademickich, jak i z zapotrzebowa- niem danego regionu. Z drugiej strony zaś ta- ka sytuacja spowodowała, że wyposażenie w wiedzę psychologiczną uzyskane w po- szczególnych uczelniach stało się w niewiel- kim jedynie stopniu porównywalne. Występujący w latach 90. żywiołowy i dy- namiczny rozwój w zakresie kształcenia psy- chologicznego, przejawiający się głównie w nieprawdopodobnym wzroście liczby stu- dentów psychologii, w wielości uczelni oferu- jących kształcenie psychologów, a także w ja- kościowo bardzo zróżnicowanych progra- mach nauczania, drastycznie kontrastuje z brakiem materiałów dydaktycznych, które odpowiadałyby pojawiającym się w zakresie psychologii wyzwaniom. Wprost żenujący, jeżeli nie katastrofalny, jest stan bibliotek psychologicznych (dotyczy to zresztą także innych dyscyplin), gdy cho- dzi o liczbę dostępnych czasopism fachowych i o literaturę obcojęzyczną. Choć do tej pory ukazało się wiele cennych monografii i ksią- żek specjalistycznych autorstwa polskich psychologów, nasi studenci nadal uczą się z podręczników, które powstały w latach 70. i nie uwzględniają wiedzy współczesnej. Jak już wspomniałem, wydany w 1992 roku czte- rotomowy podręcznik pod redakcją T. Toma- szewskiego nie spełnił oczekiwań środowisk akademickich, a od tego czasu nie napisano żadnego podręcznika, o którym można by po- wiedzieć, że jest akademicki. Ich brak na pol- skim rynku wydawniczym spowodował, że największą popularnością cieszy się obecnie przełożony z języka angielskiego podręcznik Psychologia i życie psychologów amerykań- skich, Philipa Zimbarda i Floyda Rucha (jego najnowsze wydanie tylko autorstwa Zimbar- da) , przeznaczony w istocie dla studentów pierwszego roku studiów. Na tle zarysowanego tutaj stanu rzeczy w środowisku psychologów, w tym głównie w Komitecie Nauk Psychologicznych PAN, coraz częściej i uporczywiej wyrażano potrze- bę napisania podręcznika psychologii, który sprostałby istniejącym wyzwaniom. Wobec nawału wiedzy, jaką dysponuje dzisiaj psycho- logia, napisanie przez jednego autora pod- 1 4 PRZEDMOWA ręcznika, który odpowiadałby standardom akademickim, jest właściwie niemożliwe. Po- nadto autorskie podręczniki, z reguły ograni- czające się do wstępu do psychologii lub do psychologii ogólnej, powstają w wyniku wielu lat pracy nad nimi, co siłą rzeczy oddala w cza- sie zaspokojenie wyrażanych w tym zakresie oczekiwań. Stąd zrodz