^JEMOWIT JACEK PIETRAŚ WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN HNZOAlIlOd 3INVM0QA330 ZIEMOWIT JACEK PIETBAŚ DECYDOWANIE POLITYCZNE Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa-Kraków 1998 Projekt okładki Maryna Wiśniewska Redaktor Halina Baszak Jaroń SPIS TREŚCI Korekta Zespól BIBLIOTEKA Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznydl Uniwersytetu Wa; go ,,, Nowy świat 69 00-046 Wtf,»<« tej. 620-03-81 w. 295. 296 TYTUŁ DOTOWANY PRZEZ MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ COPYRIGHT © BY WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN SA WARSZAWA-KRAKÓW 1998 ISBN 83-01-12679-5 WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN SA ODDZIAŁ W KRAKOWIE, UL. ŚW. TOMASZA 30 Wydanie I. Ark. druk. 30. Druk ukończono w październiku 1998 r. SKŁAD Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków, u!. Czapskich 4 DRUK I OPRAWA Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA Łódź. ul. Żwirki 2 WSTĘP 7 ROZDZIAŁ I. POLITOLOGICZNA ANALIZA DECYZYJNA .... 13 1. Założenia analizy decyzyjnej 13 2. Typy analizy decyzyjnej 22 3. Walory i niedostatki analizy decyzyjnej 33 4. Kategorie analizy decyzyjnej 44 ROZDZIAŁ II. PROCES DECYDOWANIA POLITYCZNEGO W UJĘCIU SYSTEMOWYM 57 1. Sytuacja decyzyjna 61 2. Ośrodek decyzyjny 76 3. Proces decyzyjny 97 4. Decyzja polityczna 127 5. Implementacja polityczna 156 ROZDZIAŁ III. PROCES DECYDOWANIA RACJONALNEGO . . 175 1. Założenia teorii gier 176 2. Dwuosobowe gry współpracy 209 3. Dwuosobowe gry o pełnym konflikcie 218 4. Dwuosobowe gry o częściowym konflikcie 223 5. Dwuosobowe gry o słabej zgodności (gry rokowań) 257 6. Wieloosobowe gry koalicyjne 269 ROZDZIAŁ IV. PROCES DECYDOWANIA EMOCJONALNEGO . 295 1. Biologiczne uwarunkowania decydowania politycznego 301 2. Osobowość polityczna 319 3. Typologie osobowości politycznej 328 4. Wpływ osobowości jednostki na procesy decydowania politycz nego 361 5. Wpływ frustracji i stresu na procesy decydowania politycz nego 367 6. Wpływ kryzysu na procesy decydowania politycznego 390 5 $? 'W TT :rf(!nti:!-»:t!ir,jrtff(ffl ROZDZIAŁ V. PROCES DECYDOWANIA WYBORCZEGO .... 401 1. Organizacja kampanii wyborczych 401 2. Kandydat i jego wizerunek 418 3. Marketing polityczny 432 4. Decyzje wyborców 446 WYBRANE POZYCJE BIBLIOGRAFICZNE 459 WSTĘP Niniejszy podręcznik stanowi próbę syntetycznej prezentacji najważniejszych zagadnień teorii i praktyki decydowania politycznego. Podejmowanie decyzji traktujemy jako istotę wszelkiej działalności politycznej. Według określenia K. Opałka będzie to więc prezentacja teorii polityki „sensu stricto". Przyjmujemy, że polityka jest procesem podejmowania i realizacji decyzji politycznych. Natomiast podstawowy cel analizy politycznej stanowi hipotetyczna rekonstrukcja powodów, dla których decyzje zostały podjęte, a zjawiska i procesy polityczne będące ich skutkiem — zaistniały. Decydowanie jest czynnością powszechną, stanowi element codziennych zachowań człowieka. Polega na wyobrażaniu sobie obecnego stanu rzeczywistości, następnie stanu pożądanego, ustalaniu zakresu różnic i możliwości ich eliminacji, wyborze sposobu postępowania oraz na działaniu, którego celem jest przekształcenie stanu istniejącego w pożądany. W przypadku decyzji kierowniczych skutki decyzji dotyczą nie tylko jednego człowieka, ale całej instytucji czy organizacji. Decyzje polityczne są jednym z rodzajów decyzji kierowniczych, ale ich znaczenie jest o wiele większe — skutki podejmowanych centralnie decyzji politycznych odczuwają wszyscy obywatele państwa, często mają one wpływ także na stosunki międzynarodowe i obywateli państw obcych. Ranga tych decyzji powoduje, iż ich jakość powinna być na najwyższym poziomie. Potrzeba wiedzy na temat decydowania politycznego wydaje się bezdyskusyjna; jest ona niezbędna obywatelom każdego państwa po to, aby rozwijali swe umiejętności rozumienia i wyjaśniania decyzji politycznych, świadomie je akceptowali lub odrzucali oraz kontrolowali ich realizację. Jest potrzebna politykom wszystkich szczebli, ponieważ może być wykorzystywana do optymalizacji projektów decyzji, a także pracownikom środków przekazu do prezentowania głębszych uwarunkowań polityki, a nie tylko zjawisk pojawiających się na powierzchni życia politycznego. Jest oczywiście potrzebna ' ' | ' ? ? U ,J rĄ- studentom politologii, prawa, dziennikarstwa, socjologii czy ekonomii. Istotnym zadaniem politologów jest więc opanowywanie istniejącej w tym zakresie wiedzy, jej twórczy rozwój i dostosowywanie do lokalnych tradycji, a także jej popularyzacja. W obecnych warunkach transformacji politycznej w Europie Środkowo-Wschodniej oraz związanych z nią turbulencji wewnętrznych i międzynarodowych, takie publikacje stają się jeszcze bardziej potrzebne i, mamy nadzieję, wzbudzą zainteresowanie czytającej publiczności. Podręcznik jest przede wszystkim kierowany do studentów. Jego geneza sięga roku 1980, kiedy to, po raz pierwszy w Europie Środkowo-Wschodniej, autor rozpoczął regularne, kursowe wykłady dla studentów politologii z Podstaw Teorii Decyzji Politycznych. Wykład ten jest kontynuowany, pod nazwą Teoria Polityki, na Wydziale Politologii UMCS a, przez kilka lat, był prowadzony dla studentów socjologii na Wydziale Nauk Społecznych KUL. Podręcznik z pewnością będzie wykorzystywany także w innych ośrodkach akademickich. Na studiach politologicznych jako lektura obowiązkowa lub uzupełniająca w przedmiotach Teoria Polityki i Teoria Stosunków Międzynarodowych oraz jako podstawa bardzo atrakcyjnych wykładów monograficznych lub przedmiotów fakultatywnych. Na podstawie dotychczasowej praktyki widzę również możliwość jego wykorzystania w dydaktyce wydziałów prawa, ekonomii czy socjologii. W Polsce opublikowano dotychczas tylko kilka prac na ten temat: cenną monografię A. Bodnara Decyzje polityczne. Elementy teorii, Warszawa 1985, E. Cziomera i Z. J. Pietrasia Teoria i praktyka decydowania w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych i Republiki Federalnej Niemiec, Kraków 1986, pracę zbiorową Decyzje polityczne w systemach społecznych (pod red. A. Bodnara), Z. J. Pietrasia Teoria decyzji politycznych, Lublin 1990, a także prace bardziej szczegółowe. Światowa literatura przedmiotu obejmuje natomiast kilka tysięcy pozycji książkowych. Jedną z najciekawszych z nowych prac napisał P. de Bruyne La decision politiąue, Louvain-Paris 1995. Podczas pięciu długoterminowych pobytów za granicą autor miał okazję przestudiowania wielu opracowań, szczególnie w trakcie wykładów w University of Wisconsin w semestrze letnim roku akademickiego 1995-1996 i w czasie stażu w Brukseli w 1997 r. Od czasu wydania poprzedniej wersji podręcznika, w sposób zasadniczy zmieniła się sytuacja decyzyjna w Polsce, co wymaga uwzględnienia i nowego opracowania. Obecna wersja podręcznika różni się od poprzedniej nie tylko zakresem wykorzystanej literatury, uwzględnieniem nowych wydarzeń, ale głównie innym sposobem podejścia do problemu oraz zupełnie nową strukturą wykładu. Oryginalność prezentowanej pracy wynika przede wszystkim z położenia nacisku na metodę politologicznej analizy decyzyjnej oraz z oparcia się w znacznym zakresie na literaturze przedmiotu powstałej lub wykorzystywanej w ramach teorii stosunków międzynarodowych, gdzie teoria ta została stworzona i gdzie uzyskano bardzo interesujące rezultaty, zwłaszcza w sferze analizowania procesów decyzyjnych przebiegających w państwach obcych, a dotyczących zarówno ich polityki zagranicznej, jak i wewnętrznej. Poprzednia wersja podręcznika oparta była na podziale na dziesięć rozdziałów, odnoszących się kolejno do głównych kategorii teorii decyzji politycznych. Obecnie proponujemy bardziej dynamiczne ujęcie problemu: „decydowanie polityczne" zamiast „teorii decyzji politycznych". Spowodowało to konieczność zmiany struktury pracy, dlatego teraz składa się ona z pięciu rozdziałów. W rozdziale I, po ogólnym wprowadzeniu do zagadnień politologicznej analizy decyzyjnej, przedstawiamy założenia analizy, jej typy, walory i niedostatki oraz podstawowe kategorie. W rozdziale II omawiamy proces decydowania politycznego w ujęciu systemowym i analizujemy pięć podstawowych kategorii analizy decyzyjnej, którymi, naszym zdaniem, są: sytuacja decyzyjna, ośrodek decyzyjny, proces decyzyjny, decyzja polityczna oraz implementacja polityczna. Przyjmujemy więc szeroką definicję decydowania politycznego, obejmującą wszystkie fazy tego procesu, łącznie z wykonaniem decyzji. Decydowanie polityczne można też rozumieć wąsko, nie jako proces, ale jako akt woli decydenta, polegający na świadomym wyborze jednej z możliwych do przyjęcia opcji decyzji. W takiej interpretacji decydowaniem politycznym stałby się tylko jeden z elementów procesu decyzyjnego. 9 W rozdziale III przedstawiamy obszerny wykład na temat procesu racjonalnego decydowania politycznego, analizowanego w kategoriach teorii gier. W 1994 r. za rozwój tej teorii trzem uczonym, zajmującym się, między innymi, decydowaniem politycznym, przyznano Nagrodę Nobla. Przedstawiamy tu założenia teorii gier, a następnie gry dwuosobowe oraz wieloosobowe gry koalicyjne. Omawiamy kilkanaście, z 78 podstawowych gier dwuosobowych, w których strony posiadają po dwie strategie, podając liczne przykłady ich zastosowania politologicznego, a następnie także gry sekwencyjne i niesymetryczne. Inaczej niż w wielu podobnych opracowaniach (np. J. Morrow Gamę Theory for Political Scientists, Princeton 1994), naszym założeniem jest w miarę proste, strategiczne prezentowanie porusznych problemów i unikanie przesadnej mate-matyzacji wywodu, ponieważ skomplikowane analizy matematyczne mają niewielkie zastosowanie w praktyce politycznej. Celem rozdziału IV jest interpretacja procesów politycznego decydowania irracjonalnego, a więc jego uwarunkowań osobowoś-ciowo-emocjonalnych. Zajmujemy się tu biologicznymi uwarunkowaniami decydowania politycznego, zdefiniowaniem osobowości politycznej i jej typologiami, a także zagadnieniami wpływu na procesy decydowania politycznego, wywieranego przez osobowość jednostki, jej frustracje i stresy oraz kryzysowe stany środowiska politycznego. W rozdziale V, zajmujemy się procesami decydowania wyborczego, zakładając, iż w czasie kampanii wyborczych działającym podmiotem jest jakaś struktura decyzyjna, a jej produktem kandydat i jego wizerunek. Organizacja realizuje cele marketingu politycznego, a proces wyborczy kończy decyzja podejmowana przez wyborców. Obecnie nasze rozważania poszerzamy o ten wątek, ponieważ literatura przedmiotu jest w Polsce mało znana, praktyka polityczna dość uboga, a problem podejmowania decyzji przez wyborców ma w państwie demokratycznym wielkie znaczenie. Struktura podręcznika została zbudowana na podstawie dwóch kryteriów: przedmiotowego i podmiotowego. Przedmiotem rozdziału I jest wprowadzenie teoretyczno-metodologiczne, natomiast pozostała część pracy dotyczy właściwych procesów decydowania politycznego. Kryterium oddzielające pozostałe rozdziały ma charakter podmiotowy (kto podejmuje decyzje?). W rozdziałach II, III i IV 10 omawiamy zagadnienia podejmowania decyzji politycznych przez decydentów centralnych i lokalnych, prezentując tu trzy podstawowe teorie decydowania politycznego (systemową, racjonalną i psychologiczną). Natomiast w rozdziale V zajmujemy się decyzjami politycznymi podejmowanymi przez obywateli. Problem podejmowania decyzji jest zjawiskiem bardzo skomplikowanym i trudnym do analizy. Zajmują się nim przedstawiciele wielu nauk. W podręczniku prezentujemy trzy teorie poli-tologiczne, wyrastające kolejno z dorobku nauki o zarządzaniu, matematyki i psychologii. Te teorie decydowania politycznego nie wykluczają się wzajemnie, ale uzupełniają. Są jak trzy rodzaje promieni Roentgena, za pomocą których można sięgnąć pod powierzchnię zjawisk politycznych. W ujęciu systemowym możemy obserwować dynamiczne funkcjonowanie struktur politycznych, stosując teorię gier dostrzeżemy rzeczywistą czy tylko pozorną racjonalność decydentów politycznych, a założenie o emocjonal-no-osobowościowym kontekście decydowania doprowadzi nas do wniosku, że polityka jest w zasadzie nieracjonalna i niemożliwa do zrozumienia. Oczywiście, wszystkie te podejścia są częściowo słuszne. Politycy podejmują czasem decyzje w sposób dość mechaniczny, najczęściej w rutynowych sytuacjach normalnych. Czasem są bardzo racjonalni, ale bywa, że istotne decyzje stają się przede wszystkim funkcją ich wewnętrznych napięć i stresów. Każdy proces decydowania politycznego należy więc wyjaśniać za pomocą tych trzech podejść i, naszym zdaniem, nie można z góry przesądzać o tym, które przesłanki decyzyjne przeważają w wymiarze abstrakcyjnym — struktura organizacyjna, umysł czy serce decydenta. Jesteśmy więc zwolennikami czynnikowego podejścia do analizy politycznej. Uważamy, iż połączenie teorii decyzji racjonalnych (męskiej) z teorią decyzji emocjonalnych (żeńską) jest możliwe, na przykład dzięki zastosowaniu podejścia cybernetycznego, ale w obecnej sytuacji teoretycznej i rzeczywistej nie byłoby to celowe, obie te teorie mają bowiem swą moc wyjaśniającą i wyraźnie uzupełniają się, co jest widoczne przede wszystkim w państwach znajdujących się w fazie transformacji systemowej oraz w trakcie tworzenia nowych podstaw kultury politycznej. 11 ROZDZIAŁ I POLITOLOGICZNA ANALIZA DECYZYJNA 1.1. ZAŁOŻENIA ANALIZY DECYZYJNEJ Analiza decyzyjna jest metodą badawczą, polegającą na docieraniu do istoty zjawisk i procesów politycznych. Punktem wyjścia jest tu decyzja polityczna i jej wykonanie (eksplanandum, czyli to co podlega wyjaśnianiu). Natomiast punktem docelowym (eksplanansem, czyli tym co wyjaśnia) są zmienne niezależne, które spowodowały podjęcie decyzji. Podstawą wnioskowania jest zawodne rozumowanie redukcyjne, na podstawie którego możemy formułować jedynie hipotezy na temat funkcjonowania zmiennych niezależnych. Mając do wyboru opisową koncepcję nauki, koncentrującą uwagę badaczy na powierzchni zjawisk politycznych oraz „epi-stemologiczną niepewność", wynikającą z wnioskowania redukcyjnego, należy jednak wybrać poszukiwanie sensu rzeczywistości, nawet jeśli będziemy w stanie sformułować jedynie hipotezy na jego temat1. Politologia spełnia określone funkcje, to znaczy cele, do których dąży lub czynności wykonywane w jej ramach. Jej funkcję podstawową stanowi eksplanacja, polegająca na wyjaśnianiu, dlaczego zaistniały badane fakty, zjawiska czy procesy polityczne. Funkcja deskryptywna poprzedza wyjaśnianie i polega na opisie stanu sytuacji politycznej w przeszłości i teraźniejszości. Dzięki hipotezom wyjaśniającym możliwe staje się realizowanie funkcji predyktywnej, polegającej na formułowaniu hipotez prognostycznych, określających, w jaki sposób badana rzeczywistość będzie ewoluowała w przy- 1 Por. B. Krauz-Mozer, Metodologiczne problemy wyjaśniania w nauce o polityce, s. 29, 47-50; W. Conolly, Appearance and Reality in Politics, (w:) Interpreting Politics, s. 148. 13 szlości. Opis, wyjaśnianie i prognoza mogą stać się podstawą spełniania dwóch zewnętrznych funkcji politologii: instrumentalnej, skierowanej do grupy rządzącej oraz popularyzatorskiej, w ramach której uczeni zwracają się do obywateli państwa. Analiza decyzyjna pełni bardzo istotną rolę w procesie wyjaśniania zjawisk i procesów politycznych, wydatnie przyczynia się też do rozwoju politologii. Tak jak i inne nauki interdyscyplinarne, politologia w sposób nieuchronny ewoluuje poprzez trzy podstawowe fazy2: • eklektyzmu teoriopolitycznego w fazie niezintegrowanych nauk politycznych, • heterogenizmu teoriopolitycznego w fazie integrowania się poszczególnych nauk wokół teorii polityki oraz • autogenizmu teoriopolitycznego w fazie zintegrowanej poli tologii. W wyniku takiej ewolucji powstała na przykład biochemia - od chemicznych analiz procesów biologicznych wykonywanych przez biologów lub chemików, poprzez tworzenie wspólnej płaszczyzny teoretycznej, do nowej nauki. Proces powstawania polskiej politologii również obejmuje te etapy, a analiza decyzyjna słusznie uchodzi za najbardziej charakterystyczną i zarazem swoistą metodę nauk politycznych, przyczyniającą się niewątpliwie do przyspieszania integracji teoriopolity-cznej3. Na ogół przyjmuje się, że twórcami analizy decyzyjnej, jako metody badawczej stosowanej w politologii, jest grupa politologów amerykańskich, na czele której stał R. Snyder, a współpracowali z nim H. Bruck i B. Sapin. W 1954 r. autorzy ci opublikowali podstawowe dzieło pod tytułem Podejmowanie de- 2 M. Faliński, Przełom teoretyczny w badaniu polityki — istota i etapy procesu, (w:) Wprowadzenie do teorii polityki, t. 1: Metodologiczne problemy nauki o polityce, s. 44-47. 3 Z. J. Pietraś, Walory i niedostatki metody decyzyjnej, (w:) Teoretyczne problemy stosunków międzynarodowych, s. 143-149; Z. J. Pietraś, Analiza decyzyjna w nauce o stosunkach międzynarodowych, (w:) Decyzje polityczne w systemach społecznych, s. 341-345; J. Gieorgica, Wielodyscyplinarność metod i technik badawczych stosowanych w nauce o polityce, (w:) Wprowadzenie do teorii polityki, t. 1, s. 65-73. cyzji politycznych jako podejście do badania polityki międzynarodowej*. Nowość i nowoczesność tego podejścia jest jednak wątpliwa, ponieważ znacznie wcześniej podejmowanie decyzji politycznych było przedmiotem intensywnych badań, mających na celu wyjaśnianie polityki oraz doskonalenie praktycznych procesów decydowania politycznego. Ten nurt badawczy był bardzo popularny w Europie już od czasów starożytnych. Do klasyków politologicznej analizy decyzyjnej zaliczyć należy przede wszystkim Tukidydesa5 (V wiek p.n.e.) oraz Polibiusza6 (II wiek p.n.e.), a później N. Machiavellego7 (XV wiek). K. Marks i jego następcy podjęli zagadnienie od strony praktycznej — zdobywania kontroli nad ośrodkiem decyzyjnym i jego funkcjonowaniem. Poza Europą pierwszym podręcznikiem podejmowania decyzji politycznych stała się Księga przemian, napisana przez Wan-Wanga około 1150 roku p.n.e8. Podstawową zasługą autorów amerykańskich pozostaje, do dziś precyzyjne i formalnie poprawne, zdefiniowanie reguł politologicznej analizy decyzyjnej. W dalszym rozwoju teoria decydowania politycznego ukształtowała się jako nowa nauka interdyscyplinarna, obejmująca różne nurty badawcze: filozoficzno-etyczny, ekonomiczny, prawoznawczy, historyczny, politologiczny, psychologiczny, ale także matematyczny w postaci teorii gier, cybernetyczny, prak-seologiczny, językoznawczy (semiologia), geograficzny, a nawet medyczny (biopolityka). Politologiczna analiza decyzyjna powstała w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych i jest definiowana przede wszystkim jako metoda lub technika badania procesu formułowania i realizacji polityki zagranicznej obcych państw9. J. Dougherty 4 R. Snyder, et all, Decision-Making as an Approach to the Study of International Politics, (w:) Foreign Policy Decision-Making. An Approach to the Study of Inter national Politics. 5 Tukidydes, Wojna peloponeska. 6 Polibiusz, Dzieje, t. 1-2. 7 N. Machiavelli, Książę. 8 I-Cing. Księga przemian. P. Toma, Methods of Inąuiry in International Relations. How Can the Main ractors and Variables Responsible for International Relations Phenomena Be Identified and Understand?, (w:) Basic Issues in International Relations, ss. 57-59. 14 15 i R. Pfaltzgraff widzą jej istotę w procedurze określania wielkiej liczby zmiennych kształtujących zachowania jednostek i większych struktur organizacyjnych, które podejmują decyzje w sferze polityki zagranicznej państwa10. R. Snyder, wraz z współpracownikami, doszedł do wniosku, że jej celem powinna być analiza zachowań tych osób, których działania stają się działaniami państwa, a więc decydentów politycznych11. Zwolennicy analizy decyzyjnej zgodnie utrzymują, iż polityką jest proces tworzenia polityki, a więc podejmowanie decyzji politycznych i ich wykonywanie12. Podstawowe założenia politologicznej analizy decyzyjnej zostały określone przez R. Snydera, H. Bruck i B. Sapina. Odnoszą się one do podmiotów decyzyjnych, środowiska oraz sprzężeń zwrotnych13. Przedmiotem analizy decyzyjnej powinna być polityka zagraniczna państwa. Ono jest i nadal będzie istotnym podmiotem działań politycznych. Państwo jest „aktorem w sytuacji". Państwo nie może działać samo, jego działania i zachowania są działaniami i zachowaniami osób występujących w jego imieniu, a więc decydentów politycznych. Jeśli próbujemy wyjaśnić dlaczego te osoby zachowują się w określony sposób, to powinniśmy poznać, jak politycy definiują sytuację, w której przyszło im działać. Wszystkie państwa, a tym samym wszystkie ośrodki decyzyjne, działają w środowisku, przez które należy rozumieć system powiązanych ze sobą czynników i warunków kształtujących zachowania decydentów. Środowisko wewnętrzne funkcjonuje wewnątrz terytorialnych granic państwa, a zewnętrzne znajduje się poza tymi granicami. Cztery rodzaje sprzężeń zwrotnych mają istotne znaczenie dla procesów decyzyjnych. Modyfikując rozważania autorów nazwiemy je: aksjologiczne, wewnętrzne, zewnętrzne i transnarodowe. Sprzężenia aksjologiczne wiążą świadomość celów, jaką mają decydenci z dokonywaną przez nich oceną realizacji zadań. Sprzężenia 10 J. Dougherty, R. Pfaltzgraff, Contending Theories of International Relations, (3 wyd.) ss. 499-500. 11 R. Snyder, H. Bruck, B. Sapin, s. 65. 12 Zob. R. Hillsman, Policy-Making is Politics, (w:) International Politics and Foreign Policy, ss. 232-238. 13 R. Snyder, H. Bruck, B. Sapin, ss. 62-72. 16 wewnętrzne mają charakter społeczny — działania decydentów są zawsze powiązane ze społecznymi strukturami państwa. Sprzężenia zewnętrzne mają charakter międzynarodowy: państwo działa, inne państwa reagują i w ten sposób powstają interakcje. Sprzężenia transnarodowe przebiegają między środowiskiem wewnętrznym i środowiskiem zewnętrznym, ale bez pośrednictwa państwa i jego decydentów. Autorzy poświęcili obszerny fragment pracy na przedstawienie motywacji decydentów, zajmujących się sprawami polityki zagranicznej państwa14. Przyjęli, że decyzje polityczne są kształtowane przez: funkcje i cele całego systemu decyzyjnego, cele jego .elementów, przyjęte normy i wartości, normy i wartości zewnętrzne w stosunku do systemu decyzyjnego, ale zinternalizowane przez decydentów, potrzeby materialne i wartości społeczne nie zinternalizowane przez decydentów oraz osobowość, przez którą rozumieli intelektualne umiejętności decydentów, sposoby ich wykorzystywania, interpretowanie własnych kompetencji oraz typ osobowości politycznej. Powyższe założenia wymagają krytycznego komentarza: 1. Podstawowym przedmiotem analizy powinno być państwo, reprezentowane przez działające w jego imieniu ośrodki decyzyjne. Należy jednak poszerzyć pole badawcze i nie ograniczać się tylko do polityki zagranicznej państwa. Decyzje polityczne dotyczą zarówno stosunków zewnętrznych, jak i wewnętrznych. 2. Państwo jest nie tylko „aktorem w sytuacji", posługującym się adaptacją reaktywną, polegającą na prostym reagowaniu na bodźce. W każdym państwie można także stwierdzić występowanie adaptacji proaktywnej, polegającej na podejmowaniu pewnych działań z włas nej inicjatywy, przede wszystkim ze względu na motywacyjne działanie systemów aksjologicznych. Ponadto, skuteczne ośrodki decyzyjne na ogół posługują się adaptacją antycypacyjną, a więc próbują adaptować się do sytuacji czy bodźców, które jeszcze nie są rzeczywistością, ale mogą się nią stać. 3. Działaniami państwa są wprawdzie działania jego decydentów, ale nie występują oni pojedynczo, tylko jako mikrosystem społeczny. Tamże, ss. 137-173. BIBLIOTEKA Dziennikarstwa i feuk Polityczny^ ,9, 00-046 V,'i ' "trik 620-03-81 w, 295, ' f • K Ośrodek decyzyjny należy więc traktować jako element co najmniej dwóch nadsystemów. Po pierwsze, funkcjonującego w państwie systemu społecznego, na który składają się makro- i mikrostruktury społeczne wpływające na procesy decyzyjne. Po drugie, ośrodek decyzyjny jest zawsze formalnym lub nieformalnym elementem organizacyjnej struktury państwa. Nasze podejście do problemu analizy decyzyjnej określiliśmy tak, by uniknąć niedoskonałości innych modeli proponowanych w literaturze przedmiotu. Sądzimy, że należy wyodrębnić trzy podstawowe sposoby analizy15: • politologiczny model analizy decyzyjnej służący do wyjaśniania polityki wewnętrznej i zagranicznej jednego państwa w kategoriach teorii działań, • model internacjologiczny wyjaśniający sferę stosunków mię dzynarodowych w kategoriach teorii oddziaływań oraz • transnarodowy model analizy decyzyjnej wyjaśniający nie tylko działania państw, ale obejmujący także funkcjonowanie podmiotów niepaństwowych, formułowany w kategoriach teorii oddziaływań. Politologiczny model analizy decyzyjnej zawiera w eks-planandum decyzje i działania polityczne, a eksplanans pierwotny ma charakter podwójny: wewnętrzny i zewnętrzny. W tym ujęciu decyzja polityczna jest przede wszystkim funkcją elementów pierwotnego eksplanansu wewnętrznego, a więc wyznaczników wewnętrznych: materialno-społecznych, takich jak układ sił społecznych w państwie oraz jego potencjał gospodarczy i militarny, aksjologicznych, takich jak ideologia, religia, kultura i świadomość społeczna, demograficznych, geopolitycznych i wreszcie subiektywnych, obejmujących, między innymi, problem świadomości decydentów i motywacje ich działania. Inaczej niż w modelu autorów amerykańskich przyjmujemy więc, że działania polityków stanowią element systemu politycznego państwa, a podstawowymi przesłankami tych działań są obiektywne składniki wewnątrzpolitycznej sytuacji decyzyjnej. 15 W naszych wcześniejszych pracach wyodrębnialiśmy tylko dwa modele: politologiczny i internacjologiczny. Zob. na przykład Z. J. Pietraś, Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, s. 50—65. 18 Wyznaczniki zewnętrzne to elementy eksplanansu pierwotnego zewnętrznego. Są to: wyznaczniki strukturalne, obejmujące systemową strukturę stosunków międzynarodowych, w której działa dane państwo, wyznaczniki funkcjonalne, oznaczające, przede wszystkim, różne stany stosunków międzynarodowych, wyznaczniki podmioto-wo-strukturalne, odnoszące się do interakcji pomiędzy danym państwem i formalnymi strukturami stosunków międzynarodowych, na przykład sojuszami polityczno-militarnymi, wyznaczniki podmioto-wo-funkcjonalne, obejmujące interakcje pomiędzy danym państwem a funkcjonalnie rozumianą strukturą stosunków międzynarodowych, a więc sferę reakcji państwa na aktualne i przyszłe stany środowiska międzynarodowego i ich wpływ na politykę państwa, wyznaczniki politycznego potencjału państwa, który jest oceniany według skali wartości innych państw i również kształtuje wszelkie decyzje polityczne podejmowane w danym państwie. Podstawowe założenie politologicznego modelu analizy decyzyjnej stanowi teza, że stworzenie ogólnej teorii wyjaśniającej na granicy pomiędzy teorią polityki i teorią stosunków międzynarodowych jest nie tylko konieczne, ale i możliwe. Taka teoria powinna równocześnie obejmować dwa podstawowe obszary działania państwa, a więc zarówno działania podejmowane w scentralizowanej sferze stosunków wewnętrznych, jak i w zdecentralizowanej sferze stosunków międzynarodowych. Wykorzystywanie politologicznego modelu analizy decyzyjnej będzie możliwe wtedy, gdy znamy treść decyzji politycznej i podjętych na jej podstawie działań implementacyjnych. W takim przypadku, zgodnie z kierunkiem zawodnego rozumowania redukcyjnego, poszukiwać będziemy przyczyn podjęcia decyzji oraz, z jednej strony, praw rządzących procesami wewnątrzpolitycznymi, a także, z drugiej strony, praw rządzących procesami międzynarodowymi. Ośrodek decyzyjny w państwie dokonuje wyboru przede wszystkim na podstawie stanów swojej świadomości. W sytuacjach gdy pojawia się zjawisko mispercepcji, to dziewięć obiektywnych wyznaczników polityki państwowej ukształtuje sytuację polityczną bezpośrednio, a więc bez udziału decydentów. Wyznaczniki obiektywne tak właśnie wpływają na procesy urzeczywistniania decyzji. Oznacza to, że decyzja polityczna, podjęta w wyniku fałszywej świadomości decy- 19 dentów, nigdy nie zostanie prawidłowo zrealizowana, to znaczy, że na pewno nie doprowadzi do takiej zmiany rzeczywistości politycznej, by jej stan niepożądany został zastąpiony przez stan pożądany. Internacjologiczny model analizy decyzyjnej powinien mieć wyraźną specyfikę, ponieważ ma wyjaśniać oddziaływania co najmniej dwóch uczestników stosunków międzynarodowych. W pierwotnym eksplanandum tego modelu umieszczamy międzynarodową decyzję polityczną, to znaczy akt nielosowego wyboru działania lub zaniechania politycznego, dokonany przez międzynarodowy ośrodek decyzyjny w polu stosunków międzynarodowych, którego celem jest zorganizowanie działalności w systemie poliarchicznym. Pierwotny eksplanans modelu internacjologicznego obejmuje system wszystkich dziesięciu wyznaczników polityki państwa i powinien być odrębny dla każdego z uczestników stosunków międzynarodowych. Jeżeli więc cztery państwa prowadzą rokowania w celu podjęcia decyzji, czyli zawarcia umowy międzynarodowej, to pierwotny eksplanans będzie się składał z czterech elementów, po jednym dla każdego z uczestników negocjacji. Z kolei każdy z tych elementów zawierać będzie dziesięć podstawowych wyznaczników polityki państwa. W tym modelu, zgodnie z kierunkiem rozumowania redukcyjnego, znając treść międzynarodowej decyzji politycznej poszukiwać będziemy hipotetycznych przyczyn jej zawarcia oraz ogólnych praw rządzących procesami międzynarodowymi, zawsze w związku z prawami kształtującymi wewnątrzpaństwowe procesy polityczne. Natomiast, zgodnie z tokiem rozumowania dedukcyjnego, możemy konkretyzować naszą empiryczną teorię stosunków międzynarodowych, odnosząc ją do konkretnej rzeczywistości. Taka weryfikacja teorii poprzez jej konfrontację z innymi decyzjami międzynarodowymi, umożliwi nam jej doskonalenie16. Transnarodowy model analizy decyzyjnej jest funkcją zmian, jakim podlega funkcjonowanie współczesnych systemów politycznych. Skłaniają one do wyodrębnienia nowego sposobu analizy rzeczywistości politycznej. Turbulencje międzynarodowe są głęboko uwarunkowane przede wszystkim przez zmiany w skali makro- Por. M. Conway, F. Feigert, Political Analysis: An Introduction, ss. 20-21. 20 politycznej. Polegają one na nieodwracalnej bifurkacji stosunków międzynarodowych na dwa światy: uczestników suwerennych i nie-sUwerennych17. Rola niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych szybko rośnie, a wśród nich znajdują się międzynarodówki partyjne, korporacje transnarodowe, organizacje pozarządowe zrzeszające grupy różnych interesów, kościoły i związki wyznaniowe oraz organizacje ponadpaństwowe, takie jak Unia Europejska18. W eksplanandum modelu transnarodowego należy umieścić decyzje transnarodowe, których celem jest wywieranie przez podmioty niepaństwowe wpływu na państwa lub inne podmioty transnarodowe bądź wywieranie wpływu przez państwa na obce społeczeństwa i ich organizacje19. W takich przypadkach wyraźne dotychczas granice pomiędzy tym, co jest wewnątrzpaństwowe i tym, co międzynarodowe, ulegają zatarciu, pojawia się natomiast zjawisko penetracji politycznej20. Eksplanans pierwotny powinien być odrębny w stosunku do każdego z zaangażowanych podmiotów i składać się będzie z dziesięciu wyznaczników polityki. Reasumując powyższe rozważania pragniemy stwierdzić, że nasze modele analizy decyzyjnej są wyraźnie pełniejsze w stosunku do podstawowego modelu zaproponowanego przez R. Snydera i jego współpracowników. Sięgając do podstawowych treści stosunków politycznych, przy ich wykorzystaniu można podjąć trud wyjaśniania zarówno polityki wewnętrznej państwa (wraz z jego polityką zagraniczną), jak też wyjaśniania stosunków międzynarodowych różnych rodzajów: od bilateralnych do multilateralnych, czy wreszcie bardzo współcześnie istotnych stosunków transnarodowych. 17 Zob. J. Rosenau, Turbulence in World Politics: A Theory of Change and Continuity, ss. 11, 60-62, 76-80. 18 Z. J. Pietraś, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, (w:) Współczesne sto sunki międzynarodowe, s. 39-51. " Z. J. Pietraś, Polityka zagraniczna państwa, (w:) Współczesne stosunki międzynarodowe, s. 65 i nast. 20 Zob. szerzej Z. J. Pietraś, Adaptacyjność spenetrowanych systemów politycznych. 21 1.2. TYPY ANALIZY DECYZYJNEJ Metoda czy podejście decyzyjne jest stosowane w nauce o stosunkach międzynarodowych i w nauce o polityce już chyba w kilkuset odmianach. Obecnie przedstawimy ten problem z dwóch punktów widzenia. Najpierw podejmiemy go klasyfikując rodzaje analizy decyzyjnej zgodnie z kryterium typu myślenia o polityce, a następnie zastosujemy kryterium najważniejszego czynnika kształtującego podejmowanie decyzji politycznych21. 1.2.1. KRYTERIUM TYPU ROZUMOWANIA Stosując kryterium kierunku rozumowania, stosowanego przez badaczy, można wyróżnić cztery typy politologicznej analizy decyzyjnej: indukcyjną, dedukcyjną, aksjologiczną i czynnikową. 1. Indukcyjna analiza decyzyjna polega na koncentrowaniu się badaczy przede wszystkim na tym, w jaki sposób ośrodki decyzyjne rzeczywiście podejmują swoje decyzje. Jest to podejście empiryczne, mające na celu obserwowanie rzeczywistych zachowań politycznych po to, aby na podstawie analizy behawioralnej sformułować wnioski ogólne, które mogłyby być stosowane do wszelkich procesów decyzyjnych lub tylko do niektórych podobnych sytuacji. W stosunku do aktualnych procesów decyzyjnych takie podejście na ogół nie jest możliwe, ze względu na brak wiarygodnych informacji o regułach rządzących konkretnymi procesami decyzyjnymi. W wielu państwach podstawowe procedury decyzyjne są objęte klauzulą tajności. Z drugiej strony, można stwierdzić, że dysponujemy pełną informacją o tym, w jaki sposób podejmowano decyzje polityczne w dalszej lub bliższej przeszłości. Do wyjątków można więc zaliczyć prace, których autorzy prezentowali aktualnie obowiązującą procedurę decyzyjną. Taką książkę napisał Th. Sorensen, specjalny doradca prezydenta J. Kennedy'ego, który sformułował procedurę decyzyjną, przyczynił się do jej przyję- 21 Zob. E. Cziomer, Z. J. Pietraś, Teoria i praktyka decydowania w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych i Republiki Federalnej Niemiec, ss. 23-43. 22 a następnie brał udział w podejmowaniu decyzji i opisał jej skuteczność, wady i zalety22. Indukcyjna analiza decyzyjna w praktyce najczęściej przybiera postać analizy psychologicznej. Zakłada się w niej, iż decydenci polityczni, tak jak wszyscy ludzie, po odebraniu bodźca zewnętrznego reagują pobudzeniem emocjonalnym, stresem czy frustracją. Wyobrażenia o racjonalności są w tym ujęciu bardzo specyficzne, przyjmuje się bowiem istnienie tylko racjonalności subiektywnej. 2. Dedukcyjna analiza decyzyjna polega na normatywnym definiowaniu racjonalnych kryteriów podejmowania decyzji politycznych, a także racjonalnych sposobów osiągania wybranych celów. Zakłada się, że ośrodki decyzyjne działają racjonalnie, a typ ich racjonalności można określić w sposób dedukcyjny. Celem analiz dedukcyjnych jest więc poszukiwanie w rzeczywistości politycznej potwierdzenia słuszności przyjętych założeń teoretycznych, ich weryfikacja i doskonalenie. Istotę takiej procedury stanowi subsumpcja pod prawo ogólne lub dedukowanie eksplanadum z eksplanansu23. W ujęciach typowych przyjmuje się, że decydenci dobrze znają cele zbiorowe i indywidualne, konsekwentnie dążą do ich realizacji, mają odpowiednią wiedzę ogólną oraz wiedzę na temat konkretnej sytuacji decyzyjnej, są skłonni do spokojnego korzystania z tej wiedzy, stosują racjonalne strategie działania, nie reagują emocjonalnie, nawet w sytuacjach pojawiania się kryzysów politycznych, a jeśli im się to zdarza, to potrafią zdobyć się na dystans do rzeczywistości i odzyskać spokój emocjonalny. Analiza dedukcyjna jest w praktyce uprawiana pod postacią badań operacyjnych i stosowana w podejściach prakseologicznych, matematycznych (teoria gier), cybernetycznych, a także wywodzących się z prawoznawstwa. W tej teorii polityki właściwie zakłada się, iż ośrodek decyzyjny jest czarną skrzynką albo maszyną nie reagującą w sposób typowy dla człowieka. Najbardziej złośliwi krytycy tego 22 T. Sorensen, Decision-Making in the White House. The Olive Branch or the Arrows, ss. 9-87. 23 B. Krauz-Mozer, s. 84-89; L. White, R. Clark, Political Analysis: Techniąue and Practice, ss. 36-38; T. Tyszka, Analiza decyzyjna i psychologia decyzji, s. 231-244; M. Conway, F. Feigert, ss. 27-28. 23 podejścia twierdzą, że decydenci polityczni są racjonalni w tym przynajmniej zakresie, że nie działają zgodnie z teorią racjonalnych decyzji politycznych. Pomiędzy podejściami indukcyjnym i dedukcyjnym występują wyraźne różnice. Inaczej określana jest informacyjna podstawa decyzji - w analizie matematycznej zakłada się dostęp do pełnej informacji, a w psychologicznej brak takiego dostępu; opcje decyzyjne - znany i nieznany zbiór alternatyw; pewność rezulatów - rezultaty antycypowane i niemożliwe do obiektywnego określenia; metoda decydowania - sformalizowany algorytm i intuicja heurystyczna; optymalizacja - możliwa w analizie matematycznej i problematyczna w psychologicznej; ograniczenia decyzyjne - tylko środki działania w analizie dedukcyjnej i wielorakie ograniczenia, także subiektywne, w analizie psychologicznej24. 3. Aksjologiczna analiza decyzyjna, od dawna postulowana przez wielu autorów25, jest coraz szerzej rozwijana w świecie postzimnowojennym. W tym ujęciu, decyzje polityczne należy wyjaśniać przede wszystkim w kategoriach racjonalizacji aksjologicznej czy nawet optymalizacji aksjologicznej. Zakłada się, że decyzje polityczne są przede wszystkim funkcją zaakceptowanego przez decydentów systemu wartości ideologicznych, politycznych czy moralnych, a cele działania polityków stanowią bezpośrednią funkcję sfery aksjologicznej26. Takie założenia są z pewnością choćby częściowo słuszne, dość łatwo bowiem można znaleźć przykłady decydentów aksjologicznych czy wręcz fundamentalistów politycznych lub moralnych. W teoriach organizacji również wyróżniany jest model decydowania fun-damentalistycznego. Przyjmuje się w nim, że decyzje stanowią funkcję przyjętego systemu wartości i jemu podporządkowana jest identyfikacja oraz integracja potrzebnych informacji. Tym samym, takie decyzje są następstwem przyjęcia jedynej słusznej formuły, gotowej recepty na podejmowanie trafnych decyzji27. Natomiast w tradycyjnych ujęciach politologii modernistycznej wyraźnie odgraniczano fakty i wartości. Zakładano, że wiedza stanowi funkcję doświadczenia i obserwacji, pojęcia są uogólnieniami, które w rzeczywistości nie istnieją, również w politologii można stosować metody nauk przyrodniczych, bo nauka jest przecież jedna. Wartościom nie przypisywano istnienia takiego jak faktom, wartości istnieją bowiem tylko w świadomości decydentów28. Współcześnie rola wartości jest oceniana znacznie wyżej, co najmniej tak jak faktów. P. de Bruyne dowodzi, iż decyzje polityczne powinny być co najmniej roztropne (prudent), a więc łączyć racjonalność instrumentalną, czyli praktyczną skuteczność, z intencją etyczną, a więc ze sferą aksjologii29. Prawdopodobnie popularność tej koncepcji wynika też z działalności amerykańskiego prezydenta B. Clintona, dla którego tak właśnie rozumiana roztropność stanowi najistotniejszą cechę działania politycznego. Zdaniem C. Maja wartości polityczne pełnią we współczesnych stosunkach międzynarodowych wiele istotnych funkcji. Do funkcji pozytywnych zaliczyć można: integrującą, mobilizującą, facylitacyj-ną (ułatwiającą), stabilizacyjną, organizatorską, demokratyzacyjną, egalitaryzacyjną, ogniskującą, kreacyjną, legitymizacyjną, standaryzacyjną, ekspresyjną oraz kompensacyjną. Natomiast ich funkcje negatywne to: dezintegracyjna, atomizacyjna, antagonizacyjna, polaryzacyjna służebna wobec dyktatu politycznego, autokratyzacyjna, destabilizacyjna i izolacyjna30. 4. Czynnikowa analiza decyzyjna. Jej istotę stanowi integrowanie wszystkich powyższych podejść. Zakłada się, że ośrodek decyzyjny dąży do realizacji wybranych celów w sposób racjonalny, ale ulega też emocjom, a cele polityczne są funkcją zaakceptowanego systemu wartości31. 24 Zob. szerzej B. Wawrzyniak, Decyzje kierownicze w teorii i praktyce za rządzania, ss. 24—25. 25 A. Opalek-Orzechowska, Rola świadomości społecznej w procesie podejmowania decyzji politycznych — problematyka badawcza, s. 95; J. Sielski, Racjonalność ak sjologiczna decyzji politycznych, ss. 122-125. 26 Zob. szerzej J. Sielski, Poland and the European Union: the Decision-Making Analysis, ss. 115-127; J. Sielski, Pierwotne kategorie aksjologicznej analizy decyzyjnej. 27 A. Matejko, Socjotechnika w przedsiębiorstwie, s. 27. 28 B. Tong, Ethics in Policy Analysis, s. 12. 29 P. de Bruyne, La decision politiąue, ss. 14—15, 22. 30 Zob. szerzej C. Maj, Wartości polityczne w stosunkach międzynarodowych, s- 121-135. 31 J. Topolski, Prawda i model w historiografii, s. 48; A. Bodnar, Decyzje Polityczne — elementy teorii, s. 27-28. 24 25 Z przedstawionego już wywodu na temat różnych modeli analizy decyzyjnej wynika, że właśnie ten wariant analizy decyzyjnej jest, naszym zdaniem, najbardziej wartościowy. Zakładamy więc, iż każda decyzja polityczna jest funkcją wielu różnorodnych wyznaczników obiektywnych, ale także subiektywnych, czyli świadomości decydentów. W naszych modelach przyjęliśmy ogólną hierarchię siły działania poszczególnych wyznaczników, ale w przypadku każdej konkretnej decyzji trzeba tę hierarchię urealniać. Ośrodek decyzyjny podejmując daną decyzję może działać bowiem w sposób całkowicie emocjonalny bądź całkowicie racjonalny. Czasem czynniki konkretno-sytuacyjne zdominują proces decyzyjny, ale czasem czynnikiem działającym najsilniej stanie się system wartości politycznych czy etycznych. Wyjaśniając więc przyczyny podjęcia konkretnej decyzji politycznej powinniśmy sformułować takie pytania badawcze, które pozwolą nam na hipotetyczne rozstrzygnięcie tego problemu. Inaczej mówiąc, teorię wyznaczników polityki traktujemy jako system zhierarchizowanych hipotez odnoszących się do wszystkich procesów decyzyjnych, ale nie rozstrzygających konkretnych sytuacji, jakie mogą powstać w czasie podejmowania decyzji politycznych. 1.2.2. KRYTERIUM NAJWAŻNIEJSZEGO CZYNNIKA W światowej literaturze przedmiotu sformułowano wiele szczegółowych teorii podejmowania decyzji politycznych, a większość z nich powstała w ramach teorii stosunków międzynarodowych i dotyczyła decydowania w polityce zagranicznej państwa. Można stwierdzić, że, tym samym, zaproponowano wiele różnych wariantów analizy decyzyjnej. Typy takiej analizy możemy klasyfikować na podstawie kryteriów przyjmowanych w poszczególnych opracowaniach. Ich autorzy zakładali na ogół, że istnieje jakiś jeden najważniejszy wyznacznik decyzji politycznych, który może służyć do analizowania takich decyzji. Zgodnie z kryterium najważniejszego czynnika kształtującego podejmowanie decyzji politycznych możemy wyróżnić siedem podstawowych typów politologicznej analizy decyzyjnej: psychologicz- ną, mikrospołeczną, organizacyjną, matematyczną, cybernetyczną, kryzysową oraz makrospołeczną32. 1. Psychologiczny typ analizy decyzyjnej został oparty na założeniu, iż polityka stanowi funkcję zachowań ludzkich, a więc może podlegać wyjaśnianiu poprzez analizę bodźca, czyli sytuacji politycznej oraz analizę psychologicznych predyspozycji decydentów i czasem irracjonalnych impulsów skłaniających ich do podejmowa nia decyzji. Występują trzy jej odmiany: • analiza osobowości, motywacji i zachowań pojedynczego decy denta, • analiza typologiczna decydentów, na przykład autorytarnych czy zewnętrznie sterowanych oraz • bardzo kontrowersyjna analiza politycznej osobowości naro dów, której cele stanowi, na przykład, próba zdefiniowania osobowo ści czy charakteru narodowego33. W tego typu analizach rozważane są następujące problemy: biologiczne uwarunkowania procesów decydowania politycznego, co jest czynione w ramach biopolityki, powstałej na styku politologii i nauk medycznych; struktura osobo wości politycznej oraz jej wpływ na procesy decyzyjne, czym zajmuje się psychologia polityczna; czynniki określające wpływ osobowości politycznej decydentów na procesy decyzyjne (kwestie te omówimy szczegółowo w rozdziale IV). 2. Mikrospołeczny typ analizy decyzyjnej jest funkcją założe nia, iż to nie osobowość i zachowania pojedynczych polityków naj głębiej kształtują procesy decyzyjne, ale interakcje kilkunastu osób wchodzących w skład typowego ośrodka decyzyjnego. Ponieważ więk szość decyzji politycznych jest podejmowana przez małe grupy społecz ne, to procesy decyzyjne próbuje się wyjaśniać traktując je przede wszystkim jako funkcję stosunków międzyludzkich zachodzących w małej grupie. Najwybitniejszym przedstawicielem tego kierunku badawczego jest I. Janis, który opracował teorię myślenia grupowego34. 32 M. Conway i F. Feigert wymieniają osiem typów analizy politologicznej: osobowościową, będącą funkcją postaw, socjalizacyjną, systemową, komunikacyjną, decyzyjną, grupową oraz wynikającą z teorii ról, ss. 245-246. 33 F. Greenstein, Personalny and Politics: Problems of Evidence, Inference and Conceptualization, ss. 14-17. 34 I. Janis, Yictims of Groupthink: A Psychological Study of Foreign-Policy Decisions and Fiascos, ss. 197-221. 26 27 Analiza mikrospołeczna na ogół ma wyższą siłę eksplanacyjną niż analiza psychologiczna. Mimo to, podejście to nie obejmuje wielu bardzo ważnych wyznaczników decyzyjnych, takich jak funkcjonowanie struktur instytucjonalnych czy makrostruktur społecznych. Przy jej wykorzystaniu możemy wyjaśniać przede wszystkim funkcjonowanie ośrodka podejmowania decyzji politycznych, czyli „czubek góry lodowej" struktur decyzyjnych (problemy te omówimy szerzej w 3 części rozdziału II). 3. Organizacyjny typ analizy decyzyjnej został oparty na teorii biurokratycznej i dorobku nauki o zarządzaniu. Zakłada się tu, iż polityczne procesy decyzyjne są przede wszystkim funkcją działa jących struktur organizacyjnych (państwowych i partyjnych). W państwie demokratycznym współzawodniczy ze sobą wiele ośrod ków decyzyjnych, a polityka staje się wynikiem przetargu między elementami struktury organizacyjnej, jest wynikiem specyficznej gry organizacyjnej. W związku z tym decyzje polityczne wcale nie muszą być racjonalne, często też niemożliwe jest realizowanie jakiegoś ogólnego planu politycznego. Decyzje są najczęściej tylko „satysfak cjonujące", a czasem wręcz nie odpowiadają nikomu, wtedy są akceptowane jako kompromisy będące mieszaniną interesów i działań różnych grup i osób. Podejmuje się je po prostu dlatego, że żadnej innej decyzji podjąć nie można35. Siła eksplanacyjną analizy organizacyjnej jest wyższa od omówionych poprzednio, ponieważ jest ona prowadzona na poziomie podmiotów działań politycznych i w wielu stosowanych wariantach zawiera ustalenia analizy psychologicznej i mikrospołecznej (problem ten omówimy szerzej w 3 części rozdziału II). 4. Matematyczny typ analizy decyzyjnej jest konkretyzowa ny w postaci teorii gier i opiera się na zupełnie innych założeniach. Przyjmuje się tu, że niezależnie od szczebla analizy (jednostka, mała grupa społeczna, system polityczny), zagadnieniem najważniejszym j