Paweł Hoser ANATOMIA I FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA Książka pomocnicza dla kandydatów na akademię medyczną, wydziały przyrodnicze i akademię wychowania fizycznego Warszawa 1997 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Okładka, karta tytułowa i ilustracje Mariusz Koszula Redaktor Krystyna Wrońska Redaktor techniczny Bożenna Stępień 'v\ 1SBN 83-02-05593-X c Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 l Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1997 Wydanie drugie Arkuszy drukarskich 16 Rzeszowskie Zaktady Graficzne Zamówienie nr 1365/96. SPIS TREŚCI Od autora ............................ 10 OKREŚLENIA ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI ........... 11 Osie ciała ............................. 11 Płaszczyzny ciała .......................... 11 Kierunki i położenia w przestrzeni .................... 12 CIAŁO CZŁOWIEKA JAKO CAŁOŚĆ ................. 13 UKŁAD NARZĄDÓW RUCHU .................. 15 Układ szkieletowy .......................... 15 Wiadomości ogólne ........................ 15 Kręgosłup ........................... 17 Budowa kręgu ......................... 17 Kręgi szyjne .......................... 17 Kręgi piersiowe ......................... 19 Kręgi lędźwiowe ........................ 20 Kość krzyżowa ......................... 20 Kręgi guziczne ......................... 21 Kręgosłup jako całość ...................... 21 Klatka piersiowa ......................... 22 Żebra ............................ 22 ..................... 23 Mostek ....... 23 24 24 24 26 26 26 27 27 27 28 <. ............ 28 Klatka piersiowa jako całość Kości kończyny górnej . . . Obręcz kończyny górnej . . Łopatka ...... Obojczyk .......................... 26 Kości kończyny górnej wolnej .................... 26 Kość ramienna .... Kości przedramienia . . Kość łokciowa . . . Kość promieniowa . . Kości ręki ..... Kości nadgarstka . . Kości śródręcza ....................... 28 Kości palców ....................... 28 Kości kończyny dolnej ....................... 29 Obręcz kończyny dolnej ...................... 29 Kości kończyny dolnej wolnej .................... 31 Kość udowa ......................... 31 Rzepka .......................... 31 Kości goleni ......................... 32 Kość piszczelowa ...................... 32 Kość strzałkowa ...................... 33 Kości stopy ......................... 33 Kości stepu ........................ 33 Kości śródstopia ...................... 34 Kości palców ....................... 34 Czaszka ............................ 35 Kości czaszki mózgowej ...................... 35 Kość czołowa ........................ 35 Kości ciemieniowe ....................... 36 Kości skroniowe ....................... 37 Kość potyliczna ....................... 39 Kość sitowa ......................... 40 Kość klinowa ........................ 41 Kości czaszki trzewnej ...................... 42 Kości szczękowe ....................... 42 Kości jarzmowe ....................... 43 Kości podniebienne ...................... 43 Kości nosowe ........................ 44 Kości łzowe ......................... 44 Małżowiny nosowe dolne .................... 44 Żuchwa .......................... 45 Lemiesz .......................... 46 Kość gnykowa ........................ 46 Czaszka noworodka ....................... 49 Budowa ogólna połączeń kości .................... 50 Połączenia kości ścisłe ...................... 50 Połączenia kości wolne (stawy) ................... 50 Podział stawów ........................ 51 Układ mięśniowy .......................... 53 Wiadomości ogólne ........................ 53 Budowa zewnętrzna mięśni ...................... 53 Narządy pomocnicze mięśni ..................... 55 Mechanika mięśni ......................... 55 Klasyfikacja mięśni ........................ 57 Mięśnie tułowia ......................... 57 Mięśnie klatki piersiowej .................... 57 Mięśnie brzucha ....................... 58 Mięśnie grzbietu ....................... 58 Mięśnie szyi i głowy ....................... 60 Mięśnie szyi ......................... 60 Mięśnie głowy ........................ 60 Mięśnie żuchwy ....................... 60 Mięśnie^ mimiczne ...................... 60 Mięśnie kończyny górnej ..................... 62 Mięśnie obręczy kończyny górnej ................... 62 Mięśnie ramienia ....................... 62 Mięśnie przedramienia ..................... 63 Mięśnie ręki ......................... 63 Mięśnie kończyny dolnej ..................... 64 Mięśnie obręczy kończyny dolnej .................. 64 Mięśnie uda ......................... 66 Mięśnie goleni ........................ 66 Mięśnie stopy ........................ 67 Fizjologia mięśni .......................... 69 UKŁAD POKARMOWY ...................... 76 Jama ustna ............................ 77 Zęby ............................. 77 Język ............................. 80 Gruczoły ślinowe ......................... 81 Gardło ............................. 82 Przełyk ............................. 82 Żołądek ............................. 83 Jelito cienkie ........................... 84 Dwunastnica .......................... 86 Jelito czcze i jelito kręte ....................... 86 Jelito grube ............................ 87 Jelito ślepe ........................... 87 Okrężnica ........................... 88 Odbytnica ........................... 88 Wielkie gruczoły układu pokarmowego ................... 90 Wątroba ............................ 90 Trzustka ............................ 92 FIZJOLOGIA UKŁADU POKARMOWEGO ............ 93 Pobieranie pokarmu i działanie czynników mechanicznych w przewodzie pokarmowym . . 93 Trawienie - chemiczna obróbka pokarmu ................. 95 Enzymy trawienne ......................... 95 Etapy trawienia w przewodzie pokarmowym ................ 96 Regulacja nerwowa i humoralna wydzielania soków trawiennych .......... 98 Wchłanianie ............................ 101 Wchłanianie cukrów ........................ 103 Wchłanianie tłuszczów ....................... 103 Wchłanianie białek i kwasów nukleinowych ................ 103 Wchłanianie witamin, soli mineralnych i wody ............... 103 Transport i magazynowanie ...................... 104 Odżywianie i znaczenie składników odżywczych ................ 105 Białka i ich funkcje ........................ 106 Lipidy i ich funkcje ........................ 107 Cukrowce i ich funkcje ....................... 107 Woda i składniki mineralne ..................... 108 Witaminy ............................ 109 UKŁAD ODDECHOWY ...................... 113 Drogi oddechowe .......................... 113 Nos zewnętrzny .......... .a .............. 113 Jama nosowa ........................... 113 Krtań ............................. 114 Tchawica ............................ 116 Oskrzela główne ......................... 117 Płuca .............................. 117 FIZJOLOGIA UKŁADU ODDECHOWEGO .............. 120 Rola wymiany gazowej ........................ 120 Mechanizm wentylacji płuc ....................... 120 Pojemność płuc ........................... 121 Wymiana, dyfuzja i transport gazów oddechowych ............... 122 Regulacja wentylacji płuc ....................... 125 Zmodyfikowane ruchy oddechowe .................... 126 UKŁAD NARZĄDÓW KRĄŻENIA ................. 127 Uklad krwionośny .......................... 127 Wiadomości ogólne ........................ 127 Serce ............................. 129 Przedsionek prawy ........................ 132 Komora prawa ......................... 132 Przedsionek lewy ........................ 132 Komora lewa ......................... 132 Budowa ściany serca ....................... 133 Naczynia krwionośne ........................ 133 Budowa naczyń krwionośnych .................... 133 Naczynia tętnicze krążenia dużego .................. 134 Naczynia żylne krążenia dużego ................... 136 Naczynia krążenia małego ..................... 138 Fizjologia układu krwionośnego ..................... 138 Serce ............................. 138 Automatyzm pracy serca ..................... 138 Elektrokardiografia ....................... 139 Cykliczność pracy serca ...................... 140 Powrót krwi do serca ....................... 141 Zjawiska akustyczne w sercu .................... 142 Regulacja pracy serca ....................... 142 Naczynia krwionośne ........................ 143 Ciśnienie krwi ......................... 143 Tętno ............................ 144 Krążenie krwi w naczyniach włosowatych ................ 145 Regulacja krążenia krwi w naczyniach ................. 145 Krążenie płucne ........................ 146 Układ chłonny ........................... 147 Śledziona ............................ 150 BŁONY SUROWICZE .................. 151 Otrzewna ............................. 151 Opłucna ............................. 152 Osierdzie ............................. 153 UKŁAD tAoCZO-PŁCIOWY ..................... 154 Układ moczowy .......................... 154 Nerki ............................. 154 Drogi wyprowadzające mocz ..................... 156 Miedniczki i moczowody ..................... 156 Pęcherz moczowy ........................ 156 Cewka moczowa żeńska ...................... 157 Cewka moczowa męska ...................... 157 Fizjologia układu moczowego ...................... 158 Czynności nerek ......................... 158 Tworzenie moczu ........................ 158 Filtracja .......................... 158 Resorpcja kanalikowa ..................... 159 Sekrecja kanalikowa ...................... 160 Mocz i jego wydalanie ..................... 160 Regulacja czynności zewnątrzwydzielniczej nerek ............ 161 Czynności wewnątrzwydzielnicze nerek ................. 161 Uklad płciowy ........................... 162 Układ płciowy męski ........................ 162 Narządy płciowe męskie wewnętrzne ................. 162 Jądro ........................... 162 Najądrze .......................... 163 Nasieniowód ......................... 164 Pęcherzyki nasienne ...................... 164 Gruczoł krokowy ....................... 164 Gruczoły opuszkowo-cewkowe .................. 165 Narządy płciowe męskie zewnętrzne .................. 165 Prącie ........................... 165 Moszna .......................... 166 Uklad płciowy żeński ........................ 166 Narządy płciowe żeńskie wewnętrzne ................. 167 Jajnik ........................... 167 Jajowód .......................... 167 Macica .......................... 168 Pochwa .......................... 169 Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne .................. 170 Fizjologia układu płciowego ...................... 171 UKŁAD NERWOWY ....................... 172 Układ ośrodkowy .......................... 172 Mózgowie ........................... 172 Kresomózgowie ......................... 173 Międzymózgowie ........................ 174 Śródmózgowie ......................... 175 Tyłomózgowie wtórne ...................... 175 Rdzeń przedłużony ....................... 176 Rdzeń kręgowy .......................... 176 Opony mózgowia i rdzenia kręgowego .................. 179 Opona twarda ......................... 179 Pajęczynówka ......................... 179 Opona miękka ......................... 180 Płyn mózgowo-rdzeniowy ..................... 180 Układ obwodowy .......................... 180 Nerwy czaszkowe ..........".............. 181 Nerwy węchowe ........................ 181 Nerw wzrokowy ........................ 181 Nerw okoruchowy ........................ 182 Nerw bloczkowy ........................ 183 Nerw trójdzielny ........................ 183 Nerw odwodzący ........................ 183 186 186 187 Nerw twarzowy ......................... 183 Nerw przedsionkowo-ślimakowy = słuchu i równowagi ........... 184 Nerw językowo-gardlowy ..................... 184 Nerw błędny .......................... 184 Nerw dodatkowy ........................ 185 Nerw podjęzykowy ....................... 185 Nerwy rdzeniowe ......................... 186 Gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych ................ 186 Gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych ........ 1Q'- Splot szyjny ................ Splot ramienny ............... Gałęzie brzuszne nerwów piersiowych ................ 187 Splot lędźwiowy ....................... 187 Splot krzyżowy ........................ 189 Układ nerwowy autonomiczny ..................... 189 Część wspólczulna układu autonomicznego ................ 190 Część przywspółczulna układu autonomicznego ............... 192 FIZJOLOGIA UKŁADU NERWOWEGO ............... 194 Przejawy życiowe neuronów ...................... 194 Pobudliwość i przewodnictwo w neuronach ................. 195 Odruchowe działanie układu nerwowego .................. 199 Łuk odruchowy ......................... 200 Ośrodki rdzenia kręgowego ....................... 201 Czynność bioelektryczna mózgu ..................... 202 Czynności rdzenia przedłużonego ..................... 202 Czynności tytomózgowia wtórnego .................... 202 Czynności śródmózgowia ....................... 203 Czynności międzymózgowia ...................... 204 Kora mózgowa ........................... 204 Sen i czuwanie ........................... 206 Wpływ układu autonomicznego na narządy wykonawcze ............. 206 UKŁAD NARZĄDÓW CZUCIA ................... 208 Wiadomości ogólne ......................... 208 Rodzaje receptorów ......................... 208 Rodzaje czucia ........................... 209 Czucie teleceptywne ........................ 209 Narząd wzroku ......................... 209 Akomodacja oka ....................... 211 Kontrola źrenicy oka ...................... 211 Wady wzroku ........................ 211 Narząd słuchu ......................... 212 Narząd powonienia ....................... 216 Czucie eksteroceptywne ....................... 217 Czucie dotyku i ucisku ...................... 217 Czucie ciepła i zimna ....................... 218 Czucie bólu .......................... 218 Czucie smaku ......................... 219 Czucie proprioceptywne ....................... 219 Czucie interoceptywne ....................... 220 UKŁAD DOKREWNY ....................... 221 Lokalizacja gruczołów dokrewnych .................... 221 Hormony ............................. 222 Budowa chemiczna hormonów gruczołowych ................ 223 Sposób działania hormonów ..................... 224 Neurohonnony podwzgórzowe .................... 226 Hormony przedniego płata przysadki .................. 229 Hormony bezpośrednio działające na tkanki ............... 229 Hormony tropowe ........................ 231 Hormony części pośredniej przysadki .................. 231 Czynności tylnego płata przysadki ................... 232 Hormon szyszynki ......................... 232 Hormony tarczycy ......................... 232 Hormon przytarczyc ........................ 234 Hormony grasicy ......................... 234 Hormony trzustki ......................... 235 Hormony kory nadnerczy ...................... 236 Glikokortykoidy ........................ 236 Mineralokortykoidy ....................... 236 Hormony płciowe ........................ 237 Hormony rdzenia nadnerczy ..................... 238 Męskie hormony płciowe wydzielane przez jądra .............. 239 Żeńskie hormony płciowe wydzielane przez jajniki i łożysko ........... 240 Regulacja hormonalna cyklu owulacyjno-menstruacyjnego i zmiany zachodzące w jaj- nikach i macicy oraz wpływ hormonów na utrzymanie ciąży .......... 241 Hormony tkankowe ........................ 246 SKÓRA ............................. 250 Budowa anatomiczna skóry ...................... 250 Twory skóry ........................... 251 Gruczoły skóry ......................... 251 Włosy ............................ 253 Paznokcie ........................... 254 Czynności sPóry .......................... 255 Funkcja wydzielnicza ........................ 255 Inne funkcje skóry ......................... 256 Od autora Niniejsza książka jest kontynuacją przekazu informacji o rozwoju, budowie i funkcjonowaniu organizmu ludzkiego zapoczątkowanego we wcześniej wyda- nej - pt.: Cytologia, embriologia i histologia czlowieka tegoż autora, stąd występuje tu częste odwoływanie się do zagadnień w niej omawianych. W celu uniknięcia wymieniania za każdym razem jej pełnego tytułu, w tekście obecnej książki zastosowano skrót: Cytologia... . OKREŚLENIA ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI W celu ułatwienia orientacji przestrzennej ciała człowieka i umożliwienia porozumiewania się, anatomia posługuje się osiami i płaszczyznami biegnącymi przez organizm oraz kierunkami i położeniem w przestrzeni. W ramach opisów przyjmuje się, że człowiek znajduje się w pozycji pionowej, z kończynami górnymi zwisającymi wzdłuż tułowia, dłońmi zwróconymi ku przodowi. OSIE CIAŁA Wyróżniamy trzy rodzaje osi ciała, które są wzajemnie prostopadłe: - osie pionowe, inaczej długie; oś najdłuższa biegnąca przez szczyt głowy nazywa się osią główną, - osie poprzeczne biegnące od prawej strony ciała do lewej, - osie strzałkowe biegnące od przodu ku tyłowi. PŁASZCZYZNY CIAŁA Podobnie jak w przypadku osi ciała rozróżniamy trzy rodzaje płaszczyzn ciała, prostopadłych względem siebie: - płaszczyzny strzałkowe ustawione pionowo od przodu do tyłu; płaszczyz- na, która przechodzi przez oś główną i dzieli ciało na symetryczne połowy, nazywa się płaszczyzną pośrodkową, - płaszczyzny czołowe biegnące pionowo z jednego boku ciała na drugi (równolegle do przodu ciała), - płaszczyzny poprzeczne, czyli poziome, wyznaczone przez oś poprzeczną i strzałkową. KIERUNKI I POŁOŻENIA W PRZESTRZENI W płaszczyznach strzałkowych wyróżnia się kierunki: górny, dolny, przed- ni i tylny. W płaszczyznach czołowych rozróżnia się kierunki: górny, dolny, przy- środkowy i boczny. W płaszczyznach poprzecznych wyróżnia się kierunki: przedni, tylny, przyśrodkowy i boczny. W przypadku kończyn kierunek zwrócony do tułowia nazywamy bliższym, a do obwodu - dalszym. CIAŁO CZŁOWIEKA JAKO CAŁOŚĆ Wprawdzie wyrażany jest często pogląd, że płaszczyzna pośrodkowa dzieli ciało człowieka na symetryczne połowy, ale całkowita symetria występuje jedy- nie w pewnych okresach życia zarodkowego. W miarę rozwoju osobniczego wiele narządów przyjmuje położenie asymetryczne, np. serce, żołądek, wątroba, trzustka, śledziona. Nawet w zakresie narządów ruchu człowiek w większym stopniu posługuje się jedną stroną cia- ła i ta ma silniej rozwinięte kości i mięśnie. Wzdłuż pionowej osi ciała, w sze- regu płaszczyzn poprzecznych prze- chodzących przez niektóre części ciała, obserwuje się powtarzające się elemen- ty a więc budowę segmentalną, czyli metameryczną. Według takiego planu ułożone są kręgi i żebra, a także mięś- nie, nerwy i naczynia tułowia. typ leptosomiczny typ pykniczny Ryć. l. Typy budowy ciała człowieka typ atletyczny 13 Mimo występującej osobniczej zmienności można wyróżnić trzy typy budo- wy ciała człowieka, mające wiele podobnych cech: - typ leptosomiczny = asceniczny o wysmukłej, wąskiej budowie ciała, wy- dłużonej twarzy i słabo rozwiniętym umięśnieniu, - _YP pykniczny = eurysomiczny o wyraźnie rozwiniętym tułowiu, krótkich i grubych kończynach, grubej i krótkiej szyi, szerokiej i okrągłej twarzy; osobniki tego typu cechuje skłonność do tycia, - typ atletyczny o foremnej budowie ciała oraz silnie rozwiniętym układzie kostnym i mięśniowym (ryć. l). UKŁAD NARZĄDÓW RUCHU Układ narządów ruchu obejmuje układ szkieletowy, który stanowi bierną jego część, oraz układ mięśniowy powodujący ruchy kośćca i dlatego jest on czynną częścią aparatu ruchu. UKŁAD SZKIELETOWY Wiadomości ogólne Szkielet zapewnia utrzymanie postawy ciała i nadaje mu kształt, stanowi zatem rusztowanie i ochronę dla narządów wewnętrznych oraz decyduje o wiel- kości organizmu/Zbudowany jest on z różnych typów tkanki łącznej, które zostały szczegółowo opisane w podręczniku o tym samym przeznaczeniu pt. Cytologia..., s. 73. W skład układu szkieletowego wchodzą głównie kości połą- czone w sposób ścisły lub stawowo, oraz chrząstki. Budowa chrząstki i kości, a także pochodzenie i przebudowa kości, zostały opisane w cytowanym wyżej podręczniku pt. Cytologia..., s. 78-82. W życiu płodowym znaczna część szkieletu zbudowana jest z chrząstki - de- likatniejszej i elastyczniejszej od tkanki kostnej. W tym okresie jest to zupełnie wystarczające, ponieważ ciało matki chroni płód przed urazami mechanicznymi, a z drugiej strony jest korzystne, ponieważ sprzyja dogodnemu ułożeniu płodu w łonie matki oraz ułatwia poród. Począwszy od okresu niemowlęcego, podczas rozwoju osobnika, chrząstka jest zastępowana przez odporniejszą na ucisk, ale mniej sprężystą, tkankę kostną. Ze względu na kształt wyróżniamy kości: - długie, np. kość ramienna i udowa, kości przedramienia i podudzia, - krótkie, np. kości nadgarstka i kości stepu, - płaskie, np. łopatka, kości sklepienia czaszki, - różnokształtne, np. kości części twarzowej czaszki, - pneumatyczne, które zawierają jamy wypełnione gazami, jak np. kości: klinowa, sitowa, skroniowa. Jamy szpikowe kości długich i drobne wolne przestrzenie między belecz- kami istoty gąbczastej wypełnia szpik kostny. Występują dwa rodzaje szpiku: czerwony (krwiotwórczy) i żółty (tłuszczowy). We wszystkich kościach .pło^. du, noworodka i dzieci do 6 roku życia występuje tylko szpik czerwony^^ofój^ Ryć. 2. Szkielet człowieka od przodu 16 postaci pozostaje on w dorosłych organizmach w mostku, łopatce, kręgach, żebrach, kościach czaszki i miednicy oraz nasadach kości długich. W innych miejscach, głównie w trzonach kości długich, szpik czerwony począwszy od 7. roku życia stopniowo przemienia się wskutek stłuszczenia w szpik żółty. W istocie podstawowej substancji międzykomórkowej kości występują zwią- zki organiczne i sole mineralne\ (szczegółowy skład substancji międzykomór- kowej został przedstawiony w podręczniku Cytologia..., s. 80). Pierwsze z nich nadają kości miękkość i elastyczność, drugie zapewniają twardość oraz wy- trzymałość na zgniatanie i rozciąganie, ale również kruchość (o czym mogą się niekiedy przekonać ludzie starsi, u których ze względu na postępujący z wie- kiem proces mineralizacji kości, stają się one bardziej podatne na złamanie). Budowa kośćca (ryć. 2) obejmuje następujące części: - kręgosłup, - klatka piersiowa, - kończyna górna, - kończyna dolna - czaszka. Kręgosłup Kręgosłup składa się z pięciu odcinków zawierających łącznie 33 lub 34 kręgi: szyjny - 7 kręgów, piersiowy - 12 kręgów, lędźwiowy - 5 kręgów, krzyżowy - 5 kręgów i ogonowy = guziczny - 4 lub 5 kręgów. Budowa kręgu W typowym kręgu występuje trzon kręgu zwrócony ku przodowi, luk skierowany ku tyłowi oraz odchodzące od łuku wyrostki: nieparzysty wyrostek kolczysty (łatwo go wyczuć dotykiem przesuwając palcami po kręgosłupie po stronie pleców), parzyste wyrostki poprzeczne i dwie pary wyrostków stawo- wych. Pomiędzy trzonem kręgu a łukiem znajduje się otwór kręgowy. Otwory kolejnych kręgów tworzą kanał kręgowy, w którym umieszczony jest rdzeń kręgowy (ryć. 3). Kręgi szyjne W okolicy szyjnej dwa pierwsze kręgi mają nietypową budowę. Kręg I nosi nazwę szczytowego (atlas) i cełhuje go brak trzonu. Ma natomiast powierzchnie stawowe dla kłykci kości potylicznej. To połączenie stawowe pozwala wykonywać ruchy potakiwania głową. Na tylnej powierzchni łuku tego kręgu znajduje się dołek zębowy dla połączenia stawowego z zębem kręgu II zwanego obrotowym. Ząb kręgu obrotowego powstał z trzonu kręgu szczytowego. 2 - Anatomia i fizjologia człowieka l 7 wyrostek kolczysty łuk kręgowy otwór kręgowy trzon kręgu wyrostek poprzeczny dołek żebrowy wyrostka poprzecznego wyrostek stawowy górny wyrostek stawowy górny wyrostek poprzeczny trzon kręgu dołek żebrowy górny dołek żebrowy dolny wyrostek stawowy dolny wyrostek kolczysty----,||i Ryć. 3. Kręg piersiowy od góry i z boku guzek tylny - wyrostek poprzeczny otwór wyrostka poprzecznego dołek zębowy^ Ryć. 4. Kręg szczytowy od góry dołek stawowy górny guzek przedni 18 wyrostek poprzeczny powierzchnia stawowa dolna Ryć. 5. Kręg obrotowy od przodu powierzchnia stawowa przednia powierzchnia stawowa górna trzon kręgu wyrostek stawowy górny otwór wyrostka poprzecznego trzon kręgu Ryć. 6. Typowy kręg szyjny od góry wyrostek kolczysty wyrostek poprzeczny Wspomniane wyżej połączenie stawowe między kręgiem szczytowym i obroto- wym pozwala na obrotowe (przeczące) ruchy głową. VII kręg szyjny - wy- stający charakteryzuje się długim wyrostkiem kolczystym, stanowiącym przy- czep dla mięśni karku (rys. 4, 5 i 6). Kręgi piersiowe Ze względu na występowanie żebe^ w odcinku piersiowym kręgosłupa, kręgi piersiowe mają powierzchnie stawowe, za pomocą których łączą się one z głowami żeber. 2* 19 Kręgi lędźwiowe Kręgi te odznaczają się dużymi rozmiarami. Ich wyrostki poprzeczne są w zasadzie szczątkowymi przyrośniętymi żebrami i dlatego nazywają się wyro- stkami żebrowymi. Właściwe wyrostki poprzeczne noszą nazwę wyrostków dodatkowych (ryć. 7). wyrostek stawowy górny wyrostek żebrowy wyrostek kolczysty otwór kręgowy trzon kręgu Ryć. 7. Kręg lędźwiowy od góry Kość krzyżowa Kość krzyżowa powstała ze zrośnięcia pięciu kręgów. Wyróżniamy w niej cztery pary otworów krzyżowych miednicznych i tyle samo otworów krzy- żowych grzbietowych, które w kierunku przyśrodkowym prowadzą do bocz- kresy (Sprzeczne otwory krzyżowe mledniczne Ryć. 8 A. Kość krzyżowa od przodu 20 powierzchnia uchowała grzebień krzyżowy pośrodkowy Ryć. 8 B. Kość krzyżowa od tyłu wyrostek stawowy górny otwory krzyżowe grzbietowe - rozwór krzyżowy nych otworów kanału krzyżowego, odpowiadających otworom międzykręgo- wym innych odcinków kręgosłupa. Wzdłuż całej kości krzyżowej biegnie kanał krzyżowy przechodzący ku górze w kanał kręgowy, a u dołu zakończony jest rozworem krzyżowym (ryć. 8). Kręgi guziczne U człowieka występują one w postaci szczątkowej. U osób starszych kręgi guziczne zrastają się w pojedynczą kość ogo- nową, inaczej kość guziczną (ryć. 9). Ryć. 9. Kość guziczną Kręgosłup jako całość Długość kręgosłupa u dorosłego człowieka wynosi 65-75 cm. U noworod- ka kręgosłup jest wypukły ku tyłowi. W rozwoju osobniczym w płaszczyźnie strzałkowej wykształcają się krzywizny kręgosłupa. Część szyjna i lędźwiowa wypuklają się ku przodowi, część piersiowa i krzyżowa - ku tyłowi. Znane są trzy typy zniekształceń kręgosłupa i tułowia powstające w wyniku zaburzeń symetrii kręgów i żeber oraz odchylenia kręgów od pionu ciała. 21 Pociąga to za sobą przesunięcie środka ciężkości ciała. Do wspomnianych zniekształceń należą: - skolioza - boczne wygięcie kręgosłupa, - kifoza - wygięcie kręgosłupa ku tyłowi w płaszczyźnie strzałkowej, - lordoza - wygięcie kręgosłupa ku przodowi w płaszczyźnie strzałkowej. Klatka piersiowa W skład klatki piersiowej wchodzi 12 kręgów piersiowych, 12 par żeber i mostek. Żebra Żebra są kośćmi długimi, kształtu łukowatego. Każde z nich składa się z chrzestnej części przedniej, zwanej chrząstką żebrową i kostnej części tylnej - kości żebrowej. Siedem par żeber (I-VII) dochodzi do mostka i te noszą nazwę żeber prawdziwych. Pozostałe pięć par nazywamy żebrami rzekomy- mi, przy czym żebra VIII, IX i X są połączone swoją chrząstką żebrową z chrząstką żebra leżącego wyżej, a żebra XI i XII kończą się swobodnie w mięśniach ściany brzucha i nazywane są żebrami wolnymi. W każdym żebrze wyróżniamy trzon, koniec przedni, czyli mostkowy i koniec tylny, czyli kręgosłupowy. Na końcu tylnym znajduje się glowa żebra, która oddzielona jest od trzonu szyjką żebra. Bezpośrednio za szyjką występuje guzek żebra. Głowa żebra podzielona jest grzebieniem glowy na dwie części odpowiadające powierzchniom stawowym dwóch sąsiadujących ze sobą trzonów. Guzek żebra połączony jest stawowe z wyrostkiem poprzecznym odpowiedniego kręgu pier- siowego (ryć. 10). trzon żebra koniec tylny guzek żebra szyjka żebra koniec przedni (y '"--_^ ------- gtowa żebra bruzda tętnicy podobojczykowej Ryć. 10. Żebra prawe I i II 22 Mostek Mostek jest nieparzystą kością płaską, która ogranicza od przodu klatkę piersiową. W części górnej występuje rękojeść mostka, w środkowej - trzon i w dolnej - wyrostek mieczykowaty. Na górnym brzegu rękojeści znajduje się wcięcie szyjne, a z boku od niego dwa wcięcia obojczykowe do połączenia z obojczykami. Poniżej wcięć obojczykowych występują wcięcia żebrowe do chrząstek I pary żeber. Wzdłuż bocznych brzegów trzonu mostka znajdują się wcięcia żebrowe do chrząstek żeber od II do VII pary (ryć. 11). wcięcie szyjne wcięcie obojczykowe wcięcie żebrowe wcięcia żebrowe od II do VII rękojeść mostka trzon mostka wyrostek mieczykowaty Ryć. 11. Mostek od przodu Klatka piersiowa jako całość W klatce piersiowej umieszczone są płuca, serce i przełyk. Biegną przez nią duże naczynia krwionośne oraz nerwy. Ścianę tylną klatki piersiowej stanowi kręgosłup, ściany boczne tworzą żebra, a ścianę przednią - mostek. Wyróż- niamy w niej dwa otwory: otwór górny klatki piersiowej i otwór dolny. 23 Otwór górny ograniczają: trzon I kręgu piersiowego, pierwsza para żeber i gór- ny brzeg rękojeści mostka, a otwór dolny: trzon XII kręgu piersiowego, dwu- nasta para żeber, końce XI pary żeber, chrząstki żeber od X do VII pary oraz wyrostek mieczykowaty mostka. Pomiędzy żebrami występują przestrzenie mię- dzyżebrowe o szerokości około 1,5 cm. K-latka piersiowa porusza się podczas wymiany gazowej. Przy wdechu zwięk- sza się jej wymiar strzałkowy i poprzeczny, a także, w związku z obniżeniem przepony, wymiar wysokościowy. Przy wydechu wszystkie wymiary zmniejszają się, ponieważ obniżają się żebra i mostek, a przepona podnosi się do góry (ryć. 12). obojczyk łopatka rękojeść mostka trzon mostka chrząstki żebrowe wyrostek mieczykowaty żebra kręgosłup ^ Ryć. 12. Szkielet klatki piersiowej Kości kończyny górnej Kościec kończyny górnej składa się z kości obręczy kończyny górnej, do których należą łopatka i obojczyk, oraz z kości kończyny górnej wolnej, do których należą: kość ramienna, kości przedramienia (łokciowa i promienio- wa) i kości ręki (nadgarstek, śródręcze i palce). Obręcz kończyny górnej Łopatka Łopatka jest kością płaską kształtu trójkątnego. Na powierzchni grzbieto- wej łopłtki, zwróconej ku tyłowi, występuje grzebień łopatki, który biegnie skośnie od brzegu przyśrodkowego ku górze w kierunku brzegu bocznego, przechodząc w wyrostek barkowy, na którym znajduje się powierzchnia sta- wowa do połączenia z końcem barkowym obojczyka. Powierzchnia żebrowa łopatki jest wklęsła i tworzy dół podłopatkowy. Na górnym brzegu łopatki, od 24 wyrostek kruczy grzebień łopatki dół nadgrzebieniowy wyrostek barkowy dół podgrzebieniowy wyrostek barkowy wydrążenie stawowe wyrostek kruczy dół podłopatkowy Ryć. 13. Łopatka prawa od tyłu (na górze) i od pBpodu jej strony bocznej występuje wyrostek kruczy, a obok niego znajduje się wydrążenie stawowe stanowiące panewkę stawu barkowego do połączenia z głową kości ramiennej (ryć. 13). 25 Obojczyk Obojczyk jest kością długą, wygiętą esowato. Składa się z trzonu, końca mo- stkowego, skierowanego przyśrodkowo do mostka i końca barkowego, skierowa- nego ku łopatce. Koniec mostkowy ma powierzchnię stawową do połączenia z rę- kojeścią mostka, a koniec barkowy - po- wierzchnię stawową do połączenia z wyro- stkiem barkowym łopatki (ryć. 14). koniec mostkowy koniec barkowy Ryć. 14. Obojczyk lewy od góry i od dołu Kości kończyny górnej wolnej Kość ramienna Kość ramienna jest kością długą. Składa się z trzonu, końca bliższego (górnego) i końca dalszego (dolnego). Koniec bliższy zakończony jest glową kości ramiennej o kształcie półkulistym, służącą do połączenia tej kości z łopa- guzek większy guzek mniejszy głowa kości ramiennej szyjka chirurgiczna dół dzioblasty dóf promieniowy główka ---- bloczek-^ nadkłykleć przyśrodkowy Ryć. 15. Kość ramienna prawa o przodu (z lewej) i od tyłu 26 dół wyrostka łokciowego nadkłykleć boczny tka w stawie barkowym. Poniżej głowy kości ramiennej znajduje się szyjka chirurgiczna, zawdzięczająca swą nazwę najczęściej zdarzającym się w tym miejscu złamaniom kości ramiennej. Na końcu dalszym, zwanym kłykciem kości ramiennej występuje powierzchnia stawowa do połączenia kości ramien- nej z kośćmi przedramienia. Przyśrodkowy odcinek tej powierzchni ma kształt bloczka i łączy się z kością łokciową, a odcinek boczny zakończony jest glówką służącą do połączenia z kością promieniową. Ponad bloczkiem na stronie przedniej znajduje się dół dziobiasty, w który wchodzi wyrostek dzio- biasty kości łokciowej. Na stronie tylnej występuje dół wyrostka łokciowego, w który, gdy ramię jest wyprostowane, wchodzi wyrostek łokciowy kości łok- ciowej (ryć. 15). Kości przedramienia Kościec przedramienia stanowią dwie kości długie: promieniowa, leżąca po stronie palca I (wielkiego) i łokciowa - po stronie palca V (małego). W poło- żeniu kończyny zwróconej dłonią do przodu, kości: łokciowa i promieniowa nie są skrzyżowane, to znaczy leżą równolegle względem siebie (kość łokciowa znajduje się po stronie przyśrodkowej, a promieniowa bocznie), natomiast w położeniu kończyny zwróconej dłonią do tyłu obie wymienione kości są skrzyżowane, przy czym zmienia się położenie kości przedramienia w ich końcu dalszym (dolnym). Przy skrzyżowanych kościach przedramienia w końcu dal- szym kość promieniowa znajduje się po stronie przyśrodkowej, a łokciowa po stronie bocznej. Jednocześnie w końcu bliższym (górnym) położenie obu kości przedramienia nie ulega zmianie. Kość łokciowa. Kość łokciowa jest cieńsza w końcu dalszym. Na końcu bliższym tej kości występuje tylny wyrostek łokciowy i przedni wyrostek dziobiasty. Pomiędzy tymi wyrostkami znajduje się wcięcie bloczkowe do połączenia stawowego w stawie łokciowym z bloczkiem kości ramiennej. Na bocznej powierzchni końca bliższego obserwuje się wcięcie promieniowe do połączenia z kością promieniową w stawie łokciowym. Koniec dalszy kości łokciowej, zwany glową kości łokciowej, ma na powierzchni przyśrodkowej wyrostek rylcowaty. Głowa kości łokciowej ma powierzchnię stawową do połączenia tej kości z chrząstką trójkątną, oddzielającą kość łokciową od kości trójgraniastej nadgarstka oraz powierzchnię stawową, służącą do połączenia dolnych końców obu kości przedramienia. Kość promieniowa. Koniec bliższy tej kości zakończony jest glową kości promieniowej, oddzieloną od trzonu ^zyjką. Powierzchnia stawowa głowy służy do połączenia kości promieniowej z główką kości ramiennej w stawie łokciowym. Na zgrubiałym końcu dalszym występuje powierzchnia stawowa do połączenia z kością łódeczkowatą i księżycowatą nadgarstka oraz wcięcie łok- ciowe przeznaczone do połączenia tej kości z kością łokciową w stawie promie- niowo-łokciowym dalszym (ryć. 16). 27 wcięcie bloczkowe głowa kości promieniowej wyrostek dziobiasty kość łokciowa kość promieniowa głowa kości łokciowej wyrostek rylcowaty kości promieniowej wyrostek rylcowaty kości łokciowej Ryć. 16. Kości przedramienia prawe od przodu (z lewej) i od tyłu wyrostek łokciowy Kości ręki Kości nadgarstka. Kości nadgarstka ułożone są w dwóch szeregach, z któ- rych każdy składa się z czterech kości. W szeregu bliższym, licząc od strony kości promieniowej, znajdują się kości: fódeczkowata, księżycowata, trójgra- niasta i grochowata, a w szeregu dalszym - kości: czworoboczna (wielokąt- na) większa, czworoboczna (wielokątna) mniejsza, glówkowata i haczyko- wata. Z kośćmi szeregu dalszego są połączone kolejno podstawy pięciu kości śródręcza, przy czym z kością haczykowatą łączą się kości śródręcza IV i V. Kości śródręcza. Kości śródręcza stanowią pięć kości długich oznaczonych liczbami (liczy się od strony kości promieniowej). Każda kość śródręcza ma trzon, koniec bliższy, czyli podstawę, i koniec dalszy, czyli glowę połączoną z bliższym (pierwszym) paliczkiem odpowiedniego palca. Kości palców. Palec pierwszy (kciuk) ma dwa paliczki. Pozostałe palce - trzy paliczki. Paliczek pierwszy nazwany jest bliższym, drugi - środkowym, a trzeci - dalszym. Na końcu ostatniego paliczka znajduje się spłaszczona 28 kość czworoboczna większa kość czworoboczna mniejsza kość łódeczkowata -""""^ kość gtbwkowata Ryć. 17. Kości prawej ręki, powierzchnia grzbietowa paliczek dalszy paliczek środkowy paliczek bliższy kość śródręcza kość haczykowata kość trójgraniasta kość grochowata kość księżycowata guzowatość paliczka dalszego (paznokciowa). W stawie śródręczno-palicz- kowym I, po stronie dłoniowej, występują drobne okrągłe kostki, zwane trzesz- czkami, które są włączone w ścięgna mięśni (ryć. 17). Kości kończyny dolnej Kościec kończyny dolnej składa się z kości obręczy kończyny dolnej, stano- wiącej kość miedniczną oraz z kości kończyny wolnej, do których należą: kość udowa, kości goleni = podudzia (piszczelowa i strzałkowa) i kości stopy (kości stepu, śródstopia i palców). Obręcz kończyny dolnej Kość miedniczną składa się początkowo z trzech niezależnych kości od- dzielonych od siebie chrząstkami. W okresie dorastania kości te zrastają się w jedną całość. Górną część kości miednicznej stanowi kość biodrowa, u dołu 29 kość biodrowa kolec biodrowy tylny górny kolec biodrowy tylny dolny wcięcie kulszowe większe wcięcie kulszowe mniejsze guz kulszowy grzebień kości biodrowej kolec biodrowy przedni górny kolec biodrowy przedni dolny dół panewki stawu biodrowego kość tonowa guzek tonowy otwór zastoniony kolec biodrowy przedni górny kolec biodrowy przedni dolny dół biodrowy powierzchnia uchowała kresa łukowata kolec kulszowy otwór zasfoniony powierzchnia spojenia łonowego Ryć. 18. Kość miedniczna prawa, powierzchnia zewnętrzna (na górze) i wewnętrzna 30 i z tyłu występuje kość kulszowa oraz u dołu i z przodu znajduje się kość lonowa. Wymienione trzy kości łączą się ze sobą w środkowej części kości miednicznej, a po stronie zewnętrznej tej kości tworzą panewkę stawu bio- drowego do połączenia z głową kości udowej. Poniżej panewki biodrowej występuje otwór zasłoniony, otoczony od tyłu i od dołu przez kość kulszowa, a od przodu i od góry przez kość łonową. Na powierzchni wewnętrznej kości biodrowej znajduje się kresa łukowata. Krawędź górna talerza biodrowego nosi nazwę grzebienia kości biodrowej, który do przodu przechodzi w kolec biodrowy przedni górny, a do tyłu w kolec biodrowy tylny górny. Poniżej obu tych kolców znajdują się kolce dolne: przedni i tylny. Na powierzchni zewnętrznej talerza biodrowego, czyli na powierzchni pośladkowej, przebiegają trzy kresy pośladkowe: przednia, tylna i dolna, ograniczające pola przyczepów mięśni pośladkowych. W części tylnej talerza biodrowego znajduje się powierzchnia uchowata, tworząca staw do połączenia kości biodrowej z kością krzyżową. Na kości kulszowej widoczny jest guz kulszowy, a powyżej niego - kolec kulszowy. Ponad tym kolcem występuje wcięcie kulszowe większe, a poniżej - wcięcie kulszowe mniejsze. Na górnej powierzchni trzonu kości łonowej znajduje się wyniosłość bio- drowo-lonowa, przechodząca w kierunku dośrodkowym w grzebień kości łonowej, który kończy się guzkiem łonowym (ryć. 18). Kości kończyny dolnej wolnej Kość udowa Kość udowa należy do kości długich, przy czym jest to najdłuższa i naj- większa kość organizmu ludzkiego. Składa się z trzonu i dwóch końców. Na jej końcu bliższym znajduje się kulista głowa, oddzielona od trzonu szyjką kości udowej. Bocznie od szyjki występuje wyniosłość skierowana do boku i do góry, zwana krętarzem większym, a poniżej niego, skierowany przyśrodkowo - krętarz mniejszy. Po tylnej stronie kości oba krętarze są połączone grzebie- niem międzykrętarzowym. Na przedniej powierzchni kości pomiędzy krętarza- mi znajduje się słabiej zaznaczona niż grzebień kresa między krętarzowa. Ko- niec dalszy kości udowej ma dwa kłykcie: większy kłykieć przyśrodkowy i mniejszy kłykieć boczny. Kłykcie zwrócone są ku tyłowi i oddzielone są od siebie dołem międzykłykciowym. Mają one powierzchnie stawowe do połącze- nia z kością piszczelową. Od przodu powierzchnie kłykci tworzą powierzchnię rzepkową, do której przylega rzepka|(ryc. 19). Rzepka Rzepka to nieduża graniasta kość, która leży w ścięgnie mięśnia czworo- głowego uda. Swą powierzchnią tylną jest połączona stawowe z powierzchnią rzepkową kości udowej. 31 głowa kości udowej kresa międzykrętarzowa nadkłykieć boczny powierzchnia rzepkowa kłykieć przyśrodkowy Ryć. 19. Kość udowa prawa od przodu (z lewej) i od tyłu szyjka kości udowej krętarz większy grzebień międzykrętarzowy krętarz mniejszy nadkłykieć boczny ~~- kłykieć boczny dół międzykrętarzowy Kości goleni Goleń składa się z dwóch kości: grubszej, położonej przyśrodkowo, kości piszczelowej i cieńszej, leżącej bocznie, kości strzałkowej. Koniec bliższy kości piszczelowej sięga ponad kość strzałkową i dlatego tylko kość piszczelowa bierze udział w utworzeniu stawu kolanowego. Natomiast w końcu dalszym goleni kość strzałkowa sięga poniżej dalszego końca kości piszczelowej. Kość piszczelowa. Na bliższym końcu tej kości występują dwa kłykcie: boczny i przyśrodkowy, mające dwie powierzchnie stawowe do połączenia z kością udową w stawie kolanowym. Między tymi powierzchniami znajduje się wyniosłość między kłykciowa. Koniec dalszy kości piszczelowej jest mniej zgrubiaj niż bliższy. Jego przyśrodkowy odcinek wystaje ku dołowi jako kost- ka przyśrodkowa. Dolna powierzchnia dalszego końca kości piszczelowej wraz z powierzchnią stawową kostki przyśrodkowej łączy się stawowe z kością skokową kości stepu. Na bocznej stronie dalszego końca kości piszczelowej znajduje się wcięcie strzałkowe do połączenia z dalszym końcem kości strzał- kowej. 32 Kość strzałkowa. Koniec bliższy kości strzałkowej stanowi glowę strzalki, która łączy się stawowo z kłykciem bocznym piszczeli, nie biorąc udziału w tworzeniu stawu kolanowego. Koniec dalszy strzałki stanowi kostkę boczną. Jej powierzchnia przyśrodkowa łączy się stawowo z kością skokową (ryć. 20). kłykieć boczny piszczeli głowa strzalki guzowatość piszczeli kość strzałkowa wyniosłość międzykłykciowa głowa strzałki kość strzałkowa kostka boczna kostka przyśrodkowa Ryć. 20. Kości piszczelowa i strzałkowa od przodu (z lewej) i od tyłu Kości stopy Kości stepu. Kości stepu ułożone są w dwóch szeregach. W szeregu bliższym występuje: kość skokowa i kość piętowa, a w szeregu dalszym - trzy kości klinowate: przyśrodkowa, pośrednia i boczna, kość sześcienna i kość lódkowata. Kość skokowa jest połączona stawowo z golenią. Kość piętowa stanowi najdłuższą kość kośćca stepu. Z jej tylnej strony wystaje zgrubienie, zwane guzem piętowym. Na górnej stronie kości piętowej znajdują się powierzchnie stawowe do kości skokowej. Kości klinowate i kość sześcienna łączą się swymi przednimi stronami z kośćmi śródstopia. 33 3 - Anatomia i H/jologia c/.łowieka Kości śródstopia. Istnieje pięć kości śródstopia, które należą do kości długich. Każda kość śródstopia ma trzon, podstawę i głowę. Podstawy pierw- szych trzech kości śródstopia łączą się z trzema kośćmi klinowatymi, kości IV i V - z kością sześcienną. Kości palców. Palce stopy składają się z paliczków. Duży palec stopy (I), zwany paluchem, ma dwa paliczki, pozostałe palce - po trzy paliczki. W po- kość sześcienna kość klinowata boczna kość piętowa kość skokowa kość łódkowata kość klinowata przyśrodkowa kość klinowata pośrednia kość śródstopia paliczek bliższy palucha paliczek dalszy palucha Ryć. 21. Kości stopy prawej od strony grzbietowej 34 powierzchnia stawowa sześcienna trzon kości skokowej powierzchnie stawowe skokowe trzon kości piętowej powierzchnia stawowa łódkowa powierzchnie stawowe piętowe 9uz piętowy Ryć. 22. Kość skokowa prawa od dołu Ryć. 23. Kość piętowa prawa od góry równaniu z kośćcem ręki paliczki palców stopy są mniejsze. W okolicy torebki stawu śródstopno-paliczkowego palca I na stronie podeszwowej stopy występu- ją okrągłe kostki, zwane trzeszczkami (ryć. 21, 22 i 23). Czaszka Czaszka składa się z dwóch części. Część tylno-górna, będąca puszką kost- ną osłaniającą mózgowie, stanowi czaszkę mózgową (mózgoczaszkę). Część przednio-dolna, otaczająca początkowy odcinek dróg oddechowych i pokar- mowych, tworzy rusztowanie kostne twarzy i nazywa się czaszką twarzową lub trzewną (trzewioczaszką). Mieszczą się w niej narządy zmysłów i narząd żucia. Kości czaszki mózgowej W skład czaszki mózgowej wchodzą następujące kości: czołowa, dwie ciemieniowe, dwie skroniowe, potyliczna, sitowa i klinowa. Kość czołowa g Kość czołowa składa się z łuski czołowej, dwóch części oczodołowych, tworzących górną ścianę oczodołów i nieparzystej części nosowej znajdującej się między częściami oczodołowymi. Z przodu na łusce występują guzy czoło- we, a poniżej nich - luki brwiowe.