WYKŁADY 11 Piotr K. Oleś Wprowadzenie do psychologii osobowości Wprowadzenie do psychologii osobowości Rodzicom Seria WYKŁADY Z PSYCHOLOGII Redaktor naukowy: Jerzy Brzeziński tom 11 Seria Wykłady z Psychologii obejmuje autorskie uję- cie podstawowych dziedzin psychologii, wchodzących w obręb programu pięcioletnich studiów magister- skich na tym kierunku. Poszczególne książki z tej serii, napisane przez badaczy o długoletnim doświadczeniu dydaktycznym i znaczących osiągnięciach nauko- wych, adresowane są przede wszystkim do studentów psychologii, ale mogą też być z pożytkiem wykorzy- stane przez studentów pokrewnych kierunków. W serii Wykłady z Psychologu ukazują się książki, które odnoszą się do przedmiotów ujętych w Mini- malnych wymaganiach programowych opracowanych przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego oraz w Standardach akredytacji kierunku studiów psy- chologia Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej — zarówno z grupy przedmiotów podstawowych, jak i grupy przedmiotów ujętych w programach różnych specjalności (psychologii klinicznej, psychologii edukacji, psychologii organizacji i zarządzania itd.). W przyszłych tomach zaprezentowane zostaną także najnowsze obszary badań w zakresie podstaw i zastoso- wań psychologii, m.in.: neuronauka poznawcza, ge- netyka behawioralna, psychologia polityczna, psycho- logia wpływu społecznego. Piotr K. Oleś Wprowadzenie do psychologii osobowości Wydawnictwo Naukowe SCHOLAK Redakcja: Joanna Karpowicz Korekta: Zespół Projekt okładki: Katarzyna Juras © Copyright by Wydawnictwo Naukowe „Scholar" Sp. z o.o., Warszawa 2003 Tytuł dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu ISBN: 83-7369-066-9 Wydawnictwo Naukowe „Scholar", Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa tel./fax 826 59 21, 828 95 63, 828 93 91, dział handlowy 635 74 04 lub jw. w. 105, 108 e-mail: [email protected] http:/www.scholar.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: Paweł Żuk Druk i oprawa: PAPER & TINTA, 03-887 Warszawa, ul. Bardowskiego 4 Spis treści OD AUTORA...................................................... 15 ROZDZIAŁ 1. NA CZYM POLEGA SPECYFIKA NAUKI O OSOBOWOŚCI? WPROWADZENIE............................... 19 1.1. Czym jest psychologia osobowości?................................. 19 1.2. Czym jest osobowość?............................................ 21 1.3. Główne kontrowersje wokół osobowości ............................ 24 1.4. Jak poznajemy osobowość? ....................................... 26 1.5. Jak budowane są teorie osobowości? ............................... 27 Blok rozszerzający 1. Czy psychologia osobowości potrzebuje założeń filozoficznych? ........................................... 29 1.6. Kryteria oceny nauki o osobowości jako teorii naukowej............... 30 1.7. Na jakich metaforach można oprzeć naukę o osobowości? ............. 32 Blok rozszerzający 2. Co to znaczy zrozumieć osobę, czyli poznać osobowość?..................................................... 34 1.8. Podsumowanie.................................................. 35 Podstawowe pojęcia ................................................. 36 Literatura zalecana.................................................. 36 CZĘSCI. MOTYWACJA ŚWIADOMA CZY NIEŚWIADOMA ROZDZIAŁ 2. CO STERUJE OSOBOWOŚCIĄ? NIEŚWIADOMOŚĆ INDYWIDUALNA I ZBIOROWA................. 39 2.1. Popędy i nieświadomość indywidualna: psychoanaliza Zygmunta Freuda . 39 2.1.1. Kanony psychoanalizy....................................... 39 Blok rozszerzający 3. Wpływ kontekstu socjokulturowego na psychoanalizę ................................................ 40 2.1.2. Struktura osobowości ....................................... 43 2.1.3. Rozwój psychoseksualny..................................... 45 2.1.4. W kierunku podsumowania: znaczenie psychoanalizy ............. 49 2.2. Archetypy i nieświadomość zbiorowa - psychologia analityczna Carla G. Junga.................................................. 51 2.2.1. Nieświadomość zbiorowa .................................... 51 2.2.2. Energia psychiczna i zasada równoważenia ..................... 53 Blok rozszerzający 4. Dlaczego ludzie widzą UFO? ................... 54 2.2.3. Struktura osobowości: postawy i funkcje ....................... 54 2.2.4. Zmiany i rozwój osobowości: indywiduacja ..................... 55 Blok rozszerzający 5. Kryzys polowy życia według Daniela J. Levinsona . . 57 2.2.5. Podsumowanie............................................. 57 Podstawowe pojęcia ................................................. 58 Literatura zalecana.................................................. 59 ROZDZIAŁ 3. CO WARUNKUJE ODNIESIENIE DO ŚWIATA? ODZWIERCIEDLONE RELACJE I STRUKTURA JA.................. 60 3.1. Kontakty z ludźmi pochodną wczesnych relacji: teorie relacji z obiektem . 60 3.1.1. Geneza i założenia ......................................... 60 Blok rozszerzający 6. Depresja - skutek wydarzeń czy zerwanych więzi? . . 61 3.1.2. Koncepcja Melanie Klein.................................... 62 3.1.3. Koncepcja separacji-indywiduacji Margaret Mahler.............. 64 Blok rozszerzający 7. Dlaczego dzieciom - ofiarom katastrof - daje się przytulanki? ............................................. 66 3.2. Tworzenie się i funkcje struktury Ja: psychodynamiczna teoria self ...... 66 3.2.1. Teoria narcyzmu Heinza Kohuta.............................. 66 3.2.2. Teoria Otto Kernberga ...................................... 71 3.3. Empiryczne weryfikacje .......................................... 72 3.4. Podsumowanie.................................................. 74 Podstawowe pojęcia ................................................. 75 Literatura zalecana.................................................. 76 ROZDZIAŁ 4. CO WPŁYWA NA AKTYWNOŚĆ CZŁOWIEKA? LĘK I AUTONOMIA EGO.......................................... 77 4.1. Obrona przed lękiem: neopsychoanaliza ............................ 77 4.1.1. Czy każda osobowość jest neurotyczna - teoria Karen Horney..... 77 4.1.1.1. Koncepcja lęku podstawowego......................... 78 4.1.1.2. Postawy wobec świata ................................ 79 4.1.1.3. Kiedy potrzeby są neurotyczne?........................ 80 4.1.2. Czy osobowość istnieje - interpersonalna teoria psychiatrii Harry'ego Sullivana......................................... 81 4.1.3. Jak kultura kształtuje osobowość - psychoanaliza kulturowa Ericha Fromma............................................ 84 4.1.3.1. Wpływy socjokulturowe............................... 84 4.1.3.2. W poszukiwaniu bezpieczeństwa: ucieczka od wolności .... 85 4.1.3.3. Potrzeby ludzi....................................... 86 Blok rozszerzający 8. Typy ludzi.................................... 88 4.1.4. Podsumowanie: determinizm interpersonalny czy socjokulturowy .. 88 4.2. W kierunku autonomii jednostki: teorie ego ......................... 89 4.2.1. Geneza i założenia ......................................... 89 4.2.2. Autonomiczne ego według Heinza Hartmanna.................. 90 4.2.3. Energia ego według Roberta White'a.......................... 93 4.2.4. Rozwój ego według Jane Loevinger ........................... 93 Blok rozszerzający 9. Stadia rozwoju ego według Jane Loevinger........ 95 4.2.5. Rozwój ego na przestrzeni życia według Erika Eriksona.......... 96 Blok rozszerzający 10. Z badań nad tożsamością...................... 97 4.3. Podsumowanie.................................................. 98 Podstawowe pojęcia ................................................. 99 Literatura zalecana.................................................. 99 ROZDZIAŁ 5. W KIERUNKU ŚWIADOMEJ MOTYWACJI: POTRZEBY I CELE................................................ 101 5.1. Personologia Henry'ego A. Murraya................................ 101 5.1.1. Personologia - interdyscyplinarne studium osobowości........... 101 5.1.2. Koncepcja potrzeb ......................................... 103 Blok rozszerzający 11. Potrzeby według Murraya i ich operacjonalizacje .. 104 5.1.3. Presja - przystosowanie - temat .............................. 105 5.1.4. Z badań inspirowanych koncepcją Murraya .................... 106 5.1.5. W kierunku podsumowania: znaczenie koncepcji Murraya........ 107 5.2. Świadome cele - psychologia indywidualna Alfreda Adlera ............ 108 5.2.1. Geneza i założenia ......................................... 108 5.2.2. Kompensacja poczucia niższości: dążenie do mocy............... 109 Blok rozszerzający 12. Co wynosimy z dzieciństwa i trwa to przez całe życie?......................................... 110 5.2.3. Zainteresowania społeczne .................................. 111 5.2.4. Cele i styl życia ............................................ 111 5.2.5. Inspiracje badawcze ........................................ 113 5.3. Podsumowanie.................................................. 113 Podstawowe pojęcia ................................................. 114 Literatura zalecana.................................................. 114 CZĘŚĆ II. CO DECYDUJE O ZACHOWANIU: OSOBA CZY SYTUACJA ROZDZIAŁ 6. STRUKTURA OSOBOWOŚCI: CECHY INDYWIDUALNE CZY WSPÓLNE? ......................... 115 6.1. Unikalność jednostki - teoria Gordona W. Allporta................... 115 6.1.1. Koncepcja nauki o osobowości ............................... 115 6.1.2. Czym jest osobowość? ...................................... 117 6.1.3. Cechy: indywidualne i wspólne ............................... 117 6.1.4. Intencje i świadome Ja...................................... 119 6.1.5. Motywacja ................................................ 120 Blok rozszerzający 13. Autonomia funkcjonalna: jak usamodzielniają się motywy? ....................................................... 122 6.1.6. Jak funkcjonuje osoba dojrzała? .............................. 123 Blok rozszerzający 14. Typy ludzi - czy jesteśmy tak różni, że nie możemy się porozumieć?.................................... 124 6.1.7. Podsumowanie............................................. 125 Blok rozszerzający 15. 10 cech różniących psychologię Gordona W. Allporta od teorii psychodynamicznych ..................125 6.2. W kierunku koncepcji cech wspólnych .............................. 126 6.2.1. Niektóre problemy teorii cech................................ 126 6.2.2. Czym są cechy i jak można je mierzyć .........................127 6.2.3. Ogólny model osobowości ................................... 129 Blok rozszerzający 16. Jak bronić się przed nierzetelnością badanych? .. . 131 6.3. O podobieństwie ludzi - teoria cech Raymonda B. Cattella ............132 6.3.1. Czy analiza czynnikowa ujawnia strukturę osobowości?...........133 Blok rozszerzający 17. Nazwy i sens psychologiczny czynników według V wydania testu Cattell 16 PF...............................137 6.3.2. Przewidywanie zachowania .................................. 138 Blok rozszerzający 18. Cechy charakterystyczne dla różnych grup zawodowych według wyników testu Cattell 16 PF - badania amerykańskie 139 6.3.3. Niektóre implikacje......................................... 140 6.4. Podsumowanie.................................................. 142 Podstawowe pojęcia ................................................. 142 Literatura zalecana.................................................. 142 ROZDZIAŁ 7. ILE JEST WYMIARÓW OSOBOWOŚCI: TRZY CZY PIĘĆ? ................................................. 144 7.1. Cechy jako uwarunkowane biologicznie: teoria Hansa J. Eysencka ...... 144 7.1.1. Specyfika podejścia Eysencka ................................ 144 7.1.2. Struktura osobowości ....................................... 146 7.1.3. Typy osobowości a zdrowie .................................. 150 Blok rozszerzający 19. Polskie adaptacje kwestionariuszy Hansa J. Eysencka............................................... 152 7.1.4. Implikacje praktyczne i podsumowanie ........................153 7.2. Teoria Wielkiej Piątki ............................................ 153 7.2.1. Z historii Pięcioczynnikowego Modelu Osobowości.............. 153 7.2.2. Hipoteza leksykalna ........................................ 154 7.2.3. Struktura Wielkiej Piątki .................................... 155 Blok rozszerzający 20. Prosty i użyteczny opis wymiarów Wielkiej Piątki . . 156 7.2.4. Badania weryfikacyjne ...................................... 157 7.2.5. Z badań na gruncie teorii Wielkiej Piątki ...................... 158 Blok rozszerzający 21. Jak reagujemy na informacje zwrotne o posiadanych cechach? .......................................... 161 7.2.6. Podsumowanie............................................. 162 Blok rozszerzający 22. Po pięć argumentów za i przeciw teorii Wielkiej Piątki ............................................. 163 7.3. Gigantyczna Trójka czy Wielka Piątka? Kryteria podstawowych wymiarów osobowości............................................ 164 Podstawowe pojęcia ................................................. 166 Literatura zalecana.................................................. 166 ROZDZIAŁ 8. JAK KSZTAŁTUJE SIĘ OSOBOWOŚĆ? OD UCZENIA SIĘ DO POZNANIA.................................. 167 8.1. Behawioryzm jako źródło inspiracji................................. 167 8.2. Społeczne teorie uczenia się....................................... 170 8.2.1. Teoria konfliktu Neala Millera i Johna Dollarda ................ 170 8.2.2. Teoria oczekiwania i wartości Juliana Rottera................... 174 Blok rozszerzający 23. RISB - metoda projekcyjna czy poznawcza?...... 174 8.2.3. Społeczna teoria uczenia się Waltera Mischela.................. 181 8.2.3.1. Krytyka teorii cech i propozycja zmiennych poznawczych ... 181 8.2.3.2. Kognitywno-afektywny system osobowości............... 185 8.2.4. Podsumowanie............................................. 186 8.3. W kierunku poznawczej nauki o osobowości......................... 187 8.3.1.Jak konstruujemy świat - teoria George'a Kelly'ego .............. 187 Blok rozszerzający 24. Czym są osobiste konstrukty poznawcze? ........ 189 Blok rozszerzający 25. Tezy George'a Kelly'ego dotyczące konstruktów osobistych........................................... 192 8.3.2. W kierunku podejścia systemowego - teoria pola Kurta Lewina ... 194 8.3.3. Osobowość jako system informacji ............................ 198 8.3.3.1. Elementy regulacyjnej teorii osobowości Janusza Reykowskiego ...................................... 201 Blok rozszerzający 26. Kiedy ideologia staje się groźna? ............... 203 8.3.3.2. Elementy teorii informacyjnej Wiesława Łukaszewskiego .. 204 Blok rozszerzający 27. Czym jest transgresja? ........................ 206 8.3.4. Podsumowanie............................................. 206 Podstawowe pojęcia ................................................. 207 Literatura zalecana.................................................. 208 ROZDZIAŁ 9. CO DECYDUJE O REGULACJI ZACHOWANIA: PRZEKONANIE O WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI CZY ZŁOŻONY SYSTEM JA? ......................................210 9.1. Społeczno-poznawcza teoria Alberta Bandury........................210 9.1.1. Geneza i założenia .........................................210 9.1.2. Modelowanie..............................................211 9.1.3. Przekonanie o własnej skuteczności i ewaluacja zachowań ........212 9.1.4. Kompetencje i cele .........................................216 9.1.5. Poznawcza samokontrola....................................218 Blok rozszerzający 28. Jak ludzie tłumaczą sobie podłe postępowanie? . .. 220 9.1.6. Procesy poznawcze i motywacja...............................223 9.1.7. Interpretacja zjawisk patologicznych ..........................225 9.1.8. Rdzenne właściwości aktywności człowieka.....................226 9.1.9. Implikacje teorii społeczno-poznawczej ........................228 9.1.10. Podsumowanie............................................229 9.2. Poznawcza teoria Ja .............................................231 9.2.1. Kiedy i dlaczego wprowadzono kategorię Ja w psychologii? .......231 9.2.2. Kiedy i u kogo tworzy się system Ja? ..........................233 9.2.3. System Ja -_aspekty strukturalne i dynamiczne..................236 Blok rozszerzający 29. Jaka jest struktura Ja? ........................ 237 Blok rozszerzający 30. Jaką rolę pełni system Ja w zachowaniach celowych? ...................................................... 238 9.2.4. Złożoność systemu Ja - czy William James przewidział zjawiska wyjaśniane przez psychologię XX wieku? ...................... 240 9.2.4.1. Jaką rolę odgrywa w systemie Ja wyobraźnia? Koncepcja ja możliwych Hazel R. Markus ............... 242 Blok rozszerzający 31. Do czego służy nam ja możliwe?................ 243 9.2.4.2. Czemu służą rozbieżności w systemie Ja? Teoria ukierunkowań Ja E. Tory'ego Higginsa............ 244 9.2.4.3. Struktura Ja a procesy dążenia i unikania - propozycja Charlesa S. Carvera i Michaela F. Scheiera .............. 246 9.2.5. Procesy motywacyjne organizujące koncepcję siebie ............. 249 9.2.6. Konflikt kognitywno-afektywny: szukamy dobra czy prawdy?...... 251 9.2.7. Poczucie własnej wartości i klarowność koncepcji siebie .......... 253 Blok rozszerzający 32. Jak wyjaśnić zjawisko autodestrukcji na kanwie poznawczej teorii Ja? ................................... 257 9.2.8. Czy system Ja ma pewne rysy kulturowe? ...................... 258 9.2.9. Integrująca rola Ja intencjonalnego: propozycja Kazimierza Obuchowskiego....................................... 260 9.3. Podsumowanie.................................................. 261 Podstawowe pojęcia ................................................. 263 Literatura zalecana.................................................. 264 ROZDZIAŁ 10. PODSUMOWANIE KONTROWERSJI „OSOBA-SYTUACJA" ..............................................265 10.1. Próby przezwyciężenia kontrowersji „osoba-sytuacja"................265 Blok rozszerzający 33. Jak aktywność poznawcza wpływa na radzenie sobie ze stresem?...............................................266 10.2. Implikacje dla psychologii osobowości .............................269 Blok rozszerzający 34. Co decyduje o spójności zachowania: cechy czy system Ja? ............................................271 Blok rozszerzający 35. Co decyduje o wyuczonej bezradności: bodźce, cechy czy aktywność poznawcza?...........................272 Podstawowe pojęcia .................................................273 Literatura zalecana..................................................273 CZĘŚĆ III. JAKI PROGRAM REALIZUJE CZŁOWIEK W CZASIE: BIOLOGICZNY CZY INTENCJONALNY? 10 ROZDZIAŁ 11. PROGRAM GATUNKOWY CZY INDYWIDUALNY? SOCJOBIOLOGIA I PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA.............275 11.1. Jak program biologiczny determinuje osobowość - socjobiologia.......275 11.1.1. Jak kwestia przetrwania i reprodukcji rzutuje na osobowość? .... 277 Blok rozszerzający 37. Badania na gruncie teorii Dawida Bussa: jak jesteśmy zazdrośni?..........................................280 11.1.2. Czy kontrastowo różne wzorce zachowań mogą mieć znaczenie adaptacyjne?....................................281 11.1.3. W kierunku uogólnień na temat natury człowieka .............283 Blok rozszerzający 37. Jak socjobiologia wyjaśnia genezę samoświadomości? .............................................284 11.1.4. Światopogląd i poczucie własnej wartości - teoria opanowania trwogi ..................................................286 11.1.5. Socjobiologia jako kierunek opisu i wyjaśniania zachowań ......289 11.2. Jak człowiek realizuje program indywidualny - psychologia humanistyczna.................................................291 11.2.1. Geneza i ogólne założenia.................................291 11.2.2. Teoria samoaktualizacji Abrahama Masłowa..................293 11.2.2.1. Podstawowe tezy i podstawowe potrzeby .............293 11.2.2.2. Samoaktualizacja.................................295 Blok rozszerzający 38. Wartości istnienia i skutki ich deprywacji: metapatologie .................................................298 11.2.2.3. W kierunku empirycznych weryfikacji................299 Blok rozszerzający 39. Czy znasz doświadczenia szczytowe? Czy jesteś wyjątkiem? ...........................................300 11.2.3. Fenomenologiczna teoria Carla Rogersa.....................301 11.2.3.1. Pole fenomenologiczne i pole świadomości ...........301 11.2.3.2. Koncepcja siebie i przystosowanie osobiste ...........303 Blok rozszerzający 40. Jak badać koncepcję siebie? ..................305 " 11.2.3.3. Aktualizacja siebie - proces i jego warunki ...........306 11.2.3.4. Terapia skoncentrowana na kliencie i inne implikacje .. 308 11.2.4. Podsumowanie ..........................................310 11.3. Programy wspólne i indywidualne - podsumowanie..................312 Podstawowe pojęcia .................................................313 Literatura zalecana..................................................314 ROZDZIAŁ 12. CO DECYDUJE O UKIERUNKOWANIU DĄŻEŃ: SENS ŻYCIA CZY TREŚĆ OPOWIEŚCI?.............................315 12.1. Psychologia egzystencjalna.......................................315 12.1.1. Źródła i geneza..........................................315 12.1.2. Co decyduje o zachowaniu?................................317 12.1.3. Czy wolność i odpowiedzialność mają ograniczenia?...........319 12.1.4. Człowiek-w-świecie.......................................321 Blok rozszerzający 41. Co to jest lęk egzystencjalny?.................323 12.1.5. Człowiek wobec wartości..................................324 Blok rozszerzający 42. Struktura sensu życia według Gary'ego T. Rekera 326 12.1.6. Implikacje i badania......................................328 Blok rozszerzający 43. Nerwica noogenna - kategoria diagnostyczna czy opis problemu? .............................................330 12.2. Psychologia narracyjna: co znaczą historie tworzone przez ludzi? ......333 12.2.1. Narracyjna jakość życia ...................................333 12.2.2. Specyfika myślenia narracyjnego............................336 11 Blok rozszerzający 44. Jakie motywy kształtują autonarracje?..........337 12.2.3. W niewoli skryptu? - teoria Silvana Tomkinsa ................338 Blok rozszerzający 45. Jak powstaje skrypt jądrowy? .................342 12.2.4. Czy człowiek żyje według historii, którą tworzy? - teoria tożsamości Dana McAdamsa...............................344 Blok rozszerzający 46. Jakie komponenty kreatywności zmieniają się po „połowie życia"? ...............................................350 12.2.5. Wartościowanie i dialog - teoria Huberta Hermansa...........351 12.2.5.1. Teoria wartościowania.............................352 Blok rozszerzający 47. Sześć typów wartościowań według Huberta Hermansa ......................................354 12.2.5.2. Koncepcja dialogowego Ja.........................357 12.2.6. Czy rozwiązania w psychologii narracyjnej są podobne czy różne? 360 12.3. W kierunku podsumowania: sens czy historia? ......................363 Blok rozszerzający 48. W czym tkwi siła myślenia narracyjnego? .......366 Podstawowe pojęcia .................................................367 Literatura zalecana..................................................368 ROZDZIAŁ 13. PERSPEKTYWA INTEGRACJI NAUKI O OSOBOWOŚCI ..................................................370 13.1. Kilka uwag o biologicznych podstawach osobowości .................370 13.1.1 Czego uczy nas genetyka zachowania?.......................370 13.1.2. Czego uczą nas dane z pogranicza psychologii i neurobiologii? . . 372 13.1.3. Procesy podświadome i świadome ..........................375 13.2. Rozmaitość założeń, wielość ujęć, bogactwo interpretacji - siła czy słabość nauki o osobowości? ..................................376 Blok rozszerzający 49. Jak interpretować problemy woli na gruncie różnych teorii?.................................................379 13.3. Jak uprawiać naukę o osobowości - zakres poznania czy metodologiczna precyzja? ....................................380 13.4. W kierunku założeń metasystemowych w psychologii osobowości ......382 13.5. Integracja nauki o osobowości?...................................384 13.5.1. Model integracji według pięcioczynnikowej teorii osobowości Roberta R. McCrae'a i Paula T. Costy.......................386 13.5.2. Propozycja Dana McAdamsa ..............................390 13.5.3. Porównanie modeli integrowania nauki o osobowości - implikacje 392 Blok rozszerzający 50. Metateoria czy integracja wiedzy - dążyć do ideału czy zbliżać się do możliwości?............................394 13.6. Podsumowanie.................................................396 Podstawowe pojęcia .................................................397 Literatura zalecana..................................................398 BIBLIOGRAFIA ...................................................399 INDEKS NAZWISK ................................................433 12 Spis rysunków Rysunek. 1.1. Sprzężenie zwrotne między teorią a wynikami badań prowadzonych na jej gruncie.............................. 28 Rysunek 2.1. Topograficzny model osobowości według Freuda............. 43 Rysunek 6.1. Hierarchiczna struktura osobowości na przykładzie wymiaru Ugodowość z modelu Wielkiej Piątki według McCrae'a i Costy 129 Rysunek 6.2. Podziały cech według R.B. Cattella........................ 134 Rysunek 7.1. Struktura czynników osobowości według Eysencka........... 149 Rysunek 7.2. Osobowościowe predyspozycje do chorób fizycznych ......... 152 Rysunek 7.3. Propozycja Eysencka zredukowania Wielkiej Piątki do trzech wymiarów ............................................. 165 Rysunek 8.1. Warunkowanie klasyczne i instrumentalne.................. 168 Rysunek 8.2. Podwójny konflikt między dążeniem a unikaniem............ 172 Rysunek 8.3. Konitywno-afektywny system osobowości................... 185 Rysunek 8.4. Schemat osobowości według Kurta Lewina ................. 195 Rysunek 9.1. Oczekiwanie skuteczności a oczekiwanie sukcesu ............ 214 Rysunek 9.2. Schematyczna prezentacja koncepcji motywacji poznawczej opierającej się na rozpoznawanych celach, oczekiwaniach rezultatu i atrybucji przyczyn ............................. 218 Rysunek 9.3. Mechanizmy selektywnego aktywizowania i wycofywania kontroli moralnej w warunkach szkodliwego działania w różnych punktach procesu (w ramach) autoregulacji........ 222 Rysunek 9.4. Rozbieżności w systemie Ja a stany emocjonalne według E.T. Higginsa.................................... 246 Rysunek 9.5. Rozbieżności w systemie Ja a procesy dążenia i unikania według C.S. Carvera i M.E Scheiera....................... 247 Rysunek 9.6. Relacja między dążeniem a unikaniem według C.S. Carvera i M.F. Scheiera ......................................... 248 Rysunek 9.7. Dwa systemy autoregulacji według C.S. Carvera............. 248 Rysunek 9.8. Regulacyjne funkcje rozbieżności w systemie Ja: ja możliwe i ja powinnościowe...................................... 249 Rysunek 11.1. Przykłady spójności i niespójności wewnętrznej.............. 304 Rysunek 12.1. Typy doświadczeń według Huberta Hermansa i Els Hermans-Jansen ................................... 355 Rysunek 12.2. Schemat wielogłosowego Ja według Huberta Hermansa ...... 358 Rysunek 12.3. Model D. McAdamsa ................................... 361 Rysunek 12.4. Model S. Tomkinsa ..................................... 361 Rysunek 12.5. Model H. Hermansa .................................... 362 Rysunek 13.1. Organizacja osobowości według teorii pięcioczynnikowej Roberta McCrae'a i Paula Costy .......................... 386 13 14 Najbardziej ogólną wiedzę o psychice człowieka można ująć za pomocą twierdzeń. Wskazują one na to, że celem biologicznym psychiki jest obrona przed rozpadem, a tym, co czyni ją ludzką, jest wykraczanie ponad wymagania tej obrony. Kazimierz Obuchowski Od autora Psychologia osobowości jest szczególną dziedziną wiedzy. Jednoczy i inte- gruje informacje o różnorodnych przejawach życia psychicznego, skupiając się na ich organizacji wewnątrz jednostki. Osobowość oddaje zarówno nie- powtarzalność człowieka, jak i pozwala porównywać ludzi, poszukiwać tego, co jest w nich unikalne i wspólne lub podobne. Naukę o osobowości korzyst- nie byłoby przedstawić w szerokim kontekście wiedzy o człowieku, osobo- wość jest bowiem tajemniczym wytworem kultury i natury, ale równie ważne jest uwzględnienie wiodących koncepcji i odkryć wypracowanych na gruncie samej psychologii. Współczesna psychologia osobowości zawieszona jest między wiedzą roz- proszoną - o zjawiskach, procesach i właściwościach - a wielkimi i często niesprawdzonymi teoriami, ukazującymi osobowość w sposób całościowy, jednak nie do końca prawdziwy lub niewystarczająco potwierdzony empi- rycznie. Przystępując do pisania tego podręcznika, stanąłem wobec kilku podsta- wowych dylematów. Czy ograniczyć się do wiedzy sprawdzonej empirycznie i zrezygnować z wielkich teorii powstałych w pierwszej połowie XX wieku - o ile nie uzyskały one wystarczających potwierdzeń - na rzecz teorii zjawisk dobrze udokumentowanych badaniami, które dominowały w drugiej poło- wie XX wieku? Gdyby tak postąpić, nauka o osobowości byłaby jednak nie- pełna. Wychodząc z założenia, że teoria wyprzedza empirię niekiedy o wie- le lat, uważam, że zanim odłożymy stare teorie do lamusa, powinniśmy po- znać zjawiska, które opisują i przewidują; jeśli systemy te zapładniają umy- sły teoretyków i badaczy - i w tym sensie są wciąż żywe - to warto je poznać. Tkwi w nich ponadto pewna siła oddziaływania na umysłowość i wyobraźnię osób poznających psychologię - i stąd ich wartość dydaktyczna - dają bo- wiem całościową wizję, koncepcję, obraz lub przybliżenie osobowości, odpo- wiadając na podstawowe zapotrzebowanie tej unikalnej dziedziny wiedzy o człowieku: pojmowania osobowości nie jako zbioru właściwości lub wiązki procesów, ale jako zintegrowanej całości, która staje się zrozumiała, gdy po- znamy zasady jej powstawania, rozwoju i wewnętrznej spójności. 15 Od autora 16 W jaki sposób i w jakim zakresie prezentować poszczególne teorie? Skró- towe z konieczności przedstawienie ich sprawia, że można podać tylko naj- istotniejsze elementy, a teoria ujęta „w streszczeniu" staje się ogólnikowa, jej znajomość zaś - powierzchowna. Któż nie zna hierarchii potrzeb Masłowa? Ale kto wie, jakie istnieje zróżnicowanie indywidualne w zakresie hierar- chicznego układu potrzeb oraz kiedy i dlaczego występuje, albo kto pamię- ta, że światopogląd należy do czynników zaspokajających potrzebę bezpie- czeństwa? Jak krótko przedstawić teorie relacji z obiektem, nie czyniąc rażą- cych uproszczeń? Co wybrać z bogatej oferty psychologii poznawczej? Któ- re teorie zaledwie sygnalizować, a które wskazać jako zwiastuny nowych roz- wiązań i trendów badawczych? Czy porządkować i przekazywać wiedzę 0 osobowości zagadnieniami, jak na przykład struktura osobowości, mecha- nizmy regulacji, motywacja, system Ja, czy też koncepcjami, prezentując za każdym razem w miarę całościowy system teoretyczny? Kolejny dylemat dotyczył formy prezentacji. Posługiwać się językiem teo- rii czy sprowadzać pojęcia stosowane na jej gruncie do języka naturalnego? Z jednej strony, ważna jest wierność oryginałowi, z drugiej - zrozumiałość 1 komunikatywność tekstu. W przypadku teorii cech i koncepcji poznaw- czych na ogół nie ma tego problemu, natomiast rysuje się on szczególnie ostro w przypadku koncepcji psychodynamicznych. Prezentacja teorii z tego kręgu - przy zachowaniu ich języka, sposobu wnioskowania i argumentacji - mogłaby czynić je niezrozumiałymi; z kolei przyjęcie jako priorytetu klarow- ności przekazu czyni teorie być może bardziej przystępnymi, ale siłą rzeczy powoduje uproszczenia i nieścisłości, a niekiedy prowadzi do ich spłycenia. W prezentacji niektórych teorii zamieściłem elementy biografii ich twór- ców, gdyż -jak sądzę - przybliżenie autorów pomaga spojrzeć na świat i oso- bowość z ich unikalnej perspektywy, a to może okazać się przydatne w asy- milowaniu treści teorii. Nie chodzi przy tym o uproszczenie w rodzaju: „bio- grafia autora ma wpływ na przyjmowane przez niego tezy" - to mogłoby sta- nowić powód kwestionowania naukowego charakteru teorii, która z założe- nia ma być obiektywna, a nie obarczona balastem subiektywnych doświad- czeń autora - kierowałem się raczej tym, by wzbogacić studium teorii o pe- wien osobisty rys, który pomaga widzieć w luminarzach psychologii żywych ludzi, obdarzonych nie tylko wybitnymi zdolnościami twórczymi, ale również tym specyficznym błyskiem wrażliwości i autorefleksji, które pomagają do- strzec w historii życia i doświadczeniu osobistym tworzywo lub potwierdze- nie dla tworzonej koncepcji. Czy psychologia osobowości - ze względu na swój unikalny przedmiot - dopuszcza jako jedno ze źródeł poznania autore- fleksję nad historią życia? W jakim stopniu zainteresowania i program na- ukowy badacza są pochodną jego osobistych marzeń i rozczarowań albo re- fleksji nad wydarzeniami dziejowymi? Jeśli zamieszczone elementy biografii twórców przybliżają choć o krok odpowiedzi na te pytania, jeśli - co więcej - pomagają kojarzyć teorię z jej autorem, to warto było je uwzględnić. Jed- Od autora nocześnie pytania takie jak powyższe mogą uczulać na pewien ładunek su- biektywizmu tkwiący w nauce o osobowości, a zwłaszcza w wielkich teoriach powstałych w pierwszej połowie XX wieku. Twarde kryteria empirycznych weryfikacji sprzyjają procesowi „oczyszczania" nauki z naleciałości subiekty- wizmu, odbierając jednocześnie coś z poezji tej szczególnej gałęzi poznania - nauce o osobowości. Większość teorii osobowości powstawała w odpowiedzi na konkretne za- potrzebowanie wyjaśniania rozmaitych, w tym najczęściej patologicznych, zachowań oraz jako rezultat dociekliwości poznawczej człowieka. Żywe są w nich inspiracje pochodzące z antropologii filozoficznej i kulturowej, socjo- logii, nauk przyrodniczych i medycznych. Kto wie, czy teoria osobowości nie pochodzi z literatury. Kazimierz Obuchowski (informacja ustna) twierdzi, że Freud miał gotową strukturę osobowości zaklętą w trzech braciach Karama- zow, reprezentujących id, ego i superego. Rzeczywiście, gdyby pomyśleć da- lej, w Gruszeńce można by znaleźć personifikację libido, a w Sierdiakowie - thanatos. Ostatnie strony Braci Karamazow to synteza wykładu teorii Alfre- da Adlera, który zresztą chętnie nawiązuje do Fiodora Dostojewskiego. Do autora Zbrodni i kary odwołuje się też Henry Murray; a koncepcję dialogo- wego lub wielogłosowego Ja, proponowaną przez Huberta Hermansa, moż- na wyprowadzić z idei powieści polifonicznej, podążając śladem analiz pro- zy Dostojewskiego w wydaniu Michaiła Bachtina... Tylko jeden pisarz i tyle inspiracji, a gdyby sięgnąć głębiej i przywołać innych twórców kultury? Z jed- nej strony nie dziwi, że literacka (i filozoficzna) wizja osobowości w pewnym sensie wyprzedza naukę - to efekt wysoce specyficznego jej przedmiotu; z drugiej można retorycznie pytać, czy psychologowie wymyślili coś samo- dzielnie? Treści zawarte w tej książce raczej sygnalizują pewne problemy niż przy- noszą na nie wyczerpujące odpowiedzi. W pewnym sensie obrazuje to stan wiedzy. Jednocześnie pytania, bardziej niż odpowiedzi, stymulują myślenie i motywują do własnych poszukiwań, studiowania źródeł czy planowania ba- dań. Wiele zjawisk wygląda odmiennie w zależności od tego, z perspektywy jakich założeń na nie patrzymy. Kiedy nie wiemy, dlaczego człowiek zacho- wuje się tak, a nie inaczej, zawsze pozostaje szansa na wyjaśnienie: „To zale- ży od osobowości", i bywa, że jest to elegancki sposób ukrywania niewiedzy. Chciałbym, by przestudiowanie tej książki okazało się pomocne, by wyjaśnie- nie: „to zależy od osobowości", nie było punktem dojścia, ale punktem wyj- ścia dla rzeczowej analizy, jakie struktury lub procesy i w jaki sposób wyja- śniają dane zachowanie. Strukturę książki postanowiłem oprzeć na głównych kontrowęrsjącHi współczesnej teorii osobowości: (1) kwestii motywacji świadomej,albo nie- świadomej, z czym wiąże się problem, co kształtuje osobowość - natura czy kultura; (2) kontrowersji „osoba-sytuacja", czyli rozstrzygnięcia, co decydit- je o zachowaniu człowieka - posiadane cechy czy sposób interpretacji sytu- Od autora acji psychologicznej, oraz (3) jakie programy realizowane są przez człowie- ka na przestrzeni życia - biologiczne czy intencjonalne, wynikające z natury czy wybierane i profilowane pod kątem przyszłości. Rozdziały z kolei, skon- struowane są według schematu „podobieństwo-różnica", to znaczy obejmu- ją dwie teorie lub dwie grupy teorii, które mają pewne założenia wspólne, ale zawierają odmienne rozwiązania koncepcyjne. Taka konstrukcja ułatwia - jak sądzę - porównania pomiędzy teoriami, pomaga też dostrzec to, co dla danej teorii jest specyficzne. Serdeczne podziękowanie należy się Profesorowi Jerzemu Brzezińskiemu za zaproszenie do napisania tej książki. Serdecznie dziękuję Profesor Hele- nie Sęk i Profesorowi Jerzemu Trzebińskiemu za recenzje, które pozwoliły mi na nowo przemyśleć, sprecyzować i udoskonalić koncepcję tego podręcz- nika. Profesorowi Jackowi Raciborskiemu i Zespołowi Redaktorów Wydaw- nictwa Naukowego „Scholar" pragnę podziękować za cierpliwość, tolerancję i znakomitą pracę redakcyjną. Moim Współpracownikom: Elżbiecie Chmielnickiej-Kuter, Małgorzacie Puchalskiej-Wasyl, Małgorzacie Sobol-Kwapińskiej, Wiesławowi Błaszcza- kowi i Tomaszowi Gajdzie jestem bardzo wdzięczny za krytyczne studium obszernych partii tekstu, uwagi i propozycje, które pozwoliły mi dokonać ko- niecznych korekt oraz wprowadzić różne zmiany i uzupełnienia. Dziękuję również Tomaszowi Jankowskiemu, który wspierał mnie najnowszą literatu- rą, oraz Wacławowi Bąkowi i Renacie Żurawskiej-Żyle za inspirujące dysku- sje. Mojej żonie Marii serdecznie dziękuję za krytyczny wgląd w powstający tekst, co pozwoliło mi na bieżąco korygować błędy, oraz za pomoc w zgro- madzeniu literatury i za cierpliwość w okresie powstawania tej książki. Stu-, dentom Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Szkoły Wyższej Psycholo- gii Społecznej dziękuję za inspirujące pytania i dyskusje, których echa mogą odnaleźć w opublikowanym tekście. Pozostaje życzyć Czytelnikom, zwłaszcza Studentom, pożytecznej lektury. Lublin, październik 2003 18 Rozdział 1 Na czym polega specyfika nauki o osobowości? Wprowadzenie 1.1. CZYM JEST PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI? Od zarania dziejów ludzie poszukiwali klucza do interpretacji zachowania człowieka, zrozumienia jego przyczyn, ujawnienia motywacji, wyjaśnienia fe- nomenu rozwoju, wytłumaczenia zmian na przestrzeni życia, odkrycia powo- dów okrucieństwa i heroizmu. Często szukano jednego klucza, prostego wy- jaśnienia złożonych zachowań, na przykład, że jest nim biologicznie zapro- gramowana walka o przetrwanie albo nieustanne dążenie do rozwoju i prze- kraczania ograniczeń. Koncepcje osobowości były obecne w systemach filo- zoficznych, w teoriach socjologicznych, antropologii kulturowej, w literatu- rze pięknej, w muzyce i sztukach plastycznych. Zwykli ludzie i uczeni stawia- li wiele pytań i formułowali na nie zróżnicowane i niejednokrotnie sprzecz- ne wzajemnie odpowiedzi. Najczęściej pojawiające się pytania to: • Skąd bierze się podobieństwo zachowań różnych ludzi? • Skąd biorą się różnice i niespójności w zachowaniu pojedynczego człowieka? • Czy ludzkie zachowanie ma charakter reaktywny, czy celowy? • Jakie są główne motywy ludzkich zachowań? • Na jakiej podstawie, w jaki sposób i w jakim stopniu trafnie można prze- widywać postępowanie? • Czy człowiek jest świadom własnej motywacji, czy też kierują nim siły, któ- rych nie rozumie i nad którymi nie ma kontroli? • Jakie są przyczyny zaburzeń zdrowia psychicznego - dlaczego niektórzy ludzie przejawiają symptomy neurotyczne, podczas gdy inni, pomimo znacznie gorszej kondycji fizycznej, są zrównoważeni i zdolni do rozwoju? • Jaki wpływ na przystosowanie i zdrowie psychiczne w życiu dorosłym mają doświadczenia okresu dzieciństwa? • Jakie warunki - subiektywne i obiektywne - sprzyjają zdrowiu i rozwojowi? • Na czym polega dojrzałość psychiczna i jakie są warunki - konieczne i wy- starczające -jej osiągnięcia? Odpowiedź na większość tych pytań wymaga określonej koncepcji czło- wieka - nie tyle poznania poszczególnych funkcji czy elementów psychiki, jak na przykład zdolności, cechy albo potrzeby, ale wszechstronnej i cało- ściowej analizy psychiki ludzkiej, badanej w odniesieniu do kontekstu socjo- kulturowego i środowiska naturalnego. Rolę taką spełnia nauka o oso- 19 Rozdział. 1 20 bowości, mająca charakter teorii całościowej i integrującej. Trak- tuje bowiem o spójności myśli, uczuć i zachowań człowieka, ujawniającej się w różnych sytuacjach i podlegającej określonym zmianom na przestrzeni czasu. Akcent pada wła- śnie na wyjaśnienie owej spójności w aspekcie strukturalnym - jeśli jest po- chodną organizacji pewnych stałych właściwości, lub w aspekcie dynamicz- nym -jeśli jest pochodną określonych procesów. Przedmiotem nauki o oso- bowości jest jednostka ludzka, a mówiąc ściślej - fenomen integracji i koor- dynacji różnorodnych procesów psychicznych i dyspozycji, obejmujących ce- chy temperamentu, cechy osobowości, uzdolnienia, sferę charakteru, relacje interpersonalne i system Ja. Psychologia osobowości dotyczy całościowego funkcjonowania osoby, wskazując na źródła motywacji, sposoby odnoszenia się do świata, zwłaszcza kontakty z innymi ludźmi, szansę rozwoju osobiste- go i ryzyko zaburzeń. Głównym celem nauki o osobowości jest cel poznawczy, niemniej jednak ważne są również cele praktyczne: przewidywanie zachowań, określanie pre- dyspozycji do różnorodnych zadań, wspieranie i stymulowanie rozwoju oso- bowości, zapobieganie patologii. Znajomość osobowości jest równie ważna w klinicznej ocenie pacjenta, doborze kandydatów do zawodu czy przewidy- waniu odporności na stres podczas misji wojskowej do obcego kraju. Jeśli skonfrontujemy problemy teoretyczne nauki o osobowości i jej cele prak- tyczne ze zmiennością i rozwojem człowieka na przestrzeni życia, dostrzega- my złożoność i bogactwo zjawisk będących potencjalnym przedmiotem opi- su i wyjaśniania. Jak to ujmuje Lawrence Pervin (2002b), w zakres psy- chologii osobowości wchodzi opis i wyjaśnianie struktury osobowości, jej dynamiki ujawniającej się w zmienności i stałości zachowania oraz rozwoju obrazowanego zmia- nami na przestrzeni życia. Poszukiwanie wyjaśnień odnosi się do poziomu życia psychicznego i choć ogniskuje się na wykrywaniu psychicznych struktur i mechanizmów, obejmu- je również sfery pokrewne, konieczne dla całościowego wyjaśniania zacho- wań ludzkich, a więc wyjaśnienia wyrastające na gruncie modeli biomedycz- nych i neuropsychologicznych, socjopsychologicznych i socjobiologicznych, tudzież opracowanych w ramach antropologii kulturowej czy odwołujących się do filozofii człowieka, jak na przykład psychologia egzystencjalna lub personalistyczna. Osobowość można przedstawić jako całościową i jednoczącą strukturę, opisywaną również w kategoriach układu warstw oraz integracji komponen- tów wykrytych na drodze empirycznej. Znamienną właściwością osobowości jest zróżnicowana i dynamiczna integracja aspektów kognitywnych, afektyw- nych, motywacyjnych i neurofizjologicznych (Lombardo, Foschi, 2002). Nauka o osobowości czerpie zatem z dziedzin pokrewnych, w których przedmiotem poznania jest człowiek, a więc z nauk przyrodniczych, biologii Na czym polega specyfika nauki o osobowości? Wprowadzenie i fizjologii, nauk medycznych i neuronauk, ekologii i etologii, z nauk społecz- nych, szczególnie socjologii i pedagogiki, z filozofii, w tym zwłaszcza antro- pologii filozoficznej, ale też kulturoznawstwa, religioznawstwa i innych dys- cyplin traktujących o człowieku. Choć psychologia osobowości zapożycza za- łożenia z filozofii, a do pewnego stopnia bazuje na wiedzy z zakresu biologii, neurofizjologii, socjologii, antropologii kulturowej i nauk medycznych, to jednak jej przedmiot, cel i aspekt poznania są odmienne w stosunku do tych wszystkich dyscyplin. Jednocześnie nauka o osobowości może oddziaływać na dyscypliny po- krewne, a wyniki badań psychologicznych mogą znajdować zastosowanie na przykład w programach edukacyjnych, organizacji i zarządzaniu czy cało- ściowym leczeniu. Zakres poznania i zainteresowań psychologii osobowości jest zatem rozle- gły, a poszczególne nurty myślenia i modele osobowości często wzajemnie nieprzekładalne (patrz blok rozszerzający 1). W psychologii osobowości sto- suje się zróżnicowane metody - od wywiadu i obserwacji w warunkach natu- ralnych, poprzez kwestionariusze, metody projekcyjne, po badania ekspery- mentalne i psychomedyczne. Jaka jest misja psychologii osobowości? „Misja psychologii osobowości jest teoretyczna, empiryczna i formalna (instytucjo- nalna). Misją teoretyczną jest wyjaśnianie indywidualnych, charakterystycznych wzorców myślenia, emocji i zachowania wraz z psychologicznymi mechanizmami - ukrytymi lub nie - które za nie odpowiadają (...). Misją empiryczną, w stużbie ce- lu teoretycznego, jest gromadzenie i analizowanie danych, które ujawniają wzajem- nie powiązania jednostek, sytuacji i zachowań; oraz tworzenie narzędzi psychome- trycznych celem wyjaśniania natury tych relacji. Misją formalną (instytucjonalną), przypuszczalnie najważniejszą, jest zapewnienie mocy integrującej w erze specja- lizacji i fragmentacji nauki. Psychologia osobowości poszukuje tego, by łączyć do- robek psychologii rozwojowej, społecznej, poznawczej i biologicznej w zrozumie- nie catej osoby i wymiarów różnic, które pozwalają im psychologicznie różnić się między sobą" (Funder, 2001, s. 198). 1.2. CZYM JEST OSOBOWOŚĆ? Termin „osobowość" słusznie kojarzy się z unikalnością jednostki. Pamię- tając jednak, że nauka z założenia zajmuje się tym, co ogólne, a nie tym, co jednostkowe, psychologia osobowości poszukuje pewnych zasad lub ogól- nych mechanizmów, które leżą u podłoża unikalności jednostki. Teoria osobowości istnieje co najmniej od przełomu XIX i XX wie- ku, czyli od narodzin i rozwoju psychoanalizy. Psychologia osobowości jako nauka empiryczna skupiona na psychologicznym studium niepowtarzalnej jednostki powstała w latach 30. z połączenia europejskiej psychologii cha- 21 Rozdział 1 22 rakteru i amerykańskiej psychologii różnic indywidualnych, obejmując ana- lizy przypadków, podejście korelacyjne i kwestionariuszowe, eksperymenty i teoretyczne dyskusje. Wyrazem tej tendencji była inicjatywa powołania w 1932 roku pierwszego czasopisma Character and Personality (od roku 1945/46 Journal of Personality). Europejskie korzenie psychologii osobowości sięgają prac m.in. Wilhelma Wundta, Zygmunta Freuda, Francisa Galtona, Williama Sterna i Iwana Paw- łowa; łączą różnorodne tradycje badań, w tym typologie temperamentów ba- zujące na cechach konstytucjonalnych, badania frenologiczne, psychofizycz- ne, charakterologiczne i kliniczne, a także eksperymenty nad warunkowa- niem reakcji u zwierząt (Lombardo, Foschi, 2002). W 1937 roku Gordon W. Allport (1937) wydaje w Stanach Zjednoczonych