J.M.Robertson SPIS TRE�CI Wprowadzenie .................................................................. Rozdzia� I: RELIGIA W PROCESIE POWSTAWANIA ..... Czynniki polityczne B�g �yd�w Ziarna Chrystyzmu Tworzenie drugorz�dnych bog�w Rozdzia� II. OFIAROWYWANY B�G-ZBAWICIEL Chrze�cija�skie ukrzy�owanie Moda na ludzkie ofiary Spo�ywanie Boga Rozdzia� III: POGA�SKIE PRZE�YTKI W JUDAIZMIE Substytuty zwierz�ce Kozio� ofiarny, jako ofiara za grzechy Przed-chrze�cija�ski kult Jezusa �ydowska eucharystia Rozdzia� IV: POCZ�TKI MITU EWANGELICZNEGO Sztuka misteryjna Zdrada i ukrzy�owanie Poga�scy zbawiciele Rozdzia� V: NAUCZAJ�CY B�G JAKO LOGOS Koncept Logosu �ydowskie spekulacje Rozdzia� VI: POSZUKIWANIA HISTORYCZNEGO JEZUSA Milczenie Paw�a �ydowski jezuizm Mit i historia Rozdzia� VII: MIT BUDDY Serie Budd�w Ewidencja dokumentalna Jak buddyzm si� rozprzestrzeni� Budda, jako drugorz�dny b�g Odpowied� na zastrze�enia Rozdzia� VIII: MANI I MANICHEIZM Rozwi�zanie manichejskie Mit Manesa Rozdzia� IX: APOLONIUSZ I JEZUS Domniemane echo ewangelii Cuda nie wystarczaj� Rozdzia� X: EWOLUCJA MITRY B�g-Zbawiciel Zab�jca Byka B�g jaskini Rozdzia� XI: MITRAIZM I CHRZE�CIJA�STWO Bezpodstawne oskar�enia B�g zrodzony ze ska�y Baranek Bo�y Rozdzia� XII: TRANSFORMACJA MITRY Nieobecno�� kobiet Przetrwanie najlepiej przystosowanych Mitrajscy chrze�cijanie Krzes�o �wi�tego Piotra Rozdzia� XIII: RELIGIE STAROZYTNEJ AMERYKI Wsp�lny symbolizm Wcze�niejsze cywilizacje Rodzime rasy nad Pacyfikiem Powstanie kap�a�stwa Ewoluuj�ce mity Rozdzia� XIV: OFIARA LUDZKA I SAKRAMENT Deifikowana ofiara Meksyka�ska etnika B�g na krzy�u Meksyka�ski Bia�y Chrystus Fatalizm kap�a�stwa Tre�� na obwolucie: Opublikowana po raz pierwszy w 1903 r. ksi��ka "Poga�scy Mesjasze" wykazuje, �e rzekomo historyczne wydarzenia, na kt�rych oparte jest chrze�cija�stwo, nigdy nie mia�y miejsca i �e za�o�yciel chrze�cija�stwa nigdy faktycznie nie istnia�. J.M.Robertson by� jednym z g��wnych eksponent�w nurtu, kt�ry jest znany, jako "mitologiczna teoria chrze�cija�stwa", kt�ra oparta zosta�a na licznych faktach �r�d�owych z zakresu antropologii i religii por�wnawczych, jak r�wnie� innowacyjnych XIX-wiecznych bada� nad pocz�tkami Biblii. Najznaczniejsz� z tez Robertsona jest ta, i� ewangeliczna opowie�� o Ostatniej Wieczerzy, Agonii, Zdradzie, Ukrzy�owaniu i Zmartwychwstaniu, by�a sztuk� misteryjn�, kt�ra w p�niejszym okresie zosta�a uznana za opis prawdziwych zdarze� i �e teatralny w�tek dramatyczny jest ewolucj� prymitywnej i dzikiej rzeczywisto�ci ofiar ludzkich. G��wnym tematem ksi��ki jest to, �e religia w postaci znanej nam dzisiaj, ewoluowa�a z prymitywnych koncept�w i dzikich obrz�d�w, w��czaj�c ofiary ludzkie i kanibalizm. Jako, �e chrze�cija�stwo nie jest wyj�tkiem od tej regu�y, jest ono rzucaj�cym si� w oczy przyk�adem takowego rozwoju. Historia religii jest histori� manufakturowania bog�w przez ludzi. Pierwotne obiekty kultu ust�pi�y miejsca w pewnym przeci�gu czasu, b�stwom drugorz�dnym. Najliczniejsi z nich s� prawodawcami i nauczycielami moralno�ci; niekt�rzy za� s� zbawicielami, kt�rzy bywaj� po�wi�cani i ponownie przywracani do �ycia. Od przer�nych bog�w-zbawicieli, kt�rych �mier� i zmartwychwstanie bywaj� okresowo celebrowane, pochodzi tytu� tej ksi��ki "Poga�scy Mesjasze". W dowodzeniu swej tezy Robertson przemierza rozleg�� dziedzin� interdyscyplinarn�, od "Mody na ludzkie ofiary" i "Spo�ywania Boga" do "Sztuk misteryjnych", "Poszukiwania historycznego Jezusa" poprzez "Mani i manicheizm", "Mitraizm i chrze�cija�stwo" oraz "Fatalizm kap�a�stwa". WPROWADZENIE Pierwsza edycja "Poga�skich Mesjaszy" zosta�a opublikowana w roku 1903 i mia�a ona zako�czy� przedsi�wzi�cie, kt�re J.M.Robertson rozpocz�� we wcze�niejszym tomie, pt. "Chrze�cija�stwo i mitologia". Jego g��wnym celem by�o wykazanie, i� rzekome wydarzenia historyczne, na kt�rych chrze�cija�stwo zosta�o oparte, nigdy nie zaistnia�y i �e rzekomy Za�o�yciel chrze�cija�stwa nigdy nie istnia�. Teoria mitu si�ga wstecz a� do XVIII w., kiedy to Volney argumentowa�, i� Jezus by� jedynie mitem solarnym, opartym na micie Kriszny. W 1840 r. Bruno Bauer spiera� si� z nim, �e Jezus by� wynalazkiem Marka. W pierwszej dekadzie naszego wieku rozszerzy�o si� zainteresowanie teori� mitu i dzie�ami Tomasza Whittakera, W.B.Smitha i Artura Drewsa - warianty kt�rych r�ni� si� detalami od Robertsona. Opierali si� oni na bogactwie danych z zakresu antropologii i religii por�wnawczych, kt�re zawarte by�y w masywnych studiach Frazera, Jevonsa, Durkheima i innych, jak r�wnie� na nowym �wietle rzucanym na pocz�tki biblijne. Najbardziej wyr�niaj�c� si� tez� Robertsona by�o, i� opowie�� ewangeliczna o Ostatniej Wieczerzy, Agonii, Zdradzie, Ukrzy�owaniu i Zmartwychwstaniu, by�a misteryjn� sztuk�, kt�ra zosta�a zaakceptowana, jako sprawozdanie z faktycznych wydarze�. Pocz�tki tego obrz�dowego dramatu znajduj� si� w staro�ytnym rytuale palesty�skim, w kt�rym coroczna ofiara, znana, jako "Jezus (Joshua) syn Ojca" bywa�a faktycznie po�wi�cana. Sztuki pasyjne bywa�y pospolit� cech� popularnych religii Grecji i Egiptu. Podobnie, jak Chrystus, tacy poga�scy bogowie, jak Adonis, Attis, Ozyrys i Dionizos byli zabijani w periodycznej mimikrze, po to, aby powsta� ponownie w tryumfie. Tez� Robertsona jest, �e teatralny dramat jest ewolucj� od bardziej prymitywnej i dzikiej rzeczywisto�ci ofiary ludzkiej. W Poga�skich Mesjaszach gromadzi on wi�c czyni�cy wra�enie materia� dowodowy, wykazuj�cy, jak ewolucja idei i praktyk religijnych nast�puje wed�ug bardzo podobnego wzorca na ca�ym �wiecie. W miar� rozwoju cywilizacji, ofiara z syna staro�ytnego kr�la zostaje zmodyfikowana poprzez u�ycie surogatu - albo przest�pcy, albo zwierz�cia. Kolektywne spo�ywanie ofiary - kanibalizm we swym wcze�niejszym ze stadi�w - daje pocz�tek symbolicznej komunii chleba i wina. Rytua�y wsp�rz�dne chrze�cija�skiej eucharystii znajdywane s� w kulcie Mitry i Dionizosa oraz bog�w staro�ytnego Meksyku. Inna z linii ewolucyjnych przebiega od pierwotnego b�stwa do drugorz�dnych, czyli Nauczaj�cych b�stw. W najbardziej staro�ytnych religiach wyst�puj� mity o boskich Nauczycielach, kt�rzy byli prawodawcami, lub kt�rzy zaprowadzili rolnictwo, pismo i budownictwo. Ci drugorz�dni bogowie mog� by�, ale mog� te� nie by� zar�wno po�wi�canymi zbawicielami, jak i nauczycielami. Jezus Chrystus by� obydwoma. Budda nie zosta� po�wi�cony w ofierze, ale zaspokaja� on pragnienia Nauczyciela, kt�ry by zaopatrywa� w moralne instrukcje i drog� do zbawienia. Ale Gautama by� tak samo mityczn� postaci�, jak Mitra i Jezus. Rozleg�e t�o u�yte przez Robertsona by�o niezb�dnym, kiedy przedk�ada� on swoj� teori� do rozwa�enia wsp�czesnym uczonym, ale dla nie wyspecjalizowanego czytelnika, z�o�ono�� argumentacji i obfito�� detali, powodowa�a niew�tpliwie rozproszenie uwagi od zasadniczego zarysu tezy mitologicznej. W niniejszym wydaniu oryginalna wersja zosta�a znacznie skr�cona, aby umo�liwi� zwyczajnemu czytelnikowi widzie� drewno, kt�re mog�o by� zas�oni�te przez drzewa. Rozwlek�e odpieranie zarzut�w autor�w obecnie ju� zapomnianych oraz odniesienia do dzie�, kt�re s� albo przestarza�ymi, albo niedost�pnymi, zosta�y tu wyeliminowane. Niew�tpliwie, poci�gn�o to za sob� niejakie uproszczenie obecnej prezentacji. Umys� Robertsona by� tak prze�adowany obecnie ju� zapomnian� wiedz�, i� sama waga erudycji jest czasami zdoln� do przyt�oczenia swego obiektu, za wyj�tkiem mo�e dla tych, kt�rych wiedza jest podobnie g��boka - a takich jest niewielu. Fakt, �e od �mierci Robertsona teoria mitologiczna zacz�a by� uwa�ana za niemodn� mo�e by� nieprzypadkowo zwi�zany z faktem zupe�nego zaniku uczonych biblioznawc�w, kt�rzy nie nale�eliby jednocze�nie do kleru. Odkrycie zwoj�w znad Morza Martwego mo�e jednak u�yczy� nowych i pot�nych argument�w dla jej obrony. Nikt nie by�by bardziej zadowolony od Robertsona z tego rozwoju wypadk�w, jakie sugerowane by�y przez pana Johna Allegro. Ale Poga�scy Mesjasze mog� znie�� najbardziej krytyczne badania i obroni� swoje tezy. Informacje, kt�re ta ksi��ka zawiera na temat brutalnego i dziwacznego �wiata fantazji religijnych, s� r�wnie zdumiewaj�cymi, jak i trze�wi�cymi. **** John Mackinnon Robertson urodzi� si� na Wyspie Arran 14 listopada, 1856 r. i zmar� w 1933 r. Porzuci� on szko�� w wieku lat trzynastu i odt�d ca�kowicie po�wi�ci� si� samo-edukacji. Pomimo wczesnych ogranicze�, jego nieugi�ta wola i energia umo�liwi�y mu kompletne opanowanie sze�ciu j�zyk�w i osi�gni�cie erudycji, kt�ra kwalifikowa�aby go do wsp�zawodnictwa na r�wnych warunkach z wiod�cymi uczonymi jego czas�w. Nie tylko by� on uznanym autorytetem w dziedzinie religii por�wnawczych, kt�r� on jednak wola� nazywa� "hierologi�", ale by� r�wnie� wyr�niaj�cym si� uczonym w zakresie Szekspira. Jako m�ody cz�owiek, rozpocz�� on od zawodu dziennikarza, kt�ry wydawa� si� w jego warunkach, przynosi� najbardziej obiecuj�ce perspektywy. By� on czo�owym pisarzem w�r�d za�ogi Edynburskich Wiadomo�ci Wieczornych a� do roku 1884, kiedy to zaproszony zosta� przez Charlesa Bradlaugh'a do przyjazdu do Londynu i regularnej pracy dla Reformatora Narodowego . Po �mierci Bradlaugh'a sta� si� on wydawc� tego wolnomy�lnego czasopisma i kiedy zaprzestano jego publikacji na skutek finansowych trudno�ci, wtedy zacz�� on wydawa� Wolny Przegl�d . Ten z kolei zosta� transformowany w cztery lata p�niej w Magazyn Uniwersytecki i Wolny Przegl�d . W latach 1897 - 8 Robertson odby� seri� wyk�ad�w w Stanach Zjednoczonych, a w roku 1900 przyj�� on zlecenie z Porannego Przyw�dcy , maj�ce na celu wyjazd do Afryki Po�udniowej i sporz�dzenie raportu odno�nie dzia�ania stanu wojennego. Jego literacka tw�rczo�� w artyku�ach i ksi��kach by�a ogromna, a jednak znajdywa� on czas, aby odgrywa� jednocze�nie prominentn� rol� na arenie politycznej. Zosta� wybrany na cz�onka parlamentu dla okr�gu Tyneside, w wielkim liberalnym zwyci�stwie z roku 1906. W ci�gu swych trzynastu lat w parlamencie zadziwi� on wielu, kt�rzy spogl�dali na niego, jako na uczonego, kt�rego absorbuj� g��wnie akademickie zagadnienia. Pozostawi� swoje pi�tno w debatach na temat wolnego handlu i okaza� si� by� zdolnym administratorem i cz�owiekiem znaj�cym si� na rzeczy. By� on sekretarzem parlamentarnym przy Komisji Handlu od r. 1911 do 1915, kiedy to uczyniono go tajnym doradc�. Nie mo�na w�tpi�, �e z wszystkich dziedzin, kt�re jego pot�ny intelekt przebada�, najbli�sz� jego sercu sta�a si� kontrowersja religijna. By� on jednym z wiod�cych eksponent�w tego, co znane by�o, jako "mitologiczna" teoria chrze�cija�stwa. Tematyka ta rozwini�ta zosta�a w ksi��ce Chrze�cija�stwo i mitologia , po kt�rej przysz�a kolej na Poga�skich Mesjaszy (1903). Z jego studi�w historycznych Historia wolnej my�li w XIX wieku oraz Kr�tka historia wolnej my�li , s� wci�� najbardziej autorytatywnymi pracami w tym temacie. Pisa� on obficie z dziedziny polityki, socjologii i krytycyzmu literackiego, a pomi�dzy tymi dzie�ami mo�na wspomnie� takie jak: Wsp�cze�ni humani�ci , Wprowadzenie do polityki angielskiej, Montaigne i Szekspir oraz Czy Szekspir napisa� Tytusa Andronikusa ? Chocia� nie by� on oratorem, obdarzonym wielk� elokwencj� Bradlaugh'a i Ingersolla, Robertson by� wielce skutecznym m�wc� politycznym. Nie mia� on zbytniej cierpliwo�ci dla g�upc�w i jego polemiki cechowa�a ostro�� i czasami szorstko��. Drobiazgowo ostro�ny w weryfikowaniu fakt�w, by� on jednocze�nie bezlitosnym w eksponowaniu niechlujnych argument�w i nieprecyzyjnego my�lenia. G��wnym tematem tej ksi��ki jest teza, �e religia, jak j� znamy dzisiaj, ewoluowa�a z prymitywnych koncept�w i dzikich obyczaj�w, w��czaj�c ofiary ludzkie i kanibalizm. Tak wi�c chrze�cija�stwo, dalekie od bycia tu wyj�tkiem, jest rzucaj�cym si� w oczy przyk�adem takowego rozwoju. Historia religii, jest histori� manufakturowania bog�w przez ludzi. Pierwotne obiekty kultu ust�pi�y miejsca, na przestrzeni czasu, drugorz�dnym bogom. Wi�kszo�� z nich jest prawodawcami i nauczycielami moralno�ci; niekt�rzy s� zbawicielami, kt�rzy bywaj� sk�adani w ofierze i ponownie przywracani do �ycia. R�ni bogowie-zbawiciele, kt�rych �mier� i zmartwychwstanie bywaj� okresowo celebrowane, sk�adaj� si� na tytu� tej ksi��ki - Poga�scy Mesjasze. Podczas, gdy og�lnie przypuszcza si�, i� Jezus Chrystus by� rzeczywist� postaci�, kt�ra zosta�a ukrzy�owana w Palestynie na rozkaz Poncjusza Pi�ata, nikt nie twierdzi na serio, �e Adonis, Attis i Ozyrys byli charakterami historycznymi. Podobnie Mitra, kt�rego kult wsp�zawodniczy� z chrze�cija�stwem przez ca�y czas trwania Cesarstwa Rzymskiego, jak r�wnie� Huitzilopochtli i Quetzalcoatl, bogowie staro�ytnego Meksyku, wydaj� si� w spos�b oczywisty postaciami mitycznymi. Dlaczego zatem wyj�tek si� czyni z rzekomym Za�o�ycielem chrze�cija�stwa ? Nie mo�e to by� jedynie dlatego, �e cudowne wydarzenia zwi�zane z 'Poga�skimi Mesjaszami" s� niewiarygodnymi, gdy� nie s� one bardziej niewiarygodnymi od ewangelicznej narracji. Fakt, �e religie staro�ytnego Egiptu, Grecji i Meksyku nie maj� dzisiaj wyznawc�w, nie niweluje ich roszcze�. Dana historia mo�e by� prawdziw�, nawet gdy nikt w ni� nie wierzy. Ostatecznie, mo�na by argumentowa�, �e chrze�cija�stwo wprowadzi�o nowy kod etyczny, zatem musi by� ono dzie�em godnej uwagi osobowo�ci. Taka wielka innowacja nie mog�a w ko�cu powsta� spontanicznie. Podobnie, jak buddyzm i mahometanizm, nauki te nosz� pi�tno co najmniej religijnego geniuszu. Aby rozprawi� si� z tymi obiekcjami i ustali� fakty przemawiaj�ce na korzy�� teorii, �e Jezus jest postaci� tak samo mityczn�, jak Attis i Ozyrys, koniecznym jest wykazanie, i� wszyscy bogowie- zbawiciele na ca�ym �wiecie, posiadaj� wsp�lne rysy na skutek posiadania wsp�lnych przodk�w. Nie znaczy to, �e wszystkie te kulty musia�y powsta� w jednym centrum, z kt�rego dopiero uleg�y one rozproszeniu, ale �e wszystkie ewoluowa�y z tego samego typu prymitywnego rytua�u, czyli z ofiary ludzkiej. Wiemy, �e w Meksyku i Peru praktykowane by�y ofiary ludzkie na ogromn� skal� w XVI w. n.e. W grecko-rzymskim �wiecie, jednak�e, wymar�y one faktycznie z pocz�tkiem naszej ery. To, �e przewa�a�y one niegdy� na Bliskim Wschodzie, w��czaj�c Palestyn�, jest spraw� ca�kiem pewn� i opowie�� o Abrahamie i Izaaku jest jedn� ze wskaz�wek co do praktyki ofiar ludzkich w�r�d wcze�niejszych Hebrajczyk�w. Og�lny wzorzec rytua�u ofiarnego a� do czas�w chrze�cija�stwa, mo�e by� prze�ledzony, jak nast�puje: Wszelkie ofiary, zwierz�ce czy ludzkie, by�y zabijane, a nast�pnie spo�ywane. Opr�cz ofiar dla bog�w istnia�y tam dwa typy ofiar: (1) Ofiary totemowe, w kt�rych ofiara by�a albo spo�ywana, jako b�g, albo te� jako spos�b jednoczenia si� z boskim przodkiem czy totemowym gatunkiem; (2) Ofiary ludzkie, zwykle sk�adane z je�c�w wojennych, kt�rzy byli zjadani dla innych powod�w. Mog�y to by� ofiary dzi�kczynne za zwyci�stwo, czy te� ofiary za grzechy, albo te� dla zapewnienia urodzaj�w czy dla po�wi�cania nowych budynk�w. W p�niejszym stadium odnajdujemy ide� kap�a�skiej skuteczno�ci, w kt�rej posi�ek sakramentalny b�ogos�awiony jest przez kast� sakredotaln�. Kiedy ta ��da ludzkiej ofiary, w�wczas ofiara: (a) reprezentuje boga, (b) jest kr�lewskim synem lub c�rk�, (c) jest pierworodnym lub jedynym synem. Po tych barbarzy�skich pocz�tkach, u�ywanie surogat�w jest ju� naturalnym krokiem naprz�d w kierunku bardziej cywilizowanych spo�eczno�ci. Zwierz�ta nast�pnie zajmuj� miejsce ludzkich ofiar, a kiedy wreszcie stawia si� obiekcje wobec ofiar zwierz�cych, staro�ytny rytua� bywa odprawiany symbolicznie. S� tam dramaty misteryjne, na przyk�ad, w kt�rych aktor reprezentuje nies�usznie zabijanego boga. Z dalszym rozrostem kap�a�stwa, ustanawia si� oficjalny rytua� i to, co ongi� by�o kanibalistyczn� uczt�, zostaje wysublimowane w symboliczn� komuni�, w kt�rej chleb i wino zast�puj� rzeczywiste cia�o i krew. Chrze�cija�stwo nie jest unikalnym w tym odniesieniu. Obrz�dy eucharystyczne zapowiadane by�y w zoroastria�skiej deifikacji specjalnego napoju (Haoma) i w wedyckim napoju (Soma) z Indii. W kulcie Dionizosa komunia z bogiem nast�powa�a poprzez wino. W obrz�dach Mitry komuni� uskuteczniano poprzez chleb i wod�, a wcze�ni chrze�cijanie byli tak zaszokowani przez jej podobie�stwo do Wieczerzy Pa�skiej, �e opisywali j�, jako diabelski wynalazek dla zwiedzenia wiernych. By�y te� inne, uderzaj�ce paralele, kt�re nawet i ja�niej nawi�zywa�y do dzikiej przesz�o�ci. Zbawienie i �ycie wieczne zapewniane by�y dla mitraist�w poprzez chrzest, czy to we krwi byka, czy te� barana, sk�d pochodzi fraza "Obmyty we krwi baranka" oraz inwokacja "Agnus Dei qui tollis peccata mundi" - (Baranek Bo�y, kt�ry g�adzi grzechy �wiata ). Bliskie zwi�zki centralnego obrz�du ko�cio�a chrze�cija�skiego z podobnymi obrz�dami, kt�re same w sobie by�y sublimacj� pierwotnego zwyczaju ofiar ludzkich, nie podwa�aj� historyczno�ci Jezusa, cho� podnosz� znaczne w�tpliwo�ci. Wo�aj� one o przeegzaminowanie opowie�ci ewangelicznych w �wietle tego, co jest ju� wiadomym o religiach staro�ytnych. Gdy� je�eli w przed-chrze�cija�skiej erze rytua� ofiarny ust�pi� w pewnym okresie dramatom pasyjnym, czy� nie jest mo�liwym, �e narracja ewangeliczna mo�e nie by� histori�, ale dramatycznym skryptem ? Taka hipoteza mo�e by� sprawdzona na kilka sposob�w. Zosta�aby ona potwierdzona, je�eli niekt�re ze szczeg��w uda�oby si� wykaza�, jako analogiczne wzgl�dem procedur prymitywnych ofiar ludzkich, a nast�pnie, czy ograniczenia sceniczne odno�nie czasu i przestrzeni, nie mog�yby wyja�ni� niekt�rych zagadkowych sprzeczno�ci w opowie�ci. Istnieje wiele przyk�ad�w we wczesnych religiach, i� ofiara ludzka bywa�a deifikowana w procesie ofiarnego rytua�u. Przyk�ad, kt�ry na szcz�cie poddany zosta� naukowej obserwacji, wydarzy� si� tak p�no, jak w po�owie XIX wieku w indyjskiej prowincji Orissa. Khondowie, miejscowe plemi� g�rskie, posiadaj� �r�d�o ofiar, kt�re zdaj� sobie spraw� z tego, �e pewnego dnia b�d� z�o�eni w ofierze. Zostali oni albo zakupieni, jako dzieci, lub te� zg�osili si� dobrowolnie, jako �e przez tak� �mier� staj� si� oni bogami. Zabijani s� oni b�d�c przywi�zanymi do krzy�a, ale w pewnym stadium daje im si� ot�piaj�cy nap�j i ich nogi s� �amane. Najbardziej znacz�cymi analogiami w obrz�dzie Khond�w i w chrze�cija�skim ukrzy�owaniu s� krzy�, lito�ciwa oferta napoju, fakt, �e ofiara boga-cz�owieka jest dobrowoln� ale jednak 'kupion� za pewn� cen�". Normalnym trybem, nogi Chrystusa by�yby z�amane, jako �e taka by�a pospolita praktyka w wielu formach zwierz�cych i ludzkich ofiar. Na wy�szych stadiach ewolucji, jednak�e, odczuwa si�, �e uszkodzona ofiara jest nieskuteczn�. Pomi�dzy Semitami istnia�a tradycja, �e ofiarowanie kr�lewskiego syna jest nadzwyczaj skutecznym. Odniesienie u Mateusza 27.16.17 do Barabasza, by�o d�ugo przyj�te w prymitywnym ko�ciele w znaczeniu "Jezus Barabasz", co z kolei jest t�umaczone, jako 'Syn Ojca' (Bar-Abba). Istniej� podstawy do przypuszcze�, i� przed-chrze�cija�ski kult Jezusa (Joshua), zwi�zany by� w odleg�ych czasach z ofiarami ludzkimi. Inne wp�ywy r�wnie� by�y obecne w kszta�towaniu chrze�cija�skich dramat�w misteryjnych, m.in. godne uwagi , szeroko rozpowszechnione mity o umieraj�cym i zmartwychwsta�ym bogu oraz ofierze rzekomego kr�la na Rodos w obchodach ku czci Kronosa. W semickiej mitologii Kronos, "kt�rego Fenicjanie nazywaj� Izraelem", po�wi�ca swego jedynego syna, po uprzednim na�o�eniu na� kr�lewskich szat. W okresie historycznym, ofiar�, kt�ra odgrywa�a rol� kr�lewskiego syna, by� skazany przest�pca. Szydercze koronowanie i przyodziewanie w purpur� Chrystusa, przypomina r�wnie� ceremonia� Sacaea w staro�ytnym Babilonie. We wszystkich tych przypadkach, kiedy to coroczna ofiara mog�a by� trudna do zdobycia, istnia�a tam przyn�ta nieograniczonych luksus�w i wolno�ci przez ca�y rok. Przy ko�cu tego okresu, w Azji, podobnie, jak i w Meksyku, ofiara musia�a by� zdyskredytowana przed zabiciem. Bywa�o r�wnie� zwyk�� praktyk� ofiarowywanie narkotyku dla z�agodzenia b�lu w czasie egzekucji. W Egipcie i na Bliskim Wschodzie, jest niekwestionowanym faktem, i� przedstawiane by�y sztuki misteryjne, kt�re odgrywa�y obrz�d ofiarny. Egipcjanie odgrywali �mier� Ozyrysa. Podobizny Adonisa i Attisa u�ywane by�y w reprezentacji ich �mierci i zmartwychwstania. Podobnie, r�wnie�, by� odgrywany pogrzeb Mitry i jego tryumfalne powstawanie z grobu. Nie by�oby wi�c rzecz� zbyt zdumiewaj�c�, gdyby i chrze�cija�skie opowie�ci by�y podobnie dramatyzowanymi. Pawe� w li�cie do Galacjan (iii-I) wydaje si� referowa� do uosobienia ukrzy�owanego Chrystusa. Jedynym dowodem, �e opowie�� o Wieczerzy, Pasji, Zdradzie, Rozprawie i Ukrzy�owaniu oparta jest na dramacie, znajduje si� w kompresji wydarze� dla powod�w czysto teatralnych. Jednym uderzaj�cym fragmentem jest modlitwa w�o�ona w usta Jezusa w czasie, kiedy to nikt nie m�g� s�ysze�, co on m�wi�. Jedynie w transkrypcji z dramatycznego tekstu, takie niezgodno�ci mog�yby powsta�. Jedn� z obiekcji przytaczanych przeciwko teorii mitu jest ta, i� tak wznios�e nauki etyczne, jakie zawarte s� w Nowym Testamencie, mog�y by� zapocz�tkowane jedynie przez religijny geniusz. Przeciwko temu argumentowi mo�na �atwo wykaza�, �e etyczna zawarto�� ewangelii nie obejmuje niczego nowego, co nie by�oby znalezione ju� w Starym Testamencie. I ze wszystkich religii, t�, kt�ra k�adzie najwy�szy nacisk na etyk� - przynajmniej w swej dziewiczej formie - jest buddyzm. A jednak nauki Gautamy nie by�y spisywane przez d�ugi czas po jego przypuszczalnej �mierci i istnia�o tam wielu innych Budd�w, gdy� "Budda", podobnie, jak "Chrystus" jest tytu�em, a nie w�a�ciwym nazwiskiem. W religijnej historii istnieje wiele Nauczaj�cych bog�w, ale niewielu by�oby uznawanych, jako realnych, przez �wieckiego historyka. Wyj�tkiem jest tu Mahomet. Ufundowa� on now� religi� i istnieje jasna ewidencja okoliczno�ci jego �ycia, ale nigdy nie zosta� on te� deifikowany. I cho� Gautama nie jest bogiem, uwa�any on jest za istot� superludzk� i jego biografia zawiera zwyczajow� gar�� legend. Nale�y on do mitu, nie do historii. Mesjasze tego �wiata funkcjonuj�, jako drugorz�dni, Nauczaj�cy bogowie, jakiekolwiek teologiczne lub metafizyczne wyja�nienia nie by�yby przygotowywane przez ich wyznawc�w. Paradoksaln� spraw� jest, i� najwy�sze nauki etyczne bywaj� czasami ��czone z dzikimi i spragnionymi krwi obrz�dami. W staro�ytnym Meksyku kap�a�stwo by�o w wi�kszo�ci celibantami i nauczali oni ludzi �ycia w pokoju, cierpliwego znoszenia krzywd, wsp�czucia dla chorych i biednych. A jednak przesadzali oni w masowych ofiarach ludzkich. W przypadku mitraizmu i chrze�cija�stwa, pami�� o tym prymitywnym i barbarzy�skim kulcie zosta�a zagubiona, ale pozosta�e szcz�tki mog� by� rozpoznane pod symbolicznym przebraniem dramatu religijnego. To, co kiedy� by�o dos�ownym spo�ywaniem rzekomo boskiej ofiary, sta�o si� komuni� z bogiem w symbolicznym obrz�dzie. Ci, kt�rzy z oddaniem uczestniczyli w dramatycznej reprezentacji �mierci i zmartwychwstania oraz w spo�ywaniu boga, zostali przekonani, �e Mitra czy Chrystus byli faktycznymi postaciami. Podobnie, jak wielu innych bog�w-zbawicieli, byli oni personifikacjami, kt�re wynurzy�y si� z rytua�u i ich doktryny odzwierciedlaj� ludzkie aspiracje. Londyn, Maj, 1966r. Hector Hawton Rozdzia� 1. RELIGIA W PROCESIE POWSTAWANIA Petroniusz mia� z ca�� pewno�ci� racj�, powiadaj�c, i� "strach kreuje bog�w ". W prymitywnych czasach strach przed nieznanym by� czym� normalnym; poczucie wdzi�czno�ci dla czego� nieznanego by�o niemo�liwo�ci�. Inne motywy zacz�y wchodzi� w gr� w p�niejszych stadiach, ale nawet i wtedy poczucie wdzi�czno�ci dla Boga u wy�szych religii, bywa�o cz�sto zwi�zane z obaw� przed z�ymi duchami, kt�re �w B�g odp�dza�. Nie istnieje nic szczeg�lnie etycznego w dzi�kowaniu Opatrzno�ci za uratowanie nas samych podczas trz�sienia ziemi, w kt�rym zgin�o wielu innych. Nie mo�emy wi�c uczyni� wyra�nego rozr�nienia pomi�dzy bogami strachu i bogami mi�o�ci. Niemniej jednak pewne b�stwa s� tak dalece kszta�towane przez ludzkie afekty, i� mog� one by� okre�lane mianem Ukochanych Bog�w. Mog� oni by� nazywani Chrystusami ** �wiatowego panteonu. Taki tytu� obejmowa�by kilka figur, kt�re nie zalicza�y si� �ci�le do bog�w, ale je�eli podejdziemy do historii religii w ten spos�b, zauwa�ymy, �e wszystkie religie ludzko�ci s� produktem ludzkim. Nie zmusza nas to na wst�pie do jakiejkolwiek opinii na temat historyczno�ci Chrystusa, czy Buddy. Sednem sprawy jest to, i� wszelkie prymitywne wierzenia i praktyki, jakkolwiek dziwaczne i absurdalne by nie by�y, mog� by� zrozumiane, jako naturalne produkty. Wywodz� si� one z mylnych os�d�w o przyczynowo�ci i naturze rzeczy. Dla prymitywnego cz�owieka nie istnia�y �adne podzia�y konceptualne pomi�dzy religi� i nauk�, adoracj� i sztuk�. Magia i tabu nie nale�� do wcze�niejszego stadium, po kt�rym dopiero zaistnia�a religia. Sama religia jest na wskro� przenikni�ta magi�. Tak wi�c prymitywne posi�ki sakramentalne, bywa�y w spos�b jasny oparte na magii sympatycznej. By� to spos�b zaprzyja�niania si� z Bogiem poprzez bratanie si� z lud�mi. Teoria, i� religia nie jest jedynie wrogo nastawiona wobec magii, ale jest od niej zupe�nie czym� oddzielnym, jest tak samo b��dna, jak rozr�nienia pomi�dzy religi� a przes�dem. Jak wykazywa� to ju� Hobbes, religia jest tym "co jest dozwolone", a przes�d jest tym, "co dozwolone nie jest". Ponownie, nie jest prawd� powiedzenie, �e "magia religijna" skierowana jest na dobro publiczne, a "czysta magia" ma na celu prywatn� szkod�. Publiczny magik bywa wi�c cz�sto notorycznie morduj�cym �ajdakiem, podczas gdy prywatny czarownik mo�e by� niewinnym cz�owiekiem skazanym na �mier�. Gdyby magia i religia by�y zupe�nie oddzielnymi, Eljasz musia�by by� uwa�any za niereligijnego magika. Stosownie do legendy. zawezwa� on ogie� z nieba, a zatem dzia�a� on jako czarownik o absolutnym zaufaniu do swej pot�gi kontrolowania woli Boga. Nie wystarczy tu powiedzenie, i� by�a to raczej demonstracja wiary, ni� magii, je�li jednocze�nie b�dziemy pot�pia� wierzenia zwyczajnych magik�w w kontrol� nad ich b�stwami. Kiedy rozpoczniemy powa�ne dociekania nad tym, co spowodowa�o wi�cej szkody w hamowaniu post�pu, duszeniu nauki i propagowaniu ludzkiego okrucie�stwa, s�dz�, i� wkr�tce odkryje si� fakt, �e to zorganizowane kulty pot�piaj�ce magik�w, by�y o wiele bardziej zgubnymi. Z�o dokonane przez przes�d tych paru, kt�rzy praktykowali czarn� magi�, by�o drobnostk� w por�wnaniu z tymi, nie mniej przes�dnymi, wieloma, kt�rzy skazywali wied�my na �mier�. Kap�ani ko�cio�a chrze�cija�skiego byli zawsze wrogo nastawieni wobec magii, podczas gdy jednocze�nie sami przejmowali wiele z magicznych funkcji. Eucharystia, kt�ra rozwin�a si� w kult pa�stwowy w Europie, jest faktycznie form� magii sympatycznej. Podobnie, roszczenie sobie przez kap�a�stwo praw do u�ywania takich supernaturalnych instrument�w, jak �wi�te relikwie, czy te� posiadania pot�gi egzorcyzmu, wykazuje, jak dalece magia wro�ni�ta bywa w religi�. Magia i religia s� wzajemnie przemieszane, gdy� obydwie wywodz� si� z tego samego, animistycznego pogl�du na natur�. Wczesny cz�owiek ogl�da� natur� poprzez pryzmat swych w�asnych idei moralnych. By�o wi�c rzecz� nieuniknion�, i� ucieka� si� on na przemian do b�agalnych mod��w i magii oraz odczuwa� na przemiany strach i wdzi�czno��. Czasami zanosi� on dzi�ki do tej samej pot�gi, kt�rej si� obawia�. Ale r�wnocze�nie tworzy� on b�stwa na sw�j w�asny obraz i podobie�stwo, poprzez prosty proces deifikacji swych przodk�w. Gdy ju� raz uwierzy� on, i� jego przodkowie istnieli nadal, jako duchy, r�nili si� oni jedynie w stopniach od niewidzialnych b�stw. St�d by�o ju� �atwo dokona� nast�pnego kroku, wznosz�c przodka do rangi aktualnego boga. Istniej� niezliczone sposoby tworzenia bog�w i bogi�. Bywaj� oni stwarzani z ludzkich potrzeb i nami�tno�ci, z ich wyobra�e� i potkni��, z ich obaw i nadziei. By�oby rzecz� dziwn�, gdyby nigdy nie stworzyli oni ich r�wnie� ze swego szacunku i ciep�ych wspomnie� o swych przodkach. Wok� tych w�a�nie starszych i przodk�w, ludzie uformowali swoje pierwsze poj�cia prawo�ci, obowi�zku i pos�usze�stwa. I konsekwentnie, by�o ju� rzecz� nieuniknion�, �e idee religijne i etyczne musia�y ulec po��czeniu. Proces manufakturowania bog�w prze�ledzi� mo�na wstecz, poza religie "rodziny i ogniska domowego", a� do okresu nomad�w. Wielce prawdopodobnym jest, i� prymitywna horda mia�a swego Boga, Plemiennego Przodka: jako �e dlaczego� by Grecy mieli mawia� o swych rodzimych b�stwach, b�stwach ich krwi, ojcowskich b�stwach i b�stwach nie�ydowskich ? W aryjskiej hordzie by�o rzecz� naturaln�, i� starszych musia�o si� szanowa� i �e t�skni�o si� za autorytetem utraconych ojc�w i matek. Nie istnia� �aden inny spos�b, w jaki wczesny cz�owiek m�g�by wyobrazi� sobie opatrzno�ciowe lub karz�ce b�stwo, za wyj�tkiem u�ywania do tego celu termin�w tych samych punitywnych i dobroczynnych praktyk swych starszych wobec m�odszego pokolenia, lub te� wodz�w i patriarch�w wobec podporz�dkowanych im grup, czy te� terminologii wrogich grup i os�b. W taki to wi�c spos�b prymitywny umys� wyobrazi� sobie abstrakcyjnego boskiego s�dziego, prawodawc� i m�ciciela, przyzywanego w celu usankcjonowania praw, czy zwyczaj�w, kreowanych przez starszych lub patriarch�w. Plemienna etyka stopniowo kszta�towa�a plemienn� religi� i by�a wzajemnie przez ni� modelowana. Nie by�o to dlatego, �e cz�owiek by� niezdolnym do formu�owania idei moralnych, jako takich, w odci�ciu od religii. To, co si� sta�o, by�o wzajemn� interakcj� norm post�powania. Teizm mia� pom�c kr�lom: monarchia w zamian wspomaga�a teizm. Jako rezultat tego�, ca�a etyka spo�ecze�stwa otrzymywa�a kszta�t religijny, z kt�rego tylko m�g� j� stopniowo wyzwoli� racjonalny krytycyzm. CZYNNIKI POLITYCZNE Pogl�d, i� religia narodzi�a si� z prymitywnej ignorancji co do dzia�ania natury, jest, oczywi�cie, negowany przez tych, kt�rzy wierz� w to, �e gdy elementy przes�du bywaj� odrzucone, tym co pozostaje, jest �ywa prawda. Cz�sto powiada si�, �e cokolwiek by�oby w�a�ciwym odno�nie genezy wczesnych religii, wy�szy ich rozw�j zawdzi�cza si� geniuszowi kilku utalentowanych jednostek. Ale b��dnie odczytywaliby�my histori�, gdyby�my s�dzili, �e wy�sze formy moralno�ci, czy religii, mog�yby by� �atwo narzucone masie ludzkiej. Nic nie by�oby trudniejsz� rzecz� do osi�gni�cia. Nie istnieje, jak s�dz�, �aden znany przypadek, aby rozwini�te kap�a�stwo zreformowa�o sw�j w�asny kult, w sensie dobrowolnego dokonania wa�nej zmiany linii moralnej. Achnaton z Egiptu, z ca�� sw� autokratyczn� pot�g�, nie zdo�a� wymusi� swego monoteizmu na narodzie. Opar�o mu si� pot�ne kap�a�stwo, kt�rego chleb by� smarowany mas�em po stronie politeizmu. Rodzajem reform inicjowanych czasami przez kap�a�stwo, by� jedynie ten, w kt�rym sam kap�an by� przedmiotem ofiary, ale zmiana polega�a g��wnie na obarczeniu innych tym ci�arem. W staro�ytno�ci ofiary z ludzi bywa�y czasami ograniczane przez kr�l�w, ale nigdy przez kap�a�stwo. Kr�l Eurypylus* kojarzony jest z zakazem ludzkich ofiar dla Artemidy Triclaria: Kekrops z substytutem ciasta w miejsce �ywych ofiar dla Zeusa Licejskiego; Ifikrates i Gelon z zamiarem powstrzymania ofiar ludzkich w Kartaginie. W Japonii, oko�o pocz�tk�w chrze�cija�stwa, cesarz wprowadzi� substytut glinianych figur w miejsce s�u�by, kt�ra wcze�niej bywa�a grzebana �ywcem na pogrzebie swego ksi�cia. Podobne przypadki notowane by�y w staro�ytnych Chinach i w innych miejscach. Gdziekolwiek reformatorzy religijni pr�bowali wprowadza� jakie� wa�ne zmiany, ich g��wnym problemem by�o perswadowanie rz�dz�cym lub kap�anom i ich wsp�-wyznawcom, i� taka zmiana jest po��dana. Geniusz zarz�dzania bywa w pe�ni tak samo wa�ny, jak geniusz prawo�ci. W starych kultach czysty nakaz powstrzymania si� od , czy odwr�cenia ustabilizowanego rytua�u, by�by czym� osza�amiaj�cym dla wyznawc�w. Jedynym sposobem, aby uczyni� go zdatnym do akceptowania, by�o wynalezienie nowego mitu. Na przyk�ad, wiadomo, i� nale�a�o do obyczaj�w wczesnych Hebrajczyk�w, sk�adanie ofiar z pierworodnych, zar�wno dzieci, jak i zwierz�t. Mit Abrahama i Izaaka dostarczy� wystarczaj�cego pretekstu aby dokona� zmiany og�lnie akceptowanej. W celu wyja�nienia ewolucji religijnej, zatem, musimy poszukiwa� nie tyle geniuszu prawej my�li, jak raczej geniuszu, kt�ry by zadowala� pospolity gust, lub pozwoli� wymanewrowa� rywalizuj�ce kulty. Niew�tpliwie, najczystszym przypadkiem kultu, czy wyznania, ukszta�towanego pojedynczym geniuszem, jest przypadek Mahometa. Ale by�a to polityczna ekspansja islamu w krytycznym momencie historycznym, kt�ra stworzy�a korzystne warunki dla wyznania, a nie powstanie wyznania, kt�re stworzy�o korzy�ci dla muzu�man�w. Gdyby Saraceni nie najechali os�abionego imperium chrze�cija�skiego w momencie, kiedy rodzi� si� mahometanizm, nowa religia mog�aby nie wyj�� poza ramy ciemnego wyznania plemiennego. Tym, co ostro ukszta�towa�o muzu�ma�ski dogmat, by�o poczucie tryumfuj�cej opozycji wobec chrze�cija�skiego triteizmu i kultu maryjnego. Gdy ju� raz religia ma swoj� �wi�t� ksi�g�, sw� tryumfuj�c� tradycj� i swe ustabilizowane wyznanie, konserwatyzm instynktu religijnego liczy si� bardziej w zachowaniu istniej�cego status quo, ni� miara geniuszu, kt�ra potrzebna by�a dla jego stworzenia. Ka�da religia, oczywi�cie, widzi najwy�szy geniusz, zar�wno literacki, jak i religijny, w swojej w�asnej Biblii. �aden chrze�cijanin nie mo�e mie� silniejszego przekonania o wspania�o�ci swych �wi�tych ksi�g, ni� muzu�manin ma odno�nie Koranu, bramin odno�nie Wed, czy buddysta w odniesieniu do rozleg�ej literatury swego systemu. Ale post�p systemu religijnego jest w wi�kszo�ci okre�lany przez czynniki polityczne i spo�eczne. B�G �YD�W Nominalny monoteizm Hebrajczyk�w w Palestynie, na przyk�ad, zosta� ustabilizowany przez procesy polityczne. Podobnie bywa� ustabilizowany politeizm w innych pa�stwach. Wszelkie plemiona i miasta mia�y tendencje do wielbienia b�stwa, kt�re by�o uto�samiane z "powodzeniem" danej spo�eczno�ci. Najpierw b�stwo by�o bezimienne, ale podobnie jak przodkowie, osi�ga�o ono swe generyczne imi�. Inne b�stwa bywa�y dodawane w miar�, jak plemiona zawiera�y ma��e�stwa mi�dzy swymi cz�onkami i obce kobiety przynosi�y b�stwa swego klanu, aby formowa� panteon. Okrutne mity Hebrajczyk�w m�wi� obszernie o niepokoju odczuwanym przez kap�an�w Jehowy, odno�nie tej�e naturalnej tendencji. Robili oni, co tylko mogli, aby si� temu oprze�, ale historia �ydowska, a� do okresu Niewoli, wykazuje ich ostateczn� kl�sk�. Wszystkie wczesne plemiona Palestyny mia�y tendencje do bycia zar�wno monoteistycznymi, jak i politeistycznymi na ten sam spos�b. Kiedy plemiona scala�y si� i formowa�y miasto, g��wnym b�stwem stawa�o si� b�stwo kultu przewa�aj�cego plemienia. Jahwe ( czy te� Jah lub Jaha) by� po prostu miejscowym b�stwem, wywy�szonym przez kr�la i na�o�onym na fikcyjn� histori� Hebrajczyk�w w okresie o wiele p�niejszym. Istnieje przyt�aczaj�ce �wiadectwo nieograniczonego politeizmu mas ludowych nawet w Jerozolimie, specjalnej siedzibie Jehowy, tu� przed okresem Niewoli. Monoteizm nie mia� faktycznie wi�kszego poparcia w �wi�tym mie�cie, a� do czasu, gdy d�u�sze serie politycznych presji i konwulsji nie zbudowa�y tego wyj�tkowego fanatyzmu dla jednego kultu. Kult ten reprezentowa� etyk� kap�a�stwa, poszukuj�cego swych w�asnych cel�w. G��wn� tez� prorockich i historycznych ksi�g Biblii jest ta, �e Jahwe jest Bogiem Izraela i �e cierpienia Izraela s� kar� za wielbienie innych b�stw. Wszelkie k�opoty narodu widziane s�, jako rezultat odej�cia od wy��cznego wielbienia plemiennego boga. Kiedy Jeremiasz g�osi, i� "deszcze zosta�y wstrzymane " przez "Boga, kt�ry zsy�a deszcz", jest on na poziomie intelektualnym jakiegokolwiek innego szamana plemiennego. Gdyby wyznawcy tej doktryny byli w stanie zrozumie� wszystko, co ona obejmowa�a, staliby oni wci�� poni�ej intelektualnego i moralnego poziomu politeist�w, zamieszkuj�cych doko�a nich. Gdy� implikowa�a ona, i� ten jedyny B�g pragn�� wy��cznie czci od samego Izraela, pozostawiaj�c wszelkie inne ludy wielbieniu chimer. Monoteizm tego typu jest w ka�dym przypadku moralnie ni�szym od politeizmu, gdy� ci, kt�rzy go wyznaj�, nie sympatyzuj� ze swymi s�siadami. Wydaje si� on rodzi� z gniewnej odmowy przyznania tego, co przyznawali i wierzyli inni jahwi�ci: czyli faktu, i� inne narody mia�y bog�w, podobnie, jak Izrael. Wi�kszo�� �ydowskich kr�l�w by�a politeistami. Monoteizm wyr�s� z politeizmu. Nie istnieje absolutnie �aden znany przypadek monoteizmu, kt�ry nie wyr�s�by w�r�d ludzi, kt�rzy normalnie przyznawali egzystencj� wielo�ci bog�w. Czemu o�miel� si� tu rzuci� wyzwanie, to za�o�eniu - stosownemu do wp�yw�w chrze�cija�stwa - �e monoteizm �ydowski jest zasadniczo wy�szym od politeizmu i stanowi wielki krok naprz�d w post�pie religijnym. Zwyk�ymi argumentami dla tego punktu widzenia s�: 1) �e monoteizm zabroni� sporz�dzania wizerunk�w Boga, tak wi�c odrzuci� ba�wochwalstwo: 2) �e prorocy hebrajscy wyra�ali idee etycznie wy�sze, od wi�kszo�ci idei lud�w staro�ytnych w tamtych czasach: 3) �e seksualny kod Hebrajczyk�w by� czystszym od podobnego kodu ich s�siad�w. Prawd� jest, �e �adne wizerunki Jehowy nie by�y zezwolone. Ale ta zdobycz wydaje si� nik�a, kiedy przypomnimy sobie, i� ten B�g by� wyobra�any w terminach antropomorficznych z lokalnym miejscem zamieszkania. B�g Hebrajczyk�w z okresu przed wyj�ciem, traktowa� wszystkich obcych, jako znajduj�cych si� poza zasi�giem jego opieki. Je�li by jedynie afirmacja Najwy�szego Stworzyciela Boga uwa�ana by�a za znak wy�szo�ci, pewne prymitywne plemiona, kt�re posiada�y tak�� sam� doktryn�, a mimo wszystko praktykowa�y ofiary z ludzi, musia�o by si� uwa�a�, za posiadaj�ce "wy�sz�" religi�, ni� p�niejsi Grecy i Rzymianie. Nie musimy sugerowa�, z drugiej strony, �e wielkie politeistyczne pa�stwa Egiptu i Babilonu by�y bardziej etycznie zaawansowanymi, ni� Hebrajczycy, chocia� w jednym, wa�nym odniesieniu, ich politeizm posiada� zdecydowan� przewag�. Z samej swej natury zach�ca� on tolerancj� religijn�. Kiedy miasto dodawane by�o do miasta, kr�lestwo do kr�lestwa, na skutek podboj�w, b�stwa pokonanego ludu bywa�y zazwyczaj absorbowane. Ca�e populacje nie mog�y by� tak �atwo wyprowadzane z jednej wiary w drug�. Z poczucia jedno�ci narodowej wynika� obyczaj, i� kap�a�stwo stolicy zobowi�zane by�o do zaakceptowania b�stw podleg�ych im lud�w. Jest wi�c jedynie bezkrytyczn� konwencj�, aby uwa�a� zachowanie wyznania hebrajskiego, jako zdobyczy cywilizacyjnej, r�wnej zwyci�stwu Grek�w nad perskimi naje�d�cami. Aby oceni� racjonalnie rywalizuj�ce kulty, musimy oceni� ich s�u�b� albo w dziedzinie etyki, albo te� w dziedzinie nauki i filozofii. Wed�ug tego kryterium religia �yd�w wydaje si� plemienn�, trywialn� i ciasn�. Pozosta�a ona plemienn� i lokaln� a� do ostatecznego upadku Jerozolimy. By�a to ewangelia rasowego uprzywilejowania i praktykowania barbarzy�skich ofiar - prawo tabu i ceremonii, proklamuj�ce Boga rytua�u i obrz�dku, zamieszkuj�cego niewidzialnie w swym wybranym domu i przejawiaj�cego nadmiern� trosk� o jego umeblowanie i zarz�d. Protesty czynione od czasu do czasu na temat przewa�aj�cej korupcji jedynie przyci�ga�y uwag� do istniej�cego stanu rzeczy. Po wygnaniu, hebrajski stosunek do seksu jest zauwa�alnie znacznie bardziej wyrafinowany, ni� lu�ne praktyki innych narod�w. Mog�o to by� rezultatem walk z konkuruj�cymi kultami s�siedzkimi. Ale nie przyni�s� on �adnego ulepszenia w po�o�eniu kobiet. Nie tylko wyst�pek szerzy� si� podobnie, jak gdzie indziej, ale hebrajskie prawo rozwodowe by�o niesprawiedliwym. Prawo wyj�tkowego karania kobiecych wyst�pk�w pozostawa�o przynajmniej formalnie barbarzy�skim, a� do ery chrze�cija�skiej. Nie ma w�tpliwo�ci, co do tego, i� �ydzi na wygnaniu nauczyli si� wiele ze swego pobytu w Babilonie. I jest wysoce prawdopodobnym, �e gdyby Cyrus nie podbi� Babilonu, hebrajski "monoteizm" m�g�by zupe�nie zanikn��. Nawet bez tego, mia� on tendencje do rozwijania si� w kierunku dualizmu, pod wp�ywem babilo�skiej i perskiej doktryny o "Przeciwniku". Wiara w anio�y i z�e duchy by�a czym� pospolitym na ca�ym Bliskim Wschodzie i sprowadza�a si�, w przypadku �yd�w, do politeizmu w przebraniu. Trudno dopatrzy� si�, aby doktryna tyranii Najwy�szego Boga nad zast�pami anio��w, z uwzgl�dnieniem zbuntowanej grupy, by�a w jaki� spos�b moralnie wy�sz� nad feudaln� oligarchi� rodzinn� Olimpu. �ydzi, rzecz jasna, umie�cili wi�kszy dystans pomi�dzy Bogiem i anio�ami, ni� ludy Mezopotamii, ale istnieje tam niewielka r�nica w stanie umys�u. Jest jednak rzecz� znacz�c�, �e fundamenty racjonalnej nauki i etyki, nie zosta�y po�o�one przez hebrajskich monoteist�w, ale przez babilo�skich i greckich politeist�w. Ci ostatni zaszli daleko w filozofii kosmicznej i moralnej, podczas gdy �ydzi po wyj�ciu, pozostali czcicielami Boga, kt�rego nami�tna i kapry�na wola zaj�a miejsce naturalnego prawa. ZIARNA CHRYSTYZMU* Perskie zwierzchnictwo na �rodkowym Wschodzie ust�pi�o zwierzchnictwu macedo�skiemu i grecka kultura ostatecznie przenikn�a syryjskie �ycie we wszystkich kierunkach. Asymilacja zasz�a tak daleko, �e �ydowska hierarchia stan�a w obliczu hellenizuj�cej partii, przekonanej o bezu�yteczno�ci starej religii plemiennej. Zeloci z Jeruzalem zostali sprowokowani poza granice wytrzyma�o�ci. W rezultacie tego� rewolta machabejska (165 - 140 p.n.e.) doprowadzi�a do ustabilizowania pa�stwa, w kt�rym kr�l by� zarazem kap�anem, podobnie jak poprzednio kap�an by� kr�lem. W napi�ciu tych zmaga� odnajdujemy wiar� w nadej�cie Mesjasza ju� tak dalece rozwini�t�, i� sprowadza si� ona do stworzenia drugorz�dnego boga. Chrystus z "Ksi�gi Enocha" jest ju� zasadniczo Bogiem: "Zanim s�o�ce i znaki zosta�y stworzone, zanim gwiazdy na niebie zosta�y utworzone, jego imi� by�o wywo�ane przed Panem Duch�w ". Jest on zarazem Wybra�cem, Synem Boga i Synem Cz�owieczym; jest on s�dzi� w Dniu S�du Ostatecznego. Jako Syn Kobiety, nawi�zuje on jasno do babilo�skiego mitu w "Ksi�dze Objawienia". I widz�c w nim zamieszkiwanie ducha M�dro�ci, jest on skutkiem tego Sofi� i Logosem Apokryf�w i platonizuj�cego Filona. W miar� jak pa�stwo �ydowskie wci�gane by�o coraz to bardziej w wir walcz�cych imperi�w, kr�lowie-kap�ani przemin�li. Hellenizm si� umocni� i jeszcze raz plemienna wiara uleg�a dezintegracji. Jednym z ruch�w, kt�ry pod�wczas si� pojawi� - chocia� nie narodzi� si� w tym samym czasie - by� kult zwi�zany z quasi-historycznym imieniem Jezus ( lub Joshua =Jozue). G��wnym rysem tego kultu, tak jak pojawia� si� on w najstarszych dokumentach, by�a eucharystia. Ta instytucja by�a wsp�ln� dla wielu otaczaj�cych religii i by�a znan� i tajemnie u�ywan� przez niekt�re sekcje �yd�w. B�d�c przekazywana tradycyjnie, by� mo�e od totemistycznych czas�w, na�ladowa�a ona pewien rytua�, czy symbolizm spo�ywania boskiej ofiary. Ofiarowywany B�g-cz�owiek by� naturalnym, mitycznym uzupe�nieniem rytua�u. Aktualna osoba historyczna mog�a, ale nie musia�a wi�za� si� z t� doktryn�. Istnieje, na przyk�ad, nieuchwytna figura Jezusa, kt�ry wydaje si� by� skazany na �mier� przez ukamienowanie lub powieszenie, na ca�y wiek przed �mierci� Heroda. Z drugiej za� strony, samo imi� w swym hebrajskim i aramejskim znaczeniu, mia�o prawdopodobnie boski status, b�d�c noszonym przez mitycznego Zbawiciela Jozue'go i ponownie przez quasi-mesja�skiego wysokiego kap�ana okresu Odnowy. Najstarsze dokumenty i tradycja wykazuj�, �e kult Jezusa Chrystusa by� usilnie lansowany, jako rywalizuj�cy z czystym judaizmem, pomi�dzy �ydami na Wygnaniu (Diaspora), przed zniszczeniem �wi�tyni. Takie wsp�zawodnictwo by�o tym �atwiejsze, i� �ycie synagogi by�o w znacznej mierze niepodleg�ym od centralnej �wi�tyni i spragnione by�o rytua��w i nauk, kt�re mia�y na celu zaspokojenie u�ytk�w ofiarnych w Jerozolimie. Jak d�ugo istnia�a �wi�tynia, g��wnego ustabilizowanego kultu nie da�o si� poruszy�. Ale w obliczu istnienia rywalizuj�cych kult�w, a specjalnie tych zwi�zanych z legendarnym Jozue'm, mo�emy zauwa�y� �r�d�a idei i praktyk, kt�re da�y pocz�tek mesjanizmowi. Imi� Jesus samo w sobie jest wariantem imienia Jozue (Jeshu) i ten ostatni jest staro�ytnym b�stwem, zredukowanym do statusu cz�owieka. �ydzi okresu hellenistycznego uwa�ali go za faktycznego za�o�yciela obrz�dku obrzezania. Stosownie do tradycji, rozpocz�� on swoj� zbawicielsk� prac� w dniu wyznaczonym dla wyboru paschalnego jagni�cia i zako�czy� j� w �wi�to Paschy. Hipoteza, �e Jozue jest oryginalnym Jezusem - pocz�tek mit�w, kt�re zmieszane w z�o�ony wzorzec bierze si� za faktyczn� histori� - rozwi�zuje wiele problem�w. �ydowska literatura wykazuje kilka uderzaj�cych przyk�ad�w rozwoju idei politeistycznych, kt�re istnia�y przez ca�e wieki. Do Dobrego Ducha Nehemiasza i Logosu, czyli S�owa, dodana zosta�a uosobiona Sofia z Ksi�gi Przypowie�ci, Eklezjast�w oraz Enocha. Samarytanie stworzyli ide� kobiecego Ducha �wi�tego, symbolizowan�, podobnie jak kilkoro bog�w i bogi�, przez go��bia. �ydzi, kt�rzy weszli w kontakt z my�l� greck�, rozwin�li wschodnie poj�cie Logosu w nowe b�stwo �ydowskie. Tak dalece pragn�li oni unikn�� wielbienia jakiejkolwiek bogini, �e przedstawili oni Boga, rodz�cego syna z samego siebie. Powi�zanie Jozuego z koncepcj� Logosu, Syna Bo�ego i Mesjasza jest ju� obecne w Pi�cioksi�gu. Jozue i "Anio�" (Mal'ak) Jehowy. kt�ry by� przyobiecany w Ksi�dze Wyj�cia w celu przep�dzenia wrogich narod�w, s� jedn� i t� sam� istot� i z o�wiadczenia, i� imi� Jehowy jest " w Aniele ", mo�emy wnioskowa�, i� sam Jehowa rozumiany by�, jako �w walcz�cy pod ukryciem ludzkiej formy. Co wi�cej, Talmud uto�samia owego "Anio�a" z mistyczn� figur� Metatrona, kt�ry z kolei jest inna form� Logosu. B�dziemy rozwa�a� doktryn� Logosu nieco p�niej w spos�b bardziej szczeg�owy. Jozue jest, jak gdyby, punktem spotkania idei, kt�re stopi�y si� razem na d�ugo przed powstaniem chrze�cija�stwa. Imi� Jesus (Joshua) by�o czczone w niekt�rych cz�ciach Palestyny i odgrywa�o znacznie t� sam� rol� w �ydowskiej liturgii dla eklezjastycznego Nowego Roku, co judajski Jezus w Apokalipsie opisuj�cej Dzie� S�du. TWORZENIE DRUGORZ�DNYCH BOG�W Ten kr�tki przegl�d ewolucji idei religijnych wykazuje, �e zmieniaj� one swoje wzorce wed�ug tych samych praw. Pomimo awersji do zmian, nie s� one w stanie si� im oprze�. Tworzenie bog�w jest procesem uniwersalnym i r�ne linie rozwoju istniej� stosownie do r�nych warunk�w �rodowiskowych. Pod wyznawanym monoteizmem znajdujemy wci�� �ywe tendencje politeistyczne, daj�ce pocz�tek idei drugorz�dnego b�stwa - Logosu, M�dro�ci, Ducha �wi�tego, Chrystusa. �ydowski monoteizm szed�by tym samym torem, gdyby nie gwa�towna przerwa, kt�ra mia�a miejsce wraz z zaistnieniem chrystyzmu (mesjanizmu). Odno�ne zapisy �ydowskiego monoteizmu nie popieraj� roszczenia, kt�re czyni� on sobie co do wy�szego �ycia. Nie przekaza� on �adnej moralizuj�cej lub jednocz�cej koncepcji �yciowej, gdy� nie mia� niczego takiego do ofiarowania. Kiedy kontemplujemy mas� jego ceremonialnych praw, nieko�cz�ce si� kompleksy tabu, ofiar i przes�du, mo�emy tylko doj�� do wniosku, �e je�eli istnieli dobrzy ludzie pod takim re�imem, to nie by�o to dzi�ki niemu, ale raczej pomimo niego. Ci �ydzi, kt�rzy poszukiwali bardziej idealistycznych religii, zwr�cili si� z nadziej� ku nowemu, oderwanemu ruchowi mesjanist�w. Z tego ruchu wy�oni� si� nowy, drugorz�dny b�g, w tym samym procesie co i gdzie indziej. Relacje pomi�dzy nowym b�stwem, a starym, by�y relacjami pomi�dzy Synem i Ojcem. B�stwa s� w stanie przetrwa� jedynie w takim stopniu, w jakim mog� one by� zaadaptowanymi do nowych potrzeb i warunk�w. W ortodoksyjnej Tr�jcy chrze�cija�skiej, Duch �wi�ty od pocz�tku do ko�ca nie spe�nia� zadania, technicznie rzecz bior�c. Dla praktycznych wi�c cel�w Ducha �wi�tego zast�pi�a Dziewica Matka, a dla filozoficznych cel�w po��czony on zosta� z Logosem po jednej stronie i z Bogiem Ojcem po drugiej. Podobnie, jak Jezus mia� tendencje zast�pienia Jehowy, tak Maria w znacznej mierze mia�a tendencje do zast�powania Jezusa i odgrywania roli Mediatorki. Istniej� nawet w sztuce �redniowiecznej �lady pr�b, aby zast�pi� Boga Ojca - �w. Ann�, matk� Marii w nowej tr�jcy. Podobna tendencja do stworzenia drugorz�dnej tr�jcy z J�zefa, Marii i Jezusa nie zosta�a jeszcze wyczerpana. Tworzenie Mesjaszy (Chrystus�w) jest jedynie stopniem po�rednim w tworzeniu bog�w, jako �e Mesjasze, czy Synowie Bo�y ju� s� drugorz�dnymi b�stwami. Z konieczno�ci ewoluuj� oni z materia�u pierwotnego - materia�u prymitywnych