HISTORIA POLS do roku 1'7 Wydanie pi�te pop WARSZA` WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOl Kalina Zarzycka Indeksy opracowa�y Barbara Konczerewicz El�bieta Zarzycka Redaktor merytoryczny Barbara Konczerewicz Redaktor techniczny Krystyna Milewska Korektor Jolanta Syska ISBN 83-02-04285-4 0 Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiezne Warszawa 1985 Warszawa 1990 Wydawnictwa Szkolne i Pedago�czne Wydanie pi�te poprawione Nak�ad 99.870+ 130 egz. Arkuszy wydawniczych 35,43; dmkarskich 20+7 map Oddano do sktadania 31.07.1989 r. Podpisano do druku w pa�d�emiku 1990 r. Druk uko�czono w grudniu 1990 r. Papier offset. kl. III, 70 g, rola 70 cm. Zam�wienie nr 5385/839-840 7aklady Graficme im. KEN w Bydgoszczy SPIS TRE�CI pocz�tki Polski Najazd Mongo��w.. . Ksajobraz naturalny ziem polskich... 7 Problem krzy�acki.... Ziemie polskie w czasach najdawniejszych.... g Rozw�j gospodarczy ziem polskich. Najstars�e osadnictwo s�owia�skie.. 11 Kolonizacja wiejska.. Organizacja terytorialna...... 12 Lokacje miast.Mieszcza�stwo. Podstawy gospodarcze pa�stw s�owia�skich.. 15 Znacz k i ki ro � �j organiza ji k ci Najdawniejsze organizacje pa�stwowe na zie- Pocz�t i szta owania si� s an ski.. miach polskich..... 15 Przes�anki zjednoczenia pa�stwa pol� Organizacja pa�stwa Mieszka I 16 Pr�by zjednoczenia Pols-ki w drugl Stosunki polityczne w Europie Wschodniej X w. 1g XIII w.. Chrzest Polski.. 19 Odnowienie Kr�lestwa Polskiego... Polityka Mieszka I... 20 Walka W�adys�awa �okietka o jed Pocz�tki panowania Boles�awa Chrobrego.... 22 stwa. Zjazd gnie�nie�ski... 22 Rozw�j kultury polskiej Pa�stwo polskie na pocz�tku XI w... 24 Wojny Boles�awa Chrobrego.. 24 Kryzys monarchu piastowskiej 26 Zj��oczone Kr�lestwo Polskie Upadek i odbudowa pa�stwa Piast�W. 27 Wojny �okietka w ko�cowej fazie ; wania.... Sytuacja Polski w po�owie XIV w. . Zmiauy ustroju pa�stwa Dzia�alno�� dyplomatyczna Kazimi Pa�stwo polskie w czasach prawa ksi���cego.. 29 kiego.Walka o �l�sk i Pomorze : Monarchia Boles�awa Szczodrego... 29 Opanowanie Rusi.... Walka o w�adz� i jedno�� pa�stwa. . 30 Rewindykacje terytorialne na zacho Wojna z Niemcami w 1109r. 32 nocy Podb�j Pornorza.... 33 Terytorialne i gospodarcze podstaw Ekspansja Polski a nowa organizacja ko�ciel- polskiego.. na. 34 polityka gospodarcza i skarbowa.. Os�abienie Polski W latach trzydziestych XII w. 34 Refornty administracyjne i s�dowe. Geneza rozbicia dzielnicowego 35 Ustawodawstwo Kazimierza Wielkie Testament Boles�awa Krzywoustego. 36 Wojsko.Walka o umocnienie w�ad Wygnanie W�adys�awa II.. . 37 nej. Organizacja monarchii wczesnopiastowskiej.. 39 Akademia Krakowska.Poj�cie Kor Przemiany gospodarcze i spo�eczne w XI- stwa Polskiego.Rozw�j kultury -XII w. . 41 Rz�dy w�gierskie i przywilej koszycl Rozw�j kultury polskiej.... � Walka o tron po �mierci Ludwika ' go. Rozbicie dzielnicowe Pog��bianie si� rozbicia dzielnicowego. 4R U�a pol5ko-litewska Walki o tron krakowski na prze�omie XII i Kszta�towanie si� pa�stwa litewskie� XIII w.... 50 Przyczyny unii polsko-litewskiej.. 1� poa Unia horodelska Podstawy gospodarcze pa�stw jagiello�skich. . Rozw�j przywilej�w szlacheckich Polityka wewn�trzna pa�stwa polskiego i pro- blem husycki w pierwszej po�owie XV w. . . Zwyci�stwo oligarchii. Rozpad unu i jej pono- wienie Stosunki polsko-krzy�ackie po Grunwaldzie Wojna trzynastoletnia i odzyskanie Pomorza. Przemiany spo�eczne w pierwszej po�owie XV w. Miejsce Polski w Europie w XV w Kultura polska XV w. Kszta�towanie si� Rzeczypospolitej szlacheckiej Stosunki gospodarcze Polski na prze�omie XV i XVI w. . . . onutni gv��vuaini iviwai�.i.uv-ya i Handel, produkcja i pieni�dz. . Stosunki spo�eczne w miastach. Kierunki polityki polskiej w drugiej po�owie XV w. i na pocz�tku XVI w. Rozw�j politycznych i gospodarczych przywile- j�w szlacheckich. Walka z magnateri�. . Kr�l, szlachta, magnateria w walce o w�adz� w pierwszej po�owie XVI w. . . . Ruch egzekucyjny. . . Litwa i jej stosunek do Polski. Wojny z pa�stwem moskiewskim i Tatarami. . Polska a Prusy. Intlanty i polityka ba�tycka. . Polityka dynastyczna Jagiellon�w. Wojny o Mo�dawi�, stosunki z Turcj� i Habs- burgami. . . �l�sk, Pomorze i Mazowsze. . . Wielonarodowo�ciowe pa�stwo szlacheckie Unia lubelska. Obszar i ludno�� Rzeczypospolitej. . . Kr�l, senat, izba poselska. . . . . Wojsko Skarbowo��. . S�downictwo Ko�ci� Nar�d szlachecki. . . . . Odrodzenie w Polsce. . O�wiata i nauka Przyczyny i kierunki reformacji Kontrreformacja w Polsce. . . . . l0l 102 102 105 107 108 110 111 114 115 121 125 127 128 130 133 135 137 13R 140 142 144 145 149 Pierwsza wolna elekcja. . Elekcja Batorego i wojna gda�ska Wojna Batorego z Rosj� Wzrost znaczenia magnaterii. . . . Pocz�tki rz�d�w Zygmunta III. Geneza konflik- t�w ze Szwecj� i Rosj� Sprawy mo�dawskie. . . Problem Ukrainy Wojny ze Szwecj� Ekspansja na ziemie rosyjskie. . . Stosunki z Turcj�. Powstanie kozackie. . . . . Wojna domowa i rozw�j kontrreformacji Stosunki gospodarcze w pierwszej po�owie XVII w Rozw�j sarmatyzmu i kultura baroku. . . Kryzys Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w. Najazd szwedzki Kryzys w polityce wewn�trznej. . . Upadek gospodarczy po wojnach po�owy XVII w Wojny z Turcj�. Walki stronnictw i upadek zna- czenia mi�dzynarodowego Polski. . . . . . . . . Wzrost znaczenia oligarchu magnackiej. Upadek gospodarczy. . Kultura schy�ku XVII w. Elekcja Augusta II. . . . . Ruchy ch�opskie Wojna domowa na Litwie. Sprawa Prus. . Wojna p�nocna Reformy sejmu "niemego Polska w czasach saskich Rolnictwo i handel w dobie saskiej. . . Manufaktury magnackie Miasta w czasach saskich Obozy polityczne Podw�jna elekcja 1733 r. Stosunki polityczne za panowania Augusta III Sytuacja mi�dzynarodowa Polski Reformy sejmu konwokacyjnego i elekcja Stani- s�awa Augusta Kultura czas�w saskich. Starania o napraw� pa�stwa r�ci waay iv�uivi 17 173 Sejm 1773r.i jego reformy.. 75 Polityka stronnictwa kr�lewskiego i uk�ad si� w 176 Polsce przed Sejmem Wielkim. ... Pocz�tki przebudowy wsi polskiej... 177 Rozw�j miast I 80 Rozw�j manufaktur I 81 W�adza wykonawcza w okresie rz�d�w Rady 182 Nieustaj�cej I 84 Reforma o�wiatowa 186 Ideologia o�wieceniowa..... 187 Kultura okresu O�wiecenia. 189 195 203 ?07 209 211 217 219 220 221 22? 223 226 228 230 23I 234 236 237 239 240 241 Reformy pierwszych lat panowania Stanis�awa Augusta. . . . . . . 24H Interwencja rosyjska. . . . . . 250 254 255 256 259 261 262 263 265 266 Walka o niepodleg�o��. Upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej Stosunki mi�dzynarodowe w dobie Sejmu Wiel- kiego. . . . . 27 I Obozy polityczne i pocz�tki dzia�alno�ci sej- mu.. .27I 1'olska w roku dzia�ania konstytucji racja targowicka. . . Wojna polsko-rosyjska 1792 r. . . . . Drugi rozbi�r Polski. . Przygotowania powsta�cze. . . Wybuch Powstania Ko�ciuszkowski� Polityka w�adz powsta�czych Wojna z Prusami i walki pod Warsz Upadek powstania. . . Trzeci rozbi�r Polski. Wskaz�wki bibliograficzne. Zestawienie najwa�niejszych dat. . Pa�stwo polskie w liczbach. . . . . Indeks os�b. . Indeks nazw geograficznych i etnicz Tablice genealogiczne. 4 I POCZ�TKI POLSKI Krajobraz naturalny ziem polskich Mo�liwo�ci �ycia i dzia�ania ludzi na zie- miach polskich w znacznej mierze okre�la- ne by�y przez warunki geograficzne. Ogro- mny wp�yw na uformowanie si� krajobrazu wywar�y zlodowacenia plejstoce�skie (epo- ki lodowcowe) trwaj�ce oko�o miliona lat, do 8 tysi�clecia p.n.e. W tym czasie mia�y miejsce zapewne cztery wi�ksze ozi�bienia powoduj�ce wzrost lodowc�w (okresy gla- cjalne) oraz kolejne ocieplenia klimatu (o- kresy interglacjalne). Najstarszy glacja� (tzw. podlaski, do oko�o 600-500 tys. lat p.n.e.) prawdopodobnie dotar� od p�noc- nego wschodu do linii dolnego Bugu, Wis�y w rejonie Zakroczymia i dzisiejszej Zatoki Gda�skiej. Glacja� tzw. krakowski (do o- ko�o 230 tys. lat p.n.e.) zaj�� najwi�kszy obszar - a� do Sudet�w i Karpat. Nast�p- ny glacja� - tzw. �rodkowopolski (od oko- �o 150 tys., do oko�o 105 tys. lat p.n.e. tzw. Riss) - opar� si� o G�ry �wi�tokrzyskie i o Sudety, wreszcie ostatnie zlodowacenie- tzw. ba�tyckie (od oko�o 28 tys. do oko�o 15 tys. lat p.n.e. tzw. Wurm) - dotar�o do linu przebiegaj�cej mniej wi�cej od Augus- towa do Poznania i G�ogowa. Lodowiec wymodelowa� zajmowany przez siebie obszar, pozostawiaj�c moreny denne i czo�owe oraz g�azy narzutowe. W okresach ocieplenia sp�ywaj�ce masy w�d wyrze�bi�y szerokie doliny rzeczne biegn�- ce w kierunku r�wnole�nikowym, zwane pradolina�ni, oraz wype�ni�y obficie niecki jezior. W nast�pnej epoce czwartorz�du - ho- locenie - klimat, podlegaj�c wahaniom, stawa� sig cieplejszy i wilgotniejszy. Obf- to�� w�d p�yn�cych, kszta�tuj�cych w holo- cenie rze�b� terenu, ��czy�a si� z rozwojem las�w, g��wn� formacj� ro�linn� w tej epo- ce. W�wczas te� dosz�o do ukszta�towania terytori�w dzisiejszej Polski, kt�re w du- �ym uproszczeniu mo�na zaliczy� do nast�- puj�cych prowincji fizyczno-geograficz- nych: Sudet�w i Przedg�rza, Karpat i Pod- karpacia, Wy�yny �l�sko-Ma�opolskiej i Lubelskiej (stanowi�cej cz�� W��yny Wo- �y�sko-Podolskiej) oraz Ni�u Srodkowo- europejskiego wraz z Pojezierzem. Z punk- tu widzenia historyka ukszta�towanie po- wierzchni, gleby, ro�linno��, system rzecz- ny w wymienionych prowincjach mia�y i maj� istotne znaczenie dla warunk�w i form �ycia ludzkiego. Og�lnie mo�na wyr�ni� dwa wielkie kr�gi krajobrazu naturalnego. Mi�dzy te- renami p�nocnej i zachodniej Polski,obej- muj�cymi pas wielkich dolin, a terenami wy�yn po�udniowych istnia�a granica natu- ralna w postaci puszcz, bagien i gdzienie- �dzie pasm g�rskich (bagna Baryczy, G�ry Swi�tokrzyskie). Na p�nocy istnia�y ko- rzystne warunki do uprawiania �owiectwa, zbieractwa, rybo��wstwa. Po�udniowe te- reny Polski mia�y nieco odmienny charak- ter. Mniejsze zalesi�nie, krajobraz parko- wo-stepowy (np. na terenach lessowych), stwarza�y warunki dogodne dla rolnictwa i hodowli. Na po�udniu mo�na by�o zdoby� kamie� budowlany i r�ne minera�y. P�- noc z kolei mia�a �atwiejsz� komunikacj� POCZ�TKI POLSKI Krajobraz W nast�pnej epoce czwartoz naturalny ziem polskich locenie - klimat,podlegaj�c stawa� si� cieplejszy i wilgotni Mo�liwo�ci �ycia i dzia�ania ludzi na zie- to�� w�d p�yn�cych,kszta�tuj�i rniach polskich w znacznej mierze okre�la- cenie rze�b� terenu,��czy�a si� ne by�y przez warunki geograficzne.Ogro- las�w,g��wn� formacj� ro�lint mny wp�yw na uformowanie si� krajobrazu ce.W�wczas te� dosz�o do uks wywar�y zlodowacenia plejstoce�skie (epo- terytori�w dzisiejszej Polski,1 ki lodowcowe) trwaj�ce oko�o miliona lat, �ym uproszczeniu mo�na zalic2 do 8tysi�clecia p.n.e.W tym czasie mia�y puj�cych prowincji fizyczno miejsce zapewne cztery wi�ksze ozi�bienia nych: Sudet�w i Przedg�rza,K powoduj�ce wzrost lodowc�w (okresy gla- karpacia,Wy�yny �l�sko-Ma cjalne) oraz kolejne ocieplenia klimatu (o- Lubelskiej (stanowi�cej cz�� V kresy interglacjalne). Najstarszy glacja� �y�sko-Podolskiej) oraz Ni�u (tzw.podlaski,do oko�o 600-500tys.lat europejskiego wraz z Pojezierz� p.n.e.) prawdopodobnie dotar� od p�noc- tu widzenia historyka ukszta�� nego wschodu do linu dolnego Bugu,Wis�y wierzchni,gleby,ro�linno��,s, w rejonie Zakroczymia i dzisiejszej Zatoki ny w wymienionych prowincj Gda�skiej.Glacja� tzw.krakowski (do o- maj� istotne znaczenie dla v ko�o 230tys.lat p.n.e.) zaj�� najwi�kszy form �ycia ludzkiego. obszar - a� do Sudet�w i Karpat.Nast�p- Og�lnie mo�na wyr�ni� c ny glacja� - tzw.�rodkowopolski (od oko- kr�gi krajobrazu naturalnego. �o 150tys.,do oko�o 105tys.lat p.n.e.tzw. renami p�nocnej i zachodniej Riss) - opar� si� o G�ry �wi�tokrzyskie i o muj�cymi pas wielkich dolin, Sudety,wreszcie ostatnie zlodowacenie - wy�yn po�udniowych istnia�a g� tzw.ba�tyckie (od oko�o 28tys.do oko�o I 5 ralna w postaci puszcz,bagier tys.lat p.n.e.tzw.Wurm) - dotar�o do �dzie pasm g�rskich (bagna Ba linii przebiegaj�cej mniej wi�cej od Augus- Swi�tokrzyskie).Na p�nocy towa do Poznania i G�ogowa. rzystne warunki do uprawiani� Lodowiec wymodelowa� zajmowany zbieractwa,rybo��wstwa.Po�i przez siebie obszar,pozostawiaj�c moreny reny Polski mia�y nieco odmiei denne i czo�owe oraz g�azy narzutowe.W ter.Mniejsze zalesienie,krajol okresach ocieplenia sp�ywaj�ce masy w�d wo-stepowy (np.na terenach wyrze�bi�y szerokie doliny rzeczne biegn�- stwarza�y warunki dogodne dlz ce w kierunku r�wnole�nikowym,zwane hodowli.Na po�udniu mo�na t pradolina�ni,oraz wype�ni�y obficie niecki kamie� budowlany i r�ne mi: jezior. noc z kolei mia�a �atwiejsz� k Odry i Wis�y i powi�zaniu ich przebiegaj�- cymi r�wnole�nikowo pradolinami oraz morskiej �egludze przybrze�nej. Warto podkre�li�, �e procesy kszta�tuj�- ce nie tylko szat� ro�linn�, ale i rze�b� tere- nu (erozja), zmiany wybrze�a Ba�tyku (a- kumulacyjna dzia�alno�� pr�d�w mors- kich, tworzenie delty), stepowienie, po- wstawanie torfowisk,zmienia�y ju� w cza- sach historycznych krajobraz naszego kra- ju. Szczeg�ln� rol� odgrywa�a tu dzia�al- no�� cz�owieka. Wraz z post�pem cywiiiza- cji wycinano lasy, osuszano bagna, budo- wano miasta, kopalnie. Zapewne oko�o 1000 r. blisko 80"% powierzchni Polski po- krywa�y lasy, pi�� wiek�w p�niej stanowi- �y one nie wi�cej ni� po�ow� powierzchni kraju, by pod koniec XVIII w. zajmowa� niespe�na 40% powierzchni. Zmiany te nie pozostawa�y bez wp�ywu na poziom w�d gruntowych i wilgotno�� powietrza. Budo- wa m�yn�w i sztucznych zbiornik�w wod- nych czg�ciowo tylko uzupe�nia�a braki w nawodnieniu. Pod upraw� wykorzystywa- no coraz gorsze ziemie, a wprowadzanie g��bokiej orki powodowa�o niekiedy wy- dobywanie ja�owych warstw gleby, co z ko- lei rzutowa�o na zmiany w szacie ro�linnej. Na rozw�j form �ycia du�y wp�yw mia�y d�ugofalowe wahania klimatu. Wraz z ho- locenem zapanowa� klimat umiarkowany (preborealny i borealny), a po nim - oko�o 6 tys. lat p.n.e. - klimat atlantycki, cieplej- szy i wilgotny. Pozostawi� on trwa�e �lady w rozwoju upraw zbo�owych. Klimat sub- atlantycki zaznaczy� si� silnymi wahania- mi, widocznymi w trzech okresach. Tzw. I okres subatlantycki charakteryzowa� si� wilgotnym i zimnym klimatem. Oko�o lat 450�00 p.n.e. nast�pi�o zdecydowane polepszenie klimatu - na wilgotniejszy i ciep�y, tzw. II subatlantyk, trwaj�cy do po- cz�tku XII w. Paleobotanicy i geologowie stwierdzaj� istnienie na ziemiach polskich trzech podokres�w II subatlantyku szcze- g�lnie korzystnych dla rozwoju wegetacji ro�lin uprawnych: pocz�tku okresu late�- skiego (IV w. p.n.e.), pocz�tku okresu w�dr�wki lud�w (IV w. n.e.) oraz IX i X w. cznymi wahaniami klimatu przy tenden- cjach do ozi�biania si� i osuszania, trwa wed�ug zdania klimatolog�w do dzi�. Ziemie polskie w czasach najdawniejszych Najstarsze dzieje cz�owieka na obecnych polskich ziemiach gin� w mrokach g��bo- kiej przesz�o�ci si�gaj�cej kilkuset tysi�cy lat. By� mo�e w okresie zlodowacenia kra- kowskiego pojawili si� przybysze r�ni�cy si� od dzisiejszych ludzi sp�aszczonym kszta�tem czaszki i nieca�kowicie wypros- towan� postaw�. Stanowili oni typ zbli�o- ny do tzw. cz�owieka neandertalskiego (najstarsze znane obecnie znaleziska m. in. w Raciborzu, Studziannie). W czasie epoki lodowcowej mo�liwo�� uzyskania lepszych warunk�w bytu uzale�- niona by�a od rozwoju istoty ludzkiej, kt�- ra dzi�ki pracy zmieniaj�cej uk�ad psyeho- fizyczny, dzi�ki stosowaniu narz�dzi, wspi�a si� na wy�szy szczebel w rozwoju gatunku. Pierwotni ludzie �yli w lu�nych stadach zajmuj�c si� �owiectwem i zbierac- twem. Korzy�ci wynikaj�ce ze wsp�lnej, bardziej wydajnej pracy prowadzi�y do for- mowania si� grup opartych na pokrewie�- stwie. Czynnikiem, kt�ry stworzy� podsta- w� dalszego rozwoju cywilizacji,by� ogie�, kt�ry nauczono si� wznieca� w�a�nie w tej epoce. W�wczas tak�e ludzie zacz�li si� po- s�ugiwa� narz�dziami - przewa�nie z �u- panego krzemienia - mog�cymi ci�� i za- dawa� cio�y. Czasy te, od tworzywa po- zwalaj�cego cz�owiekowi na dokonywanie nieskomplikowanych czynno�ci, nazwane zosta�y epok� kamienn� i w zale�no�ci od stopnia rozwoju narz�dzi podzielone na okres starszy (paleolit, do 8 tys. lat p.n.e.), �rodkowy (mezolit, do 4 tys. lat p.n.e.) i nowszy (neolit, do 1700 r. p.n.e.). W zasadzie cz�owiek neandertalski, �yj�cy w niewielkich, koczuj�cych 20-30-osobo- wych grupach, dzia�a� w okresie tzw. dolne- go paleolitu (do oko�o 100 tys. lat p.n.e.). Z czas�w oko�o 32-30 tys. lat p.n.e. znale- zione zosta�y �lady istotnych przemian w budowie fizycznej cz�owieka, a tym sa- mym wjego trybie �ycia (kultura oryniacka - znaleziska obozowisk w Zwierzy�cu i Piekarach pod Krakowem). Znaleziska z tego czasu wskazuj�, �e w okresie tym ist- nia�yju� grupy ludzi zajmuj�cych si� my�li- stwem i niewiele r�ni�cych si� od dzisiej- szych ras. Wraz z ust�powaniem lodow- c�w, oko�o 16-10 tys. lat temu, do Europy przyby�a z Azji nowa fala przedstawicieli homo sapiens*, kt�ra wypar�a lub wch�on�- �a poprzednik�w. Przynios�a ona ze sob� nieco bardziej wyspecjalizowane narz�- dzia, lepiej g�adzone, mocniej osadzone na drzewcach. Stosowanie ognia, rozw�j na- rz�dzi stwarza�y potrzeb� wymiany do- �wiadcze�, �ci�lejszej wsp�pracy, a co za tym idzie, przyczyni�y si� do rozwoju mowy ludzkiej. Pojawi� si� podzia� pracy, g��wnie na prace m�skie i kobiece; tym samym wsp�dzia�anie liczniejszych grup wytwa- rza�o ju� pewne wsp�lne obyczaje, a by� mo�e nawet pocz�tki wierze� magicznych zwi�zanych z �owiectwem. Z pierwotnych hord zacz�y wytwarza� si� rody. By� mo�e, cho� nie jest to rzecz� pewn�, cz�onkowie rodu znali jedynie swych przodk�w w linii * Homo.sapiens, cz�owiek rozumny, istnia� ju� od kilkuset tys. �at na obszarach posiadaj�cych najbar- dziej sprzyjaj�ce warunki naturalne. kobiet we wspolnocie.1 en typ ce�skich �owc�w renifer�w (1 p.n.e.) wytworzy� formy, z� �widersk�. W nast�pnym oki kowej epoki kamiennej - n: rozw�j narz�dzi �ownych, du� odgrywa� rybo��wstwo, cz�� ctwo. Rzeczywist� jednak re si� - ju� w neolicie - przyt posiadaj�cych umiej�tno�� (wysiew j�czmienia, prosa i � �ycie ludno�ci w neolicie lepiej z licznych znalezisk. Ict' kterystyczne pozwalaj� na o kt�rych, poszczeg�lnych faz �ecznego, widocznego w wiel, �ycia, tym bardziej �e wed�ug � log�w zmiany w trybie i fc dokonywa�y si� do�� gwa�tov �e zatem przynoszone by�y pi osadnicze. Pojawia�a si� i ro� wla zwierz�t: owiec, k�z, � kr�w. Ludno�� nauczy�a si�, niane tkaniny, udoskonali�a ry, pojawi�o si� te� garncarst wany rozw�j nast�pi� od po�c lecia p.n.e. pod wp�ywem 1 kraj�w naddunajskich, kt� przynie�li ze sob� prymitywr prawy roli, za pomoc� kij; (tzw. rolnictwo kopieniackie nawet orki z zaprz�giem wo �mielowie). Oko�o 2 tys. lat � �a wielka kopalnia krzemier z�o�ona z ponad 70� szyb�w Opatowskie). Wydobywany wiec w postaci bry� krzemien do obr�bki by� eksportowan wy w jedn� stron� i na Wc Oznacza to pocz�tki wiell d�br materialnych, pojawie spo�ecznego podzia�u pracy pojawi� si� musia�y i szers2 wi�zi spo�eczne i zwi�kszona nych d�br, na kt�re wymieni mienie opatowskie. W tej sar litu zacz�to r�wnie� budow� daj�ce si� z dom�w, kt�re : wsp�lnym dachem pomieszc; Krzemienne groty oszczep�w my�liwskich �=�� ===������y w���v,xvwdc iaKZe o rozwo�u kultury umys�owej. Zawarto�� grob�w zdaje si� wskazywa� na to, �e istnia�y ju� wierzenia, magia, zapewne poj�cia doty- cz�ce �ycia pozagrobowego. Rozwini�ta sztuka zdobnicza epoki neolitu �wiadczy o rosn�cych w�wczas potrzebach estetycz- nych. Pod koniec tego okresu na ziemie polskie zacz�y nap�ywa� plemiona, g��wnie rolni- k�w-hodowc�w i pasterzy-hodowc�w, by� mo�e nale��ce do indoeuropejskiej grupy j�zykowej. Og�lnie rzecz bior�c, nap�yw r�- �nych grup stworzy� osadnictwo r�norod- ne, o du�ym rozproszeniu, wykorzystuj�ce wzajemne osi�gni�cia i umiej�tno�ci. Od lat 1700-1600 p.n.e. rozpoczyna si� nowy okres, charakteryzuj�cy si� wypiera- niem kamienia przez m�tal. Szczeg�lnie wa�n� rol� odegra�o wynalezienie twarde- go metalu - br�zu, stanowi�cego stop miedzi z cyn�, kt�ry pozwoli� na znacznie bardziej precyzyjny wyr�b r�norodnych narz�dzi, a zw�aszcza broni. W tej w�a�nie epoce, zwanej epok� br�zu, powstawa�y monogamiczne rodziny, tworz�ce wielkie rody patriarchalne. Te ostatnie ��czy�y si� w plemiona o podobnych formach �ycia i obyczajach, o wsp�lnym j�zyku. Na tle ry- walizacji plemion pojawi�y si� pierwsze ins- tytucje spo�eczne - zgromadzenia ple- mienne, w�dz. Wok� osad zacz�to budo- wa� palisadowe umocnienia obronne. Przemiany spo�eczne i gospodarcze szczeg�lnie silnie wyst�powa�y w strefie po- �udniowo-zachodnich ziem Polski, na Mo- rawach i w Czechach (kultura unietycka od oko�o 1900 r. p.n.e.). Wi�za�y si� one za- pewne z rozwojem hodowli i do�� szerok� wymian� handlow� (byd�o, br�z, s�l). Od XVI w. p.n.e. nap�yw ludno�ci znad Dniepru i Dunaju na obszary zamieszkane przez plemiona posiadaj�ce umiej�tno�ci wytopu br�zu spowodowa� powstanie, w miejsce rozproszonych, r�norodnych, da- wnych form �ycia, do�� jednolitej kultury, obejmuj�cej wi�kszo�� ziem polskich (tzw. kultura trzciniecka). W �rodkowym okresie br�zu na naszych bazie kultury trzcinieckiej, tzw. kultura �u- �ycka (1300-400 p.n.e.), kultura rolniczej ludno�ci osiad�ej, znana m. in. z wykopa- lisk w Biskupinie, stosuj�ca tak�� narz�- dzia metalowe do uprawy roli. Na uwag� zas�uguj� szerokie kontakty handlowe lud- no�ci zamieszkuj�cej dorzecze Warty, si�- gaj�ce w�wczas a� do W�och i Skandyna- wu. Schy�ek tej kultury wi��e si� ju� z no- wym okresem w dziejach Europy (650- ---400 p.n.e., zw. halsztackim) otwieraj�- cym epok� �elaza. Powi�zania kultury �u- �yckiej z etniczn� pras�owia�szczyzn� w �wietle ostatnich bada� nie potwierdzaj� si�. Niew�tpliwie jednak p�niejsze formy �ycia spo�ecznego opiera�y si� w du�ym stopniu najej osi�gni�ciach. Kultura �u�yc- ka znika w tzw. okresie late�skim (od ko�- ca IV w. p.n.e. do pocz�tku n.e.). Ziemie polskie by�y pod�wczas terenem silnej eks- pansji m. in. Scyt�w i - przede wszystkim - Celt�w, kt�rzy wprowadzili doskonal- sze narz�dzia pracy - �arna obrotowe, ra- dlice �elazne, lepsze piece garncarskie. Po- nadto obszary dzisiejszej Polski zaludniane by�y przez r�nych przybysz�w, na podsta- wie wzajemnych do�wiadcze� wykszta�ca- j�cych zbli�one formy �ycia i formuj�cych ze zwi�zk�w dialekt�w wsp�lne j�zyki. W tym te� czasie zacz�to przywozi� luksu- sowe produkty z wysoko rozwini�tych pa�stw basenu Morza �r�dziemnego, a przyw�z ten nasili� si� w nast�pnym okre- sie - tzw. rzymskim (od pocz�tku n.e. do oko�o roku 400 n.e.) W II w. p.n.e. niekt�re plemiona wytwo- rzy�y wielk� kultur� przeworsk�. Zasiedli�y one zar�wno p�nocny pas wielkich dolin i pojezierzy, jak i obszary wy�ynne, pog�- rza Karpat i Sudet�w. �rodowisko geogra- ficzne obu tych rejon�w nieco si� r�ni�o. Na po�udniu osadnictwo skupia�o si� wzd�u� dolin rzecznych i obszar�w urodzaj- nej gleby, rozwija�a si� hodowla. Na p�no- cy, w zasi�gu dzia�ania tzw. zlodowacenia krakowskiego, krajobraz pierwotny stano- wi�y puszcze i podmok�e tereny eksploato- wane �owiecko. W�r�d las�w rozsiane by�y polany wykorzystywane do �ycia osiad�ego dawne koryta rzek n,�",�'� ::.�'::i kraw�dzie wy�yn i wydmy i uprawy roli. Prymitywne formy uprawy prowadzi�y do ja�owienia ziemi, do przeno- szenia si� grup osadniczych z jednego miej- sca na drugie. Karczowano i wypalano przy tym tereny puszcza�skie; jest rzecz� mo�liw�, acz nie ustalon� w spos�b pewny, �e gospodarka wypaleniskowa, maj�ca swe pocz�tki jeszcze w II tysi�cleciu p.n.e., po- przedza�a okres sta�ego osadnictwa. Bar- dzo istotne znaczenie, jak pokaza�y wyniki bada� z doliny Obry, mia�o do�� intensyw- nie uprawiane ogrodnictwo (ro�liny str�cz- kowe, rzepa). Najstarsze osadnictwo s�owi Nie jest spraw� wyja�nion� wsta�o pras�owia�skie odga�� indoeuropejskiego i na jakicl zacz�o si� ono formowa�. D przyjmowano, �e przyby�o onc na ziemie mi�dzy Wis�� i Odr� a cz�ciowo asymiluj�c starszyc c�w tych ziem. Obecnie cz�� badaczy uwa� sze siedziby Pras�owian, otoc: ira�skimi, celtyckimi, germa�s mi, ba�tyjskimi wykszta�ci�y si 10 Zmiany krajobrazu naturalnego. Rekonstrukcja linu brzegowej uj�cia Wis�y oko�o 1300 r. (Wed�L uproszczona) odga��ziemami biegn�cymi wzd�u� wscho- dniej i p�nocnej granicy Karpat. Wa�niej- sza jeszcze wydaje si� hipoteza o stosunko- wo p�nym wykszta�ceniu si� wsp�lnoty s�owia�skiej. By� mo�e nast�pi�o to dopie- ro w pocz�tkach naszej ery. Proces ten ��- czy� si� z wykorzystaniem dorobku cywili- zacyjnego wielu grup etnicznych i kulturo- wych, w tym tak�e tworz�cych tzw. kultur� przeworsk�. W przypadku p�nego pojawienia si� S�owian nale�a�oby przyj�� niewiele p�- niejsze podzielenie si� ich plemion na wschodnie i zachodnie. Te ostatnie zasied- la�yby obszary mi�dzy �ukiem Karpat a� po pas pojezierzy na zach�d od linu biegn�cej by� mo�e mi�dzy Styrem i g�rnym Bugiem. Wiemy o nich niewiele. G��wnych infor- macji dostarczaj� pisarze bizantyjscy; nie- co wiedzy kryje si� w tradycjach plemien- nych German�w. W I w. n.e. na po�udnio- wym wybrze�u Ba�tyku wyl�dowali germa�- scy Goci ze Skandynawii, a nieco p�niej pojawili si� tu Gepidowie. Ich organizacje plemienne niew�tpliwie wsp�y�y z miejs- cow� ludno�ci�. W II w. Goci przeszli nad Morze Czarne, w III w. za�, po walkach z Burgundami, opu�cili ziemie polskie Ge- pidowie. Niezale�nie od tych przesuni�� plemiennych bod�cem rozwoju gospodar- czego by�y kontakty handlowe na tzw. szla- ku bursztynowym, wiod�cym z terenu Ce- sarstwa Rzymskiego przez Kotlin� K�odz- k� lub Bram� Morawsk� (by� mo�e - a nie jest to pewne - i przez Kalisz wymieniony w II w. n.e. przez geografa Ptolemeusza) nad Ba�tyk. Ziemie nadwi�la�skie, le��ce na peryferiach �wczesnej wielkiej kultury �r�dziemnomorskiej, w okresie rzymskim (od pocz�tku n.e. do oko�o 400 r.) cechuje dalszy rozw�j spo�eczny i gospodarczy, m. in. rozw�j hutnictwa. Oko�o V w. -jak wykazuj� przeprowa- dzone przez badaczy pr�by odtworzenia najstarszej mapy plemion s�owia�skich- na ziemiach polskich istnia�y ju� zapewne trzy g��wne terytoria plemienne. Na terenie dzisiejszej Wielkopolski by� mo�e mieszka- li Serbowie, na �l�sku - Obodryci, na ob- bowie i Sklawmowie. Uczeni stawiaj� te� hipotez�, �e rejon �rodkowej Wis�y ju� w�wczas zamieszkany by� przez Mazow- szan. W pierwszej fazie w�dr�wek lud�w S�o- wianie pozostawali raczej na uboczu wiel- kich przemian dokonywaj�cych si� w po�u- dniowej Europie. Dopiero w VI w., by� mo�e w zwi�zku z kolejnym naruszeniem r�wnowagi w Europie przez koczownicze plemi� Awar�w, cz�� Serb�w i Chorwa- t�w (nie wykluczone, �e wraz z grupami S�owian Wschodnich) wyemigrowa�a na po�udnie od Karpat i Sudet�w, szukaj�c nowych teren�w osadniczych i �up�w na obszarach Cesarstwa Wschodniego. Wte- dy tak�e rozpocz�a si� migracja niekt�- rych grup obodryckich na zach�d i wtedy to S�owianie osiedlili si� na terenie Po�abia. Przyczyny tych wielkich migracji by�y r�- norodne. W gr� musia�y tu wchodzi� takie czynniki, jak wzrost zaludnienia, ��czenie si� w prymitywne organizacje wewn�trz- plemienne, kt�re pod wodz� przedsi�bior- czych jednostek mia�y wi�ksze szanse na skuteczne przeprowadzenie ekspansji, wre- szcie os�abienie wy�ej rozwini�tych pa�stw z obszaru �r�dziemnomorskiego, co otwo- rzy�o mo�liwo�ci wyzyskiwania cennych i nowych zdobyczy na po�udniu Europy. Emigracja najaktywniejszych grup ple- miennych zahamowa�a na pewien czas roz- w�j form pa�stwowych na ziemiach s�o- wia�skich (w okresie w�dr�wek lud�w do oko�o 500 r.) Niemniej jednak ju� w VII-VIII w. istnia�y tu ma�e o�rodki ple- miennej organizacji terytorialnej, pocz�t- kuj�c okres wczesno�redniowiecznego for- mowania si� pa�stw. Organizacja terytorialna Podstawow� jednostk� organizacji spo- �ecznej S�owian by� zapewne r�d, ��cz�cy spokrewnione ze sob� rodziny. Te ostatnie, obejmuj�ce szersze grono bli�szych i dal- szych krewnych, opiera�y si� na wsp�lnej gospodarce (m. in. st�d niedzia�y braters- kie) kierowanej przez najstarszego swego przedstawiciela. Do rodziny zaliczano zdo- bywanych podczas wypraw wojennych i ra- bunkowych niewolnych, kt�rych dzia�al- no�� ��czy�a si� z potrzebami gospodarczy- mi. W �wczesnych warunkach wielka ro- dzina (kt�ra zreszt� ju� w�wczas sk�ada�a si� z ma�ych - ma��e�stwa z dzie�mi) sta- nowi�ajednostk� gospodarcz�. Pozosta�o�- ci� po tamtych czasach jest przetrwanie w j�zyku polskim (i tylko w nim) a� do czas�w nowo�ytnych najr�niejszych okre- �le� pokrewie�stwa (szurzy, swak, j�trew, ze�wa - brat �ony, m�� siostry, bratowa, siostra m�a). �wiadcz� one, � niacze oparte by�y o okre�lony wi�zk�w i przywilej�w przyp nym cz�onkom rodziny. Podst� lne ca�ego rodu - jak wien przede wszystkim bizantyjskic do Maurycy) - stanowi�o rc dowla, zbieractwo, my�listwo wi�kszym zapewne stopniu- �up�w. Nie potrafimy w spo ukaza� kultury intelektualnej S�owian. Ich stosunek do �wi wierzenia i obyczaje oparte 1 wsp�lnym dla lud�w indoeun 12 Rozmieszczenie plemion s�owia�skich na ziemiach polskich w IX w. pozwalaj�ce s�dzi�, �e panteon s�owia�ski sk�ada� si� z b�stw g��wnych zajmuj�cych ; si� magi�, walk� o w�adz� i zdobywaniem �ywno�ci (Strzybog, Perun i Weles), pomo- cniczych i licznych demon�w. Zbi�r stoso- wanych poj��, zapewne do�� prymityw- nych, zwi�zany by� g��wnie z kultem si� przyrody (s�o�ce jako symbol �yciodajne- ! go ciep�a). Koncepcje �ycia pozagrobowe- go przedstawia�y si� zapewne do�� niejas- no, acz istnia�y poj�cia - og�lnos�owia�- I skie - dotycz�ce symboli si� abstrakcyj- ' nych oraz ich formy materialne, np. �wiato- wid-�wi�towit ze Zbrucza, ostatnio znale- I ziony w Wolinie i �wi�tynie w Arkonie, w ; Radogoszczy, znane ju� z opis�w XI- I -XII w. i mocno przetworzone pod wp�y- wem chrze�cija�stwa. Natomiast nieobce ! by�y metody liczenia czasu, o czym �wiad- � cz� s�owia�skie nazwy miesi�cy, zapewne nie tyle precyzyjnych okres�w kalendarzo- I� wych, ile zmiennych ma�ych p�r roku, od- powiednich do r�nych prac gospodarczych. , Najni�szym zwi�zkiem organizacyjnym by� u S�owian zwi�zek s�siedzki (�upa, o- pole), kt�ry oparty by� na wsp�dzia�aniu gospodarczym - np. wsp�lne karczunki, wsp�lny wypas byd�a - na wsp�lnej orga- i; nizacji obejmuj�cej s�downictwo, zapew- niaj�cej bezpiecze�stwo, egzekwowanie powinno�ci i kar. Odgrodzone nieu�ytka- mi czy puszczami od s�siednich terytori�w opola posiada�y o�rodek osadniczy, z cza- !! sem niekiedy ufortyfikowany, shz��cy jako " miejsce przechowywania zbior�w i cen- nych przedmiot�w, a tak�e zapewne stano- wi�cy centrum �ycia spo�eczno-kultural- nego. � G��wnym zaj�ciem ludno�ci by�o rolnic- two i hodowla. Pierwotnie ludno�� stano- wi�a wsp�lnot� terytorialn�, sk�adaj�c� si� z wolnych posiadaczy i bezpo�rednich pro- ducent�w. W miar� wzrostu opoli, rozwoju ich gospodarki, jednolita spo�ecznie lud- no�� zacz�a ulega� podzia�om klasowym. Starszyzna posiada�a wi�ksze mo�liwo�ci dysponowania skarbem terytorium opolne- go, przyw�dcy wojskowi mogli gromadzi� wi�ksze maj�tki drog� zaw�aszczania, da- i w�adz�, coraz cz�ciej przechodz�c� z ojca na syna - dziedziczn�. Na podstawie �r�de� tak archeologicz- nych, jak i pisanych (Opisanie grbd�w na p�lnoc od Dunaju - tzw. Geografa Bawar- skiego z IX w.) mo�emy wnioskowa�, �e podstaw� organizacji politycznej plemion s�owia�skich by�yjednostki, kt�re ostatnio nauka nazywa ma�ymi plemionami. Pe�ni�y one rozliczne funkcje publiczne, ��cz�c si� niekiedy w tzw. wielkie plemiona. Tak na przyk�ad do grupy plemion �l�skich zali- czy� mo�emy Dziadoszan wok� G�ogowa, �l�an - wok� g�ry �l�zy, Opolan, Gol�- szyc�w ko�o Hradca, Bobrzan wok� Bole- s�awca, Trzebowian nad Kaczaw�. Ca�y obszar Polski rozbity by� zapewne na kilka terytori�w wielkoplemiennych okre�lonych warunkami geograficznymi, zamieszkanych przez ludno�� o jednolitej kulturze. Na podstawie danych toponoma- stycznych, �r�de� obcych i p�niejszych podzia��w politycznych mo�na pr�bowa� odtworzy� polityczn� map� ziem polskich w dobie poprzedzaj�cej wytworzenie si� pa�stwa: na po�udniu istnia�o wielkie ple- mi� Wi�lan z o�rodkiem w Krakowie. Na p�nocy mieszkali Mazowszanie, nad dol- nym Sanem, �rodkow� Wis�� i g�rnym Bu- giem - mo�e L�dzianie, w p�niejszej Wiel- kopolsce - Polanie. Nie potrafimy okre�- li� przynale�no�ci wszystkich ziem. Niejest jasna przynale�no�� plemienna Kalisza i Czerska, by� mo�e w �rodkowej Polsce, w cz�ci Kujaw, w ziemi ��czyckiej i siera- dzkiej - skupieni byli Goplanie. Odr�bn� grup� stanowi�y plemiona �l�skie oraz po- morskie - przy czym istnia�a do�� wyra�- na granica mi�dzy Pomorzem Wschodnim a Zachodnim. Granice mi�dzy terytoriami plemiennymi przebiega�y b�d� pasami pu- szcza�skimi, kt�rych resztki do dzi� wido- czne s� na mapie Polski (np. resztki Pusz- czy Radomskiej mi�dzy Mazowszem a p�- niejsz� Ma�opolsk� w postaci Puszczy Ko- zienickiej), b�d� te� trudnymi do przebycia bagiennymi dolinami rzecznymi (Note�, Barycz). Rozw�j gospodarczy umo�liwi� wytwo- rzenie nadwy�ek produkcyjnych niezb�d- nych dla utrzymania aparatu pa�stwowe- go. Nadwy�ki te, pierwotnie niewielkie, by- �y dodatkowo zmniejszane przez r�ne czynniki: wojny, stanowi�ce w�wczas sta�e zjawisko wi���ce si� ze zdobywaniem ko- rzy�ci materialnych, ale niszcz�ce kraj, przewag� konsumpcji nad niewielkimi in- westycjami, wreszcie dobrowolne ofiary zwi�zane z wierzeniami i darami dla star- szyzny plemiennej. D�ugotrwa�o�� ustroju rodowego, demokracji wojennej, stanowi�a czynnik wzmagaj�cy przywi�zanie do tra- dycyjnego stanu rzeczy i dodatkowo hamu- j�cy wytworzenie wczesnego pa�stwa feu- dalnego. Przy rozwoju gospodarczym ko- nieczne by�y zatem i przemiany spo�eczne, kt�re polega�y na wydzielaniu si� z podsta- wowej masy ludno�ci, tj. wolnych kmieci, grupy wielmo��w; posiadali oni wi�kszy maj�tek ni� pozostali wsp�plemie�cy, kt�- rych stopniowo uzale�niali ekonomicznie i politycznie od siebie. Wielmo�e zaintere- sowani byli w stworzeniu organizacji pa�s- twowej umo�liwiaj�cej im korzystanie z co- raz wi�kszych przywilej�w, d��yli r�wnie� do ekspansji na zewn�trz, traktuj�cj�jako �r�d�o dochod�w. Powstaj�ce w rozk�adaj�cym si� ustroju plemiennym pa�stwo wi�za�o si� zatem z pocz�tkiem zr�nicowanego spo�ecze�- stwa: Wojownicy przekszta�ca� si� zacz�li w rycerstwo, ��cz�ce zaw�d rolniczy ze s�u- �b� ksi�ciu. Ten ostatni bowiem reprezen- towa� korzy�ci, jakie spo�ecze�stwu ple- miennemu przynosi�a organizacja pa�stwo- wa. U�atwia�a ona awans maj�tkowy kadrze urz�dniczej, rekrutuj�cej si� najcz�ciej ze starszyzny plemiennej, u�atwia�a tak�e jej awans prawny: Struktura terytorialna pa�stwa, opieraj�c si� na dawnych obsza- rach plemiennych i opolnych by�a bardziej zwarta, jednolita, u�atwia�a kontakty han- dlowe. Szczeg�lnie istotne, znaczenie mia�a wielka wymiana, kt�ra od IX w. prowa- dzona by�a - prawdopodobnie przez cuiv�� �.a�:iivuiii� i nia�aiiu i nomorskimi. Wyw�z futer, by� mo�e �ywno�ci, doprowa wu kruszc�w, kt�rych znalez g�lnie cz�ste na ziemiach Pol - s� znane w postaci tzw. sl stwo te�, posiadaj�c sprawn militarny, mog�o obok wym wej organizowa� lepsz� obrol torium, zapewniaj�c wzgl�dr ludno�ci ch�opskiej. Proces powstawania org stwowej formalnie dokony, stopniowe uniezale�nienie ks; plemiennego i przyj�cie prze: do terytorium pa�stwowegc wania s�d�w, do si� wojskow do wszelkich powinno�ci sk� Najdawniejsze organizacje pa�stwowe na ziemiach po Wraz z rozwojem stosunk czych i spo�ecznych, a tak�e mi kontaktami politycznyn proces konsolidacji w�adzy Przyw�dcy wielkich plemio kowywali sobie s�siednie zie ria plemienne stawa�y si� o� stwowej administracji gospc bowej, wojskowej i s�dowej Organizacja pa�stwowa p� psze wykorzystanie zdobyc� eksploatacj� ziemi, na przysl nicowania spo�ecznego prz5 unifikacji tworz�cych si� k Henryk �owmia�ski przyjm ce stosunki ilo�ciowe na teryl �skich, wyja�niaj�ce r�wni� militarne Polski w zaranii Zwi�zek s�siedzki liczy�by pi �o 300 km2, i przy zaludnienr 4 osoby na km2 (tylu ludzi n si� przy �wczesnym ekstens; bie eksploatacji ziemi) liczba �c�w wynosi�aby 1200 os�b szenie z terenu zwi�zku mie� 200 wojownik�w, 20 z nic: 14 5 ludzi nale�a�oby do starszyzny. Ma�e ple- miona, na obszarze oko�o 5 tys. kmz, z 20 tys. zaludnieniem, dysponowa�yby ponad 3 tys. pospolitego ruszenia powo�ywanego do obrony, przy oko�o 300 wojownikach prowadz�cych akcj� zaczepn� i 80 przed- stawicielach starszyzny plemiennej. Wiel- kie plemiona, na obszarze oko�o 30 tys. km2, zaludnione przez oko�o 120 tys. ludzi, liczy�y 2 tys. wojownik�w i 500 os�b star- szyzny. Ta w�a�nie korzysta�a w najwi�k- szym stopniu ze wzrostu w�adzy kosztem rozk�adu demokracji wojennej i zmierza�a do utworzenia ponadplemiennego pa�- stwa. W wieku IX na ziemiach Polski two- rzy�y si� ju� wi�ksze organizacje teryto- rialne. Burzliwy okres rozszerzania w�adzy przez o�rodek gnie�nie�ski mo�na by zapew- ne wi�za� z legend� przekazan� przez naj- starsz� kronik� polsk� Anonima, tzw. Gal- la, o wygnaniu Popiela i opanowaniu w�a- dzy przez dynasti� Piast�w, kt�ra zjedno- czy�a wszystkie terytoria wielkopolskie. Wed�ug tradycji rodzinnej Piast�w, zano- towanej przez Galla, dynastia mia�a obj�� w�adz� na trzy pokolenia przed Mieszkiem I (panowanie Siemowita, Leszka, Siemomy- s�a), a zatem gdzie� w drugiej po�owie IX w., mo�e wjakim� zwi�zku z �wczesn� eks- pansj� Wielkich Moraw. Tradycje pa�- stwowo�ci na ziemiach polskich s� zreszt� dawniejsze. Ju� w VII w. pierwsze pa�- stwo s�owia�skie - Samona (kt�rego cen- trum le�a�o na terenach dzisiejszych po- �udniowych Czech) - utrzymuje kontakty z jakim� w�adc� plemiennym na �l�sku. W drugiej po�owie IX w. wyst�puje "pot�- ny ksi��� na Wi�lech" - jak okre�la go �ywot �w. Metodego - pokonany przez �wi�tope�ka, w�adc� Wielkich Moraw i si�� ochrzczony zapewne w ostatniej �wierci IX w. Gdzie mie�ci�a si� g��wna siedziba tego ksi�cia,jak rozleg�e by�y tereny, kt�ry- mi w�ada�, czy by� on jednym z przyw�d- c�w plemiennych, czy sta� na czele wi�kszej organizacji terytorialnej, a je�li tak - to jak d�ugo ona trwa�a - trudno jest history- kom w tej chwili powiedzie�. Najpewniej dym razie s�siedztwo bliskich etnlcznie Morawian, reprezentuj�cych pod�wczas wy�szy model ustrojowy i ideologiczny, wp�yng�o niew�tpliwie na kszta�towanie si� wczesnych form pa�stwowych na ziemiach Polski. Przyk�ad z po�udnia oddzia�ywa�- zapewne w tym samym czasie - i na p�no- cne ziemie Polski, kt�re tworzy�y, niezale�- nie od istniej�cych w rejonie g�rnej Wis�y, odr�bne o�rodki pa�stwowe. Pola�skie pa�stwo Mieszka I pojawia si� w �r�d�ach pisanych dopiero w sze��dzie- si�tych latach X w. Podr�nik z arabskiej Hiszpanii Ibrahim-ibn-Jakub nazywa je- oko�o 966 r. - najrozleglejszym pa�stwem p�nocy. Stwierdza jednocze�nie, �e ziemia krakowska powi�zana by�a politycznie z w�adc� Czech Boles�awem I Srogim. Ponie- wa� wzmianki z saskiej kroniki Widukinda z lat 964/65 wspominaj� o walkach, jakie toczy� Mieszko I z Pomorza�ami, nale�a�o- by s�dzi�, �e przynajmniej zachodni odci- nek wybrze�a dzisiejszej Polski r�wnie� nie nale�a� jeszcze w tym okresie do pa�stwa piastowskiego. W dobie pojawienia si� pa- �stwa polskiego na arenie dziejowej obe- jmowa�oby ono zatem terytoria wielkople- mienne Polan, tj. p�niejsz� Wielkopolsk�, a tak�e Mazowsze i Kujawy. Te ostatnie, ze swymi z�o�ami soli (Kruszwica), by�y zape- wne pierwszym celem ekspansji Polan. Organizacja pa�stwa Mieszka I Organizacja pa�stwa Mieszka nie jest w pe�ni poznana. Wiemy, �e istnia� system fiskalny, kt�ry pozwala� �ci�ga� z podda- nych ksi�cia srebro i produkty naturalne. Wi�kszo�� tych dochod�w przeznaczona by�a na dru�yn� - lepiej zbrojn� od pospo- litego ruszenia, stanowi�c� g��wn�� si�� u- derzeniow�, wed�ug Ibrahima licz�c� 3 tys. zbrojnych. Ksi��� opiekowa� si� rodzinami swoich dru�ynnik�w, im samym p�aci� �o�d i utrzymywa� ich, zyskuj�c si�� zabezpiecza- j�c� nie tylko granice kraju, ale i wewn�trz- n� administracj�. Zapewne w X-XI w. utworzona zosta�a organizacja terytorial- na. Wi�kszejednostki, mo�e dawne teryto- ria plemienne, dzieli�y si� na obszary pod- porz�dkowane naczelnym grodom. Wok� tych o�rodk�w pe�ni�cych funkcje militar- ne, a tak�e == wobec roli dru�yny w �wcze- snym pa�stwie - a�iministracyjne i s�dow- nicze, organizowana by�a dzia�alno�� gos- podarcza maj�ca na celu zaspokojenie po- trzeb za�ogi ksi���cej, urz�dnik�w itp. Sto- sunek og�u ludno�ci do pa�stwa regulo- wa�o tzw. prawo ksi���ce, wed�ug kt�rego ka�dy,kto nie pe�ni� shz�by rycerskiej, zobo- wi�zany by� do �wiadcze� gospodarczych, do prac zwi�zanych z obron� czy wyposa- �eniem grodu lub stacji czy podw�d. Zatem grupy ludno�ci s�u�ebnej dostarcza�y koni i �wi�, wyrob�w szewskich i bartniczych, produkt�w kowalskich itp. St�d te� pocho- dz� istniej�ce do dzi� dnia nazwy wsi (Szczytniki, Konary, Szewce, Kowale, �wi- niary). Ten spos�b dostarczania r�nych produkt�w zwi�zany by� ; podzia�em spo�ecznym pr� nicza w ramach swoich wyrabia�a potrzebne proc cz�� z nich - powstaj� musia�a oddawa� na u� feudalnej. Podstawow� mas� mi stwa Mieszkowego tworz� posiadaj�cy w�asn� ziemi� klasycznym tego s�owa � nie by�o. Natomiast sch, wojennych osadzano, w I cji dziesi�tnej, we wsiach dawa�a w�adcy dodatkow wielmo�y i kmieci ju� w � czna ludno�� - b�d� wo na - zajmuj�ca si� wyn rzemios�em. Skupia�a si� nych grod�w pa�stwa, � najstarsze o�rodki miejs� 2 = Historia Polski clo roku 179i Nizinne grodzisko w ��czycy nad Bzur�, siedziby administracji i dru�yny ksi���cej. W po wa�ach oraz czterech pasach fos yiu ua c,auivwiciuc �v wstawa�y na terenie podgrodzi. Przez te pierwsze miasta - a wi�c osady, kt�rych mieszka�cy �yli nie tylko z rolnictwa, ale tak�e z produkcji i wymiany - przebiega�y szlaki handlowe ��cz�ce g��wne o�rodki pa�stwa i si�gaj�ce daleko poza jego grani- ce. Droga biegn�ca z po�udnia przez Bram� Morawsk� lub Kotlin� K�odzk� nad Ba�- tyk ��czy�a r�norodne rejony kraju. Wy- wo�ono ni� bursztyn, futra, niewolnik�w, przywo�ono wyroby rzemios�a z Europy Po�udniowej, narz�dzia, przedmioty zbyt- ku, przy czym punkty wymiany znajdowa- �y si� w�a�nie we wczesnych o�rodkach miej- skich. Wzd�u� przedg�rza Sudet�w i Kar- pat, przez Wroc�aw, Krak�w, schodz�c si� po drodze ze szlakiem z Pragi, opisywanym ju� w X w., bieg�a droga na urodzajne ob- szary Rusi Kijowskiej, przekraczaj�ca Bug zapewne ko�o Grodu Wo�y�skiego, a ��- cz�ca Polsk� - kraj dla handlu europejs- kiego zupe�nie peryferyjny - z wielkimi, bizantyjskimi i w�oskimi o�rodkami wy- miany �r�dziemnomorskiej. Wzd�u� Bugu, przez Mazowsze, do delty Wis�y prowadzi� szlak ��cz�cy Ru� (i Bizancjum) z Ba�ty- kiem. Wreszcie ju� od VIII-IX w. wa�- nym szlakiem handlowym i komunikacyj- nym by� sam Ba�tyk. �eglarz anglosaski z IX w. Wulfstan wspomina� o bogatym o�rodku wymiany nadmorskiej - Truso - po�o�onym na ziemi Prus�w nad rozleg- �ym w�wczas Zalewem Wi�lanym. �r�d�a archeologiczne i kroniki z XI i XII w. po- twierdzaj� wiadomo�ci m�wi�ce o szlaku ��cz�cym w dobie powstawania pa�stwa polskiego szereg miast nadmorskich, a od- grywaj�cym szczeg�lnie du�� rol� w X w. Szlak ten wychodzi� z miast pochodz�cych z epoki merowi�skiej, po�o�onych u wy- brze�y Flandrii - Quentovic, Duursted� - prowadzi� przez wielkie o�rodki produk- cji rzemie�lniczej, handlu i polityki: Hai- thabu (w Szlezwiku), Reric (ko�o dzisiejszej Lubeki), Wolin (nazywany - przesadnie - na pocz�tku XII w. przez kronikarza Adama Breme�skiego najwi�kszym mias- tem Europy), Ko�obrzeg, Truso, Wiskiau- gai �icuiic �visnic w viui�� s�ciscc� wyilita ny towarowej. Obok sukien przywo�Qnych z Zachodu, wyrob�w rzemie�lniczych, nie- wolnik�w, dostarczanych a� do kraj�w arabskich, ryb, wa�n� rol� odgrywa�a te� s�l, wydobywana z solanek kujawskich oraz ko�obrzeskich i rozprowadzana po ca- �ej p�nocnej Polsce. Organizacja handlu sol� (nadmorsk�, kujawsk�, rusk� i krako- wsk�), eksploatacja kopal� z�ota i srebra na obszarze �l�ska i Ma�opolski, stanowi�y silne bod�ce gospodarcze prowadz�ce do wzmocnienia si� jednolitej pa�stwowo�ci polskiej. Wydaje si�, �e jednym z wa�niej- szych towar�w wywo�onych z Polski, g��- wnie do kraj�w arabskich, byli niewolnicy zdobywani w trakcie wypraw wojennych dru�yny. Ten eksport, jak i ca�y handel zagraniczny stwarza� mo�liwo�ci dalszego bogacenia si� ksi�cia i mo�nych, kt�rzy zaj- mowali si� wymian� przynosz�c� im pod- w�jn� korzy��: dochody materialne i zao- patrzenie w rzadkie przedmioty, stanowi�- ce wyznaczniki ich pozycji spo�ecznej. Stosunki polityczne w Europie Wschodniej X w. W wieku X pojawi�y si� w Europie nowe pa�stwa. Warto zauwa�y�, �e w tym w�a�- nie stuleciu ukszta�towa�a si� mapa polity- czna wschodniej cz�ci naszego kontynen- tu, mapa mimo najr�niejszych przemian aktualna przez nast�pne stulecia a� do dzi�. Po upadku Rzeszy Wielkomorawskiej (o- statecznie w 906 r.) rozbitej przez Bawar�w i g��wnie W�gr�w, po kl�sce tych ostatnich na Polu Lechowym (Otto I w 955 r.), po odnowieniu Cesarstwa Rzymskiego w 962 r. przez Ottona I, nast�pi�a wzgl�dna stabili- zacja stosunk�w. Przoduj�c� si�� sta�o si� Kr�lestwo Niemieckie, kt�rego w�adca od tej pory nosi� tytu� cesarza rzymskiego. Walki o stworzenie uniwersalnego pa�stwa c.hrze�cija�stwa zachodniego prowadzone by�y - w coraz wi�kszym stopniu - przez rycerstwo niemieckie, wjego interesie. St�d te� bra�y si� �r�d�a sta�ych konflikt�w mi�- ct�gni�cta zwierzcnnictwa nlemiecxiego i na kraje s�owia�skie. Rozw�j tych ostatnich nie przebiega� jed- nolici�. Najwy�ej zorganizowane by�y ple- miona czeskie, jednoczone z najr�niejszy- mi oporami przez dynasti� Przemy�lid�w. Po przyj�ciu chrztu przez ksi�cia Wac�awa w 929 r. znalaz�y si� one w orbicie wp�yw�w politycznych i ko�cielnych Niemiec. Nie przeszkodzi�o to Czechom rozci�gn�� oko- �o 950 r. swe granice na obszary le��ce na p�noc od Karpat, Sudet�w, a tak�e na obszar S�owacji i Moraw. Jednocze�nie kszta�towanie si� osiad�ego trybu �ycia i feudalizacja mo�nych stworzy�y nowy kszta�t pa�stwa w�gierskieao kt�re przyj�- ���974 r. chrze�cija�stwo i pod w�adz� dynastn Arpad�w stworzy�o monarchi� opart� na wzorach zachodnich. Wiek X by� tak�e okresem kszta�towania si� pa�stwa wschodnich S�owian. Zjedno- czone przez dynasti� Rurykowicz�w wok� Kijowa w 988-89 r. przyj�o ono, za pano- wania W�odzimierza Wielkiego, chrzest z r�k kleru bizantyjskiego. Inaczej natomiast kszta�towa�y si� stosu- nki w�r�d S�owian zachodnich. Stopniowo wykszta�ci�y si� tam dwa zwi�zki plemien- ne - Obodryt�w i Wielet�w, kt�re jednak nie stworzy�y wczesnofeudalnych pa�stw scentralizowanych. Przypomina�y one lu�- n� federacj� plemion, u kt�rych starszyzna plemienna i wiece odgrywa�y rol� decyda- j�c� w polityce. Bogate miasta nadmorskie, rozwini�te rybo��wstwo i handel czyni�y z ziem nadba�tyckich najbardziej atrakcyj- ny obszar ekspansji. Plemiona �u�yckie mi�dzy �rodkow� Odr� i �ab�, nieliczne, ubogie, nie reprezentowa�y powa�niejszej si�y militarnej i stawa�y si� �atwym �upem ��dnych ziemi niemieckich rycerzy. Chrzest Polski Pa�stwo polskie powsta�e na obszarze Wielkopolski zapewne w pierwszym okre- sie swojej dzia�alno�ci w��czy�o w obr�b swych granic Kujawy i Mazowsze i rozpo- wyuai�.ciua �auvwwaiic y niemieckich (Widukind) � k� - nieszcz�liw� - Mr rzanami, zapewne prowa 964/65. Trudno powiedzie kuj�c� byli Polanie, kt�r� stali przez awanturnika i b� Wichmana, kieruj�cego S�owianami. Organizacja nak w tym czasie na tyle Mieszko m�g� uczyni� -1 �rednim wp�ywem pon: - krok tak wielkiej wagi ciu przymierza z Czecham 965 r. czeskiej ksi�niczki j�cie w 966 r. chrze�cija�s Motywy tego kroku b� niejsze, podobniejak skutl w 963 r. przez margrabiego niej, Gerona, postawi� na nym kierunek dalszej eks niemieckiego. Zagro�one oparcia w o�rodku gnie�n la�skich Piast�w uzyska dyplomatycznej pomocy l ze wzgl�du na cel, jaki pr organizacji pa�stwowej, zdobycie udzia�u w wielki tyckiej. Walki z Woliniar Wieleckim by�y walkami terytorialne, jak i o zwyc dw�ch r�nych modeli ust wowego i wielkoplemiei chrztuwzmac � �o oz cj mens ie o stwarza�o o� �ci nawi zania �prac ami �wczesne� Euro piestwem. W X stuleciu j wspo noty pa�stw chrze�i by�o my�le�o prowadzeni tyki zagranicznej. Orgaz stanowi�a ponadto czyn w�adca m�g� oprze� orga w�. Duchowni byli nieri kszta�conymi lud�mi zda kancelari�, kontrolowa� dzia�a� na arenie mi�dzy tym w gr� wchodzi�y jesz� Przyj�cie chrze�cija�stw 18 zwi�zanego poaowczas z retigi�, z syste- mem dzia�aj�cym we wczesnofeudalnych monarchiach Zachodu. Mo�now�adztwu polskiemu by�o wygodnie opiera� si� na takich wzorach. Utwierdza�y one rodz�c