Józef Ignacy Kraszewski Sąsiedzi Powieść z podań szlacheckich z końca XVIII wieku TOM 1 Był to dzień czerwcowy, wieczór spokojny, a powietrze parne. Słońce zachodziło jakby na słotę i burzę, bo pod nim widać było ciemne chmury, wychylające się już znad widnokręgu, pozarysowywane ostro, wspinające się do góry, światłem jaskrawym, jakby złotymi galonami, obramowane. Wśród ciszy wieczoru drzewa stały jakby uśpione i zmęczone skwarem, tylko niekiedy przebiegał je jakiś dreszcz dziwny. Liście szeleścialy żywo i wnet wracały do dawnego spoczynku. W tej porze dnia zwykle i po dworach cicho jest a głucho, mało się co porusza. Ale tego wieczora niezwykły, gorączkowy ruch panował w Sierhinie u pana Strukczaszyca1 Hojskiego. Z dala nawet przechodzący mógł poznać, iż się tu coś nadzwyczajnego wydarzyć musiało. Z folwarku do dworu, ze dworu na folwark biegali ciągle ludzie, jakby potraciwszy głowy, spotykając się i nie widząc, potrącając w drodze, zarzucając pytaniami, na które nie czekali odpowiedzi. W ganku czasem ukazywali się: to ogromnego wzrostu mężczyzna w białym kitlu, podpasany skórzanym pasem, w którym łatwo było poznać Strukczaszyca — rzucał kilka wyrazów tonem nakazującym i znikał; to w czepcu białym jejmość, machająca rękami, załamująca dłonie i nawołująca sługi, po czym znikała natychmiast w głębi domu. Kupka ludzi stała przy stajni, rozpowiadając coś żywo, ruchami okazując jakby niedawno odbytą bójkę. To głosy się ożywiały i podnosiły z wrzawą, to znowu spojrzenie na dwór i obawa jakaś, a dawane znaki zmuszały do uciszenia i rozmowy na ucho. Całkiem jednak zaprzestać nie mogli ludzie wypytywać i rozpowiadać, bo widocznie jakaś ich gorączka opanowała. Starsi chodzili, mrucząc i ściskając pięści; młodsi niemal porywali się do siebie, sprzeczki wiodąc. Tymczasem ruch około starego dworu nie ustawał. Wyszedł z niego wąsaty ekonom z czapką pod pachą, jakby pijany, ocierając pot z czoła; westchnął i nie mogąc iść dalej, przypadł zaraz w ganku na ławie, w postawie tak znękanego człowieka, jakby mu się największe nieszczęście trafiło. Siadłszy, patrzał przed się oczyma osłupiałymi i raz po raz ciężko wzdychał, jęczał prawie. Od stajni oczy kupki ludzi zwróciły się ku niemu; łokciami dawano sobie znaki, spoglądając na niego. Chłopakowi kredensowemu z podgoloną głową ekonom kazał sobie wody podać, a gdy ten mu szklankę przyniósł, wychylił ją jak naparstek. — Daj bo karafkę! — mruknął. Chłopiec, posłuszny, wyniósł spory kufel, który ekonom nalewając sobie chciwie, szklanka po szklance, wychylił prawie cały. Teraz dopiero zdawał się przychodzić do siebie, obejrzał się po odzieży, nieco pomiętej, ale całej, ręką powiódł po głowie i twarzy, przypatrując się dłoni, jakby na niej krwi szukał. Tej nie było, ale sińców kilka miał na czole ekonom, które mu znać dolegały, bo je pocierał. Potem oburącz na ławie się oparłszy, zapatrzony w podłogę, czas jakiś nieruchomy pozostał. Nie widział nawet przesuwających się ciągle mężczyzn i kobiet, które z ukosa, wymijając ławę, przypatrywały mu się. Dobra chwila upłynęła tak, gdy wprzódy już widziana w ganku kilkakrotnie, jejmość w białym czepcu znowu się w progu ukazała. Była to kobieta lat średnich, słusznego dosyć wzrostu, silna, nie chuda ani otyła, twarzy ogorzałej i zarumienionej, której policzki czerwone żyłki jakby siatką okrywały — z nosem rzymskim, z oczyma bystrymi czarnymi, niegdyś pewnie piękna, dziś tylko odznaczająca się wyrazem energii i żywością wielką. Ubiór jej, acz bardzo staranny i czysty, niewykwintny był i starą skrojony modą. U pasa miała klucze, a u boku wielką kieszeń, w jaką czasem troskliwe gospodynie opatrywały się na kłębki, naparstek, nożyczki i niezbędne narzędzia do rozmaitych zajęć dnia powszedniego. Kobieta wysunęła się ze drzwi, z oczyma zwróconymi ku folwarkowi, z widocznym zamiarem zawołania kogoś, gdy zobaczywszy pogrążonego w myślach ekonoma, zwróciła się, ręce załamując, ku niemu. — Panie Morawiec, panie Morawiec, na rany Chrystusowe! — zawołała porywczo. — Jak waćpan mogłeś na to pozwolić? Ekonom, który nadchodzącej ani spostrzegł, ani posłyszał, zerwał się jak ze snu przebudzony. Ruch jego był tak gwałtowny, że ława zadygotała pod nim i opadła z hukiem. Osowiałe oczy zwrócił na pytającą. Ręce złożył obie na piersiach i oczy zaczerwienione wzniósł ku oczekującej odpowiedzi. — Niech mnie Bóg sądzi! — zawołał głosem schrypłym i jęczącym, w którym czuć było, że się wprzód zmógł krzykiem nad siły. — Niech mnie Bóg sądzi! Co było począć? Jak wpadły na nas te chamy, jak się to zwaliło, panicz chciał rozbrajać i uspokajać, puścił się między bijących. Ja, trzymając go za poły, zaklinając, biegłem z nim, kroku nie ustępując. Chłopstwo się rozjadło, że już nikogo nie respektowało. Co się mnie dostało, i po łbie, i po plecach, niech to będzie na chwałę Bożą, ja tego nie liczę. Wszak prawie na rękach, zasłaniając sobą, wyniosłem panicza. Tu na chwilę umilkł, bo mu głosu zabrakło, zakaszlał się, ręką czoło osłonił. — Paniczowi bo w głowie było, że racjami chamów zreflektuje! Gdzie to kto słyszał! A prosiłem, a zaklinałem! — Nic nie pomogło, jak się uparł! Wszakże to nie pierwszy raz na Osowcu do bójki przychodzi. Powtarza się to co roku, jak ludzie zapamiętają. Skosimy my — napadają na nas Łopatyccy chłopi, skoszą oni — my musimy iść na nich, aby prejudykatu2 nie było. Co ta dyferencja3 już krwi ludzkiej i zdrowia kosztuje, na wołowej–by skórze nie spisał! Słuchająca westchnęła silnie. — Brat mój tego nie daruje! — odezwała się, nogą uderzając w podłogę. Ekonom z głębi piersi jęk wydał stłumiony. — Tak — bąknął — hm, obdukcję4 sprowadzić, tak, i przyznać się, że chamy syna jegomościnego śmiały kijmi tłuc! Hm! Mówili jeszcze, gdy, w białym kitlu, z podgoloną głową, z wąsem siwym sumiastym, z twarzą ogromną, surowego wyrazu, na progu ukazał się Strukczaszyc. Jejmość dała znak ekonomowi, który ku ławie się cofając, wyprostował się i przybrał minę smutną. Strukczaszyc, w tej chwili wyglądający w istocie strasznym jak sędzia, z brwiami namarszczonymi, z ustami zaciśniętymi, nigdy pono nie miał fizjognomii łagodnej. Na posępnym tym obliczu, pofałdowanym bruzdy głębokimi, trudno sobie wesołość wyobrazić było. Natomiast straszny, groźny jakiś spokój, oznaka niezmiernej siły panowała na niej. Nawet gwałtowne wzruszenie, jakiego teraz doznawać musiał, nie zdołało zachwiać męstwem żelaznym tego człowieka. Zbliżył się krokiem poważnym do Morawca, nie patrząc na siostrę, która się nieco wycofywała — i po chwilce namysłu, począł mówić głosem stłumionym, na pozór spokojnym: — Słuchaj, Morawiec — jak to było? Mów świętą prawdę! Jak? — Jaśnie wielmożny panie — wybuchnął ekonom — Panie Boże bądź świadkiem duszy mojej, ja nawet powiedzieć nie umiem, jak to było. Chłopi Łopatyccy wpadli z kijmi, grabiami, kosami na naszych: nie pierwsza to i nie ostatnia bójka na Osowcu. Chamy, bywało, się poczubią, pokrwawią i — tyle. Panicz koniecznie chciał ich rozrywać i wstrzymywać. Gdzie to kto widział, jak się chłopstwo rozjuszy! Prosiłem, błagałem, uczepiłem się za poły — gdzie! Ani słuchał! No — wpadliśmy wśród tych bestii, a co mnie się dostało, co nieszczęśliwemu paniczowi, albo ja wiem! Dopiero gdy się panu Erazmowi noga powinęła na kępinie i padł, a te juchy z kijmi na niego siąść chciały, tom go sobą osłonił i prawie na rękach wyniósł. Morawiec, któremu łzy z oczu ciekły, rozpłakał się naprawdę. Strukczaszyc słuchał blady, tylko mu usta coraz głębiej zapadały i pot z czoła ciekł. Nie odpowiadał nic. — Był kto ze dworu? — spytał. — A pewnie, że byli! Ekonoma Śliwkę sam widziałem, jak rękami machając, poduszczał i żgał, a ten nikczemnik, smarkacz, pisarz Bracki chłopów prowadził. Strukczaszycowi oczy błysnęły; nie powiedział nic. Stał jak wkuty czas jakiś. — Proszę jaśnie pana — wyrwał się Morawiec — ma być obdukcja, to niech będzie na mnie. Plecy mam całe zbite, sińce i guzy na głowie, a panicza do obdukcji stawić, żeby ludzie gadali, iż go chłopi kijmi bili — to nie może być! To nie może być! Strukczaszyc jeszcze stał niemy. — Ja obdukcji żadnej nie potrzebuję — rzekł, powoli cedząc wyrazy. — Erazm wpadł niepotrzebnie; jak człeka pies pokąsa, a pijany chłop pobije, nikt się nie skarży. To sprawa między mną a Łopatyczami, wpiszę się Czemeryńskim na rejestr5. Odsłuzemy inną porą, od–słu–że–my. Siostra, słuchająca na boku i ekonom — zadrżeli, gdy ich uszu doszło to — od–słu–że–my, bo stary pan wypowiedział ten wyraz z flegmą jakąś, tak straszliwą, tak groźną, iż krew się zdawała tryskać z każdej sylaby. — Żadnej obdukcji nie będzie, to domowa sprawa — ciszej dodał Strukczaszyc. I spytał, poczekawszy nieco: — Siano zabrali? — Przeciągnęli na swój hrud6, poza dyferencję — rzekł cicho Morawiec. — Wiele tam było ludzi? — badał dalej spokojnie Strukczaszyc. — Kat ich policzy! Tam musieli być chyba nie sami Łopatyccy, ale z Wólki, z Kostużyna i Zabłocia — zamruczał Morawiec. Strukczaszyc się zamyślił i obejrzał ku słońcu, które już było spuściło się za czarną chmur ławę. Gdzieniegdzie tylko, przez rozszarpane jej strzępy, blask się dobywał jaskrawy. U góry obłok siny piętrzył się zaokrąglonymi jakby pagórkami, których kształty szybko się mieniły. Popatrzywszy na chmurę, rzekł Strukczaszyc powolnie: — Nie ma co, trzeba na swoim postawić. — Hm, mocno się czujesz pobitym? Możesz na koń siąść? Morawiec się ruszył żwawo. — A czemu nie? Co tam, pobity czy nie pobity. Jak trzeba, to trzeba. — Nie ma rady. — Weź acan baryłkę wódki ze spichrza, rozumiesz? — rzekł spokojnie Strukczaszyc. — Rozumiem. — Ludzi zwołaćdo karczmy, co żyje, co żyje — ciągnął dalej stary. — Grabie, cepy, kosy niechaj zabiorą, kto ma. Ale żeby mi wyszli do nogi. Dać po kieliszku, dać po dwa, niechaj baryłkę wypiją. Zanosi się na burzę, tym lepiej; siano trzeba zabrać, bodaj w błoto je wmiesić, zniszczyć, ale dać się nim cieszyć — nigdy w świecie! Cicho iść lasem i zaroślami, juści oni całą noc tam na straży stać nie będą. Jeśli stróże jacy się znajdą, powiązać, pokneblować i rzucić na błocie. Morawiec ręką machnął, dając znać, że on to wszystko wie i rozumie. — Toć to nie pierwszyzna — zamruczał. Ruszył się natychmiast, spełniając rozkaz pana. Strukczaszyc się zadumał i dodał wpółgłośno: — Jak którego pobijecie — nie ma co — żałować ich nie będziesz. Morawiec pięść podniósł do góry, pokłonił się, i choć ruch dał mu uczuć ból w kościach, nie syknąwszy nawet, żwawo dosyć ku folwarkowi się posunął. Przed końcem rozmowy, panna Strukczaszanka weszła już była do pokoi. Na prawo w sieni, w obszernej izbie, którą zwykle zajmował syn gospodarza, pan Erazm, świecy jeszcze nie było. Dwoma oknami od dziedzińca wpadające światło oblewało ją szarym półmrokiem, który po kątach już się w zupełną ciemność zamienił. Pokój to był kawalerski, z łóżkiem skromnym bez pawilonu, naprzeciw okien, z szafą i kilku stołami, ze strzelbami i przyborami myśliwskimi, rozwieszonymi na ścianach. Nad łóżkiem wisiała owalna blacha, z wizerunkiem Matki Boskiej, z gromnicą wstążką przepasaną i palmą kwietnej niedzieli. Pod nią maleńki krucyfiks rozciągał ramiona nad głowami. Na łóżku okrytym skórą łosia i kołdrą wełnianą, leżał z rękami pod głową podłożonymi, młody panicz, w którym się jeszcze widać burzyło wszystko, bo się rzucał niespokojnie. Po cichu, na palcach, poczęła się zbliżać ku niemu jejmość, jakby go posądzała, że mógł usnąć. Postrzegłszy, że się poruszył, zapytała: — Nie śpisz? — Ale, gdzie mnie tam do snu! — zawołał leżący. — We mnie jeszcze wszystko kipi! — A boli cię? — E, to tam i mówić nie ma o czyim — odparł leżący. — Sam–em winien, a ludzie nic, bo im się bić mnie pewnie ani śniło, ani chciało — alem wpadł. — Nawet nie jestem pewnym, czy rana na ręku kosą przecięta od cudzego człeka czy od swoich. Chciałem ich przywieść do rozumu. — Ale także — boś się wdał — poczęła Strukczaszanka. — Po co ci się było w to mieszać? Chłopy się co roku tam tłuką, to ich rzecz. — No, co ciocia chce? Nie mogłem wytrzymać — żywo mówił leżący. — Taką mam naturę, że na bójkę patrzeć z zimną krwią nie mogę. Po co się bić, na co? Przecież gdzieś jest prawo, sąd, sprawiedliwość. Tych wyrazów domawiał, gdy niespodzianie ojca stojącego z rękami w tył założonymi spostrzegł przed sobą. Zamilkł nagle. Strukczaszyc zdawał się chcieć słuchać dalej. Ciotka cofnęła się zaraz od stolika, na którym leżały płatki w kilkoro poskładacie i jakieś medykamenta. Moment dosyć długi panowało milczenie. Wtem stary, jakby na ostatnie wyrazy syna dłużnym był odpowiedź, zaczął z cicha, ze zwykłą sobie flegmą i udanym spokojem: — A tak — tak, jest gdzieś prawo, sąd i sprawiedliwość. Musi gdzieś być. Niewątpliwie — tylko nie u nas. U nas zeszło na pięści i na to — kto kogo zmoże. A juści, sprawiedliwość gdzieś musi być, ale się pod te czasy schowała. Do sądu iść z panem sędzią Czemeryńskim, który ma i wiosek dużo, i przyjaciół wielu, i koligatów7, i potentatów za sobą, to jakby pieniądze w błoto wrzucać. Ja z nim nie wygram nigdy, a dokuczać mu mogą zawsze i muszę. Ano, muszę, wziąłby mi Osowieć, dalej zabrałby Gordziszcze i Kuliki, i las, i wlazłby mi pod stodołę — na to nie ma rady! Bronić się muszę! — Ja tam na te rzeczy, proszę ojca dobrodzieja — rzekł cicho Erazm — rozumu nie mam — ale… — I, póki ja żyję, mieszać się też do tych spraw cale nie masz potrzeby. Po co? Na co ci było leźć, palce kłaść między drzwi? — mówił Strukczaszyc. — Jak mnie na świecie nie stanie, rób sobie co zechcesz, lecz póki ja żyję, zostaw to mnie. — Kiedyż — bo się tłukli, aż strach! — począł Erazm. — A tobie co to szkodziło, że się ani tłukli? — odparł zimno stary. — Niech się świat poleruje, niech się chamy za łeb wodzą, ażebyś ty miał poczciwą krew szlachecką rozlewać… Zżymnął ramionami stary. — Przecież to ludzie — rzekł po cichu Erazm. — Jacy ludzie? — przerwał Strukczaszyc nieco goręcej i splunął. Odszedł kilka kroków zamyślony ku oknu. Korzystając z tego, ciotka się zbliżyła z namoczonym w winie płatkiem. — Krew z rany nie płynie? — zapytała po cichu. — Zdaje się, że nie — szepnął leżący. — Ale na stłuczeniu trzeba płatek odmienić. Zabierała się do tej operacji, gdy, od okna się odwróciwszy, Strukczaszyc zapytał: — Nie widziałeś, nie poznasz, kto cię — to kosą smagnął? — Proszę ojca kochanego — począł ranny — ja — bo nawet nie wiem, czy Łopatycki który, czy nasz. Karna nie głęboka; nie ma o czym i mówić. — Zawsze krew — odparł Strukczaszyc — a za krew, i to jeszcze szlachecką, musi popłynąć krew. To nic nie pomoże. Mówił to z flegmą, ale z taką stanowczością, że się nawet opierać mu nikt nie śmiał. — O tym — bo nie ma co i mówić — powtórzył cicho pan Erazm. — Tak, ale ludzie widzieli i gadać będą — rzekł Strukczaszyc. — Dziś tam w Łopatyczach wielki tryumf nad nami zapijać będą. Hm, hm! Śliwka dostanie konika w podarku, a Bracki pasik i sukno na kontusz. Ludzi popoją. Niech się cieszą — póki my za swoje nie oddamy. Bo oddamy, jak Bóg na niebie! Oddamy! — rzekł Strukczaszyc. Mrok był coraz gęstszy w izbie, lecz z dalekiej chmury na zachodzie poczynało błyskać i kiedy niekiedy blade światełko błyskawicy rozświecało izdebkę. Panna Strukczaszanka, która i nie lubiła burzy, i bała się jej, zażegnywała ją, po cichu coś szepcząc. — Tego jeszcze brakło — odezwała się — żeby na noc burza przyszła. — A, niech idzie! Niech idzie! Ja jej rad jestem — rzekł, patrząc w okno Strukczaszyc. — Co bo panu bratu się stało? — zdumiona przerwała panna Strukczaszanka. — Siano i na pokosach, i w kopach… — Niech je licho porwie! — zawołał gospodarz. — Co mi siano! Było to tak niezrozumiałym dla siostry, że aż ramionami ruszyła. — Dałbyś bo brat pokój licho wyzywać! To się nie godzi. W tej chwili zagrzmiało w dali, Strukczaszyc ręce zatarł, a panna przeżegnała się. — Ot, lepiej byś asińdźka poszła i kazała kadzie pod rynny popodsławiać na wodę deszczową, bo potem będzie kweres o miękką wodę, a dziś ulewę nam Pan Bóg da, co się zewie. — Co — bo pan brat prorokuje takie rzeczy! Może chmura przejść bokiem. — Ja nie chcę, żeby bakiem przechodziła — zakończył stary. Wtem błyskawica jaśniejsza niż poprzednie rozświeciła nagle pokój cały i prawie natychmiast rozległ się potężny łoskot piorunu. W szyby okien „poczynały bić ogromne krople deszczu, ciężkie, zwiastujące nadchodzącą już ulewę, wicher i gromy. Panna Strukczaszanka wychyliła się przez drzwi, wołając: — Okiennice zamykać! Strukczaszyc stał wprost zwrócony twarzą do okna i zdawał się lubować nadciągającą flagą8, czego siostra zrozumieć nie mogła. W podwórzu słychać już było, nagle szumieć poczynające, drzewa; wiatr się zerwał gwałtowny, okiennice stukały, krople spadały gęstsze coraz. Błysk za błyskiem gonił i grzmot za grzmotem. W domu biegali wszyscy, zamykając drzwi, szrubując okiennice, znosząc pod dach, co stało na dworze. Strukczaszanka modliła się; pan Erazm leżał ze spuszczoną głową; Strukczaszyc, dopóki okiennic nie pozamykano, wpatrywał się z jakimś ukontentowaniem w nadciągającą szybko chmurę, z której już zaczynały lać deszczu potoki, pomieszanego z gradem. Na dachu słychać było stukot kulek lodowych, które w gonty uderzały. Wniesiono światło i zadumany gospodarz od okna zwrócił się ku synowi, wejrzenie pełne czułości topiąc w milczącym chłopaku. Pan Erazm zdawał się na łóżku spoczywać więcej przez posłuszeństwo niż z dobrej woli. Rękę miał jedną wprawdzie obwiązaną, na płachtach trochę krwi wyciekającej widać było, był może potłuczony, lecz w twarzy więcej niepokoju panowało niż cierpienia. Chłopak był śliczny, trochę do ojca podobny, lecz twarz surowa Strukczaszyca w tej nowej transfiguracji zyskała, wyszlachetniała, myślą jaśniejszą świeciła. Rysy też same delikatniejsze były, wyraz ich odmienny. Na twarzy ojca ponura i zamknięta w sobie energia pokrywała wszystko twardą jakąś, nieprzenikliwą zasłoną; u syna życie wewnętrzne tryskało oczyma, chciało się dobywać wargami, drgało we wszystkich muskułach ruchomego lica. Oprócz tego, że był pięknym, pan Erazm miał w sobie coś szlachetnego, rycerskiego, i cały kwitł młodością. Można mieć lat dwadzieścia kilka i być starym, albo nie umieć nosić młodości; pan Erazm jeszcze miał jej tyle w sobie, iż ani mógł, aniby potrafił ukryć życia, które w nim wrzało. Widocznie przymusowy spokój teraźniejszy był sprawą ojca i skutkiem nakazu jego, a próśb ciotki; gdyby nie to, Erazm by był dawno zerwał się, i choć ruchem żywszym dogodził niepokojowi i niecierpliwości. Ale panna Blandyna, gdyż takie było imię Strukczaszanki, urodzonej w sam dzień jej patronki, dnia 21 maja — przymusiła siostrzeńca do leżenia, będąc pewną, iż to ranie było potrzebnym. Strukczaszyc też, niespokojny o syna, spoczynku tego wymagał. Szczęściem, owa rana, w zamieszaniu kosą zadana, wcale ciężką nie była; trochę z niej krwi uszło, lecz skóra tylko była przecięta. W pierwszej chwili chciano posłać po felczera do Kobrynia9, ale pan Hojski, który z szablami miał nieraz do czynienia i ran się napatrzył, uznał, że się bez felczera obejść było można wyśmienicie. I jakkolwiek mu szło wielce o zdrowie syna, nierad by był felczera wzywał, aby historia owej bójki z chłopami się nie rozchodziła. Postanowiono więc domowymi środkami dawać radę, a panna Blandyna upewniała, iż byle jej słuchano, przy pomocy plastra, który miała po nieboszczyku Strukczaszym, rana się pręciuchno zagoi. Burza szalała na dworze; gospodarz, na chwilę tylko wyszedłszy popatrzeć na nią z ganku, powrócił i siadł przy synu, a Strukczaszanka odprawiała modlitwy. Z wieczerzą się musiano wstrzymać, gdyż w taką ulewę półmisków z kuchni do dworu nie było sposobu przenosić. Nikomu się też jeść nie chciało, prócz może pana Erazma, a tego ciotka życzyła sobie skazać na dietę. Ulewa, w pierwszej chwili nadzwyczaj gwałtowna, zaczynała się już zmieniać w deszcz spokojny, ale nadzwyczaj rzęsisty. Pioruny, które zrazu jeden po drugim biły gdzieś w otaczające drzewa, kiedy niekiedy tylko padały i to coraz się oddalając. Chłopak z podgoloną głową przyszedł zapytać: czyby nie podawać wieczerzy? Strukczaszyc go zbył milczeniem, lecz koniec końców przynieść ją kazano na przeciwek do izby stołowej. Wzburzony jeszcze Hojski jeść nie chciał, napił się wódki, chlebem zakąsił i nie tknął nic więcej. Strukczaszanka zjadła trochę kaszki na mleku i chciała nią nakarmić chorego, ale ten się dopomniał mięsa i na łóżku je zjadł z apetytem. Po wieczerzy zwykle Strukczaszyc, chodząc po izbie jadalnej i bawialni, odmawiał pacierze. I tego dnia nie opuścił ich, lecz kończyły się one regularnie najpóźniej o jedenastej godzinie, po czym wołał chłopca, kazał sobie buty ściągać i szedł na spoczynek. Tego dnia już blisko było dwunastej, a nie śpiąca panna Blandyna, która dla odmiany kompres nad drzemiącym siostrzeńcem czuwała, słyszała jeszcze brata chodzącego ciągle po pokojach. Deszcz i burza już były zupełnie ustały, na podwórzu zaczynało się wyjaśniać i czarne tylko, porwane obłoki za chmurą uciekały na lasy; Strukczaszyc wyglądał oknami, wychodził na ganek, a spać się nie kładł. Niecierpliwiło to siostrę, a choć wiedziała, że ze Strukczaszycem, gdy co wziął do serca, niepodobna było wygrać sprawy, postanowiła choć spróbować namówienia go do spoczynku. Wyszła więc. — Ale co–bo pan brat drepcze, drepcze? Kiedy już po północy, toż czas dawno spać! — No, to asińdźka śpij! — odparł stary. — Śpij! Czyż i nade mną będziesz komenderować i przewodzić? Daj że mi pokój! Odwrócił się i na tym rozmowa i próba się skończyła. W istocie nie mógł położyć się pan Hojski dopóty, dopóki by się z powrotem Morawca nie doczekał, bo na wychodnym mu szepnął, że o którejkolwiek porze powróci, żeby mu się natychmiast meldował. Prawda, że od dworu w Sierhinie na łąkę Osowiecką był dobry kawał drogi, a i siana też, tam gdzie wozy, konie ani woły, dla grzęzawicy, nie mogły wleźć, samotużkiem10 je ściągając, nie można było tak rychło zabrać. Że noce w czerwcu krótkie, już dobrze dnieć zaczynało i ptactwo się budziło, gdy nareszcie wśród ciszy wytężone ucho Strukczaszyca pochwyciło tętent konia zbliżającego się ku dworowi. Ani chybi, musiał to być Morawiec. Gospodarz wyszedł z pośpiechem na ganek. U bramy już stary ekonom z konia zsiadał, a w brzasku dnia spostrzegłszy biały kitel pański, żwawo ku niemu śpieszył. Sama ta rzeźwość ekonoma dobrym była znakiem. Strukczaszyc, mimo stojących od deszczu kałuży, zeszedł do połowy dziedzińca. — A co? — spytał. — Wedle rozkazania! — począł, kłaniając się Morawiec, od którego mocno wódkę czuć było. Pan Hojski przystąpił bliżej. — Była straż? — A jakże i trzech stało, z których dwu leży”: dostali dobrą pamiątkę i w kij ich powiązać kazałem. Trzeci, bestia, uciekł, com się bał, żeby gromady nie naprowadził; ale jak się burza rozpostarła — strach jak szalała — sądny dzień był na błocie; pioruny waliły, tylko patrzeć kto żyw! Musiał gdzieś przyczepnąć11. A my czasu nie marnowali, het siano zgarnęli i do wody, do prudu12, w trzęsawicę! Już my z Osowca schodziliśmy, gdy gromada od Łopatycz poczęła biec — ano, po harapie13. Siana i źdźbła nie zostało. — Ani im, ani nam! — mruknął pan Hojski.A ludziom się dobrze dostało? Morawiec głową pokiwał. — Aby się wylizali — rzekł krótko. — Weź sobie asińdziej kasztanowatą, co spod Sapieżanki — dodał pan Hojski: Morawiec się do nóg pokłonił. — O tym, co się z panem Erazmem stało, ani mru — mru — rzekł Strukczaszyc. — Będą gadać — powiedzieć — jako żywo, pisarz był Hryniewicz. Co to dziś? Morawiec, który, w lepszym będąc humorze, przysłowia „niby” używał, dodał żwawo: — Niby czwartek. — Czwartek — powtórzył Strukczaszyc. — Już bądź co bądź, ja w tym, że pan Erazm w niedzielę się pokaże w kościele, zdrów i rumiany. Tym im gęby zamaluje. Choćby trochę i pokawęczał, co robić! Zresztą zechcą pleść, niech plotą! Dzień się już robił na dobre, Morawiec miał prawo do spoczynku, który się też i staremu panu należał, rozeszli się więc po cichu, właśnie gdy na folwarku dziewczęta do roboty już budzono. Panna Blandyna, nie rozbierając się, z różańcem w ręku, spała w krześle, na najmniejszy szelest się zrywając i przysłuchując, czy Erazm zasypia. Ranny spał młodym snem, lecz niespokojnym, rzucając się, mówiąc przez sen, pokrzykując i wcale na rękę chorą nie mając względu. Po kilkakroć usiłowała dla kompres i przewiązania rany dobudzić się go ciotka, ale na próżno. Zaledwie na pół otworzywszy oczy, pan Erazm natychmiast je zamykał znowu i głośne chrapanie dowodziło, iż snu nade wszystko potrzebował. W pomroce wieków zaginęła pamięć o tym, kto dwór w Łopatyczach fundował; ale że to był niegłupi człowiek, na to się zgadzali wszyscy. Na kilkadziesiąt mil w koło nic nigdzie podobnego nie było. Wśród tych równin i moczarów, kto sobie dawniej wyższy nieco i suchszy hrud upatrzył, a przyparł się do lasku, już się mógł bardzo szczęśliwym nazwać. Przezorniejszy nierównie fundator anonimus Łopatycz14 wynalazł sobie wodociecz, zwaną Prudnikiem15, a kędyś z głębi starej Puszczy Kobryńskiej płynącą. Czy natura w tym miejscu sama tak rzeczułką zakręciła, czy jej rydel i łopata dopomogły, dosyć, że Prudnik dzielił się tu na dwa koryta, obejmował nimi rodzaj wysepki i nieco opodal, znowu się łącząc w jedno, biegł gdzieś dalej ku Muchawcowi, zwanemu w dawnych czasach Muchą. Wyspa dosyć spora, a co lepiej, wyniesiona tak, że jej na wiosnę wody wezbrane nie zalewały, chyba gdzieś trochę, zasadzona była przed laty olchami wierzbami, sosnami i świerkami, tak że wyglądała gdyby koszyk zielony. Olchy szczególniej, co to lubią żyć na moczarach i nad wodą, tak tu bujały, że miło na nie patrzeć było, a świerki też zdawały się z nimi iść na wyprzodki, choć i starym wierzbom nie obcinanym nic zarzucić nie było można. Pięły się do góry, jakby do tego miały prawo. Jedna część wyspy, niby lasek gęsty, bardzo pięknie zarastała, a i nareszcie jej porozrzucane stare drzewa pozostawiono między budowlami i po brzegach, jakby obszycie z olch zostało dokoluteńka. Z pośrodka tej gęstwiny i zieleni wyglądał dwór stary, co się zowie okazały, choć w znaczniejszej części drewniany; dalej, to tu, to ówdzie, stały lamusy16, serniki17, kaplica, skarbiec — wszystko porządne, na podmurowaniach kamiennych, a że się tam ludzie kochali w tym, żeby to pięknie wyglądało, wyspa niemal cala była poobwodzona płotami z polnych kamieni, o które nietrudno w okolicy. Te szare głazy, przybłędy zza morza, gdy się do nich przyczepiają rozchodniki, chmiel, perestupy18, białe polne powoje, co migdałami pachną — rozkosz patrzeć, jak to śliczne. Od gościńca kobryńskiego do dworu, przez Prudnik prowadził most fundamentalny, bo i szeroki tak, aby pańska kolasa wygodnie po nim przejść mogła, i na palach dębowych, gęsto pobitych oparty, że się nie ugiął pod największym ciężarem. Mówiono o Łopatyczach, że tam jak u Pana Boga za piecem się siedziało, a uchowaj Panie, zawieruchy jakiej, można się było nawet jakiś czas i bronić. Rzeczka, choć niepokaźna, głęboka była i grzęzka. Ludzie w niej łapali piskorze, raki, a kaczki i gęsi miały prawdziwą rozkosz, bo mogły odbywać podróże daleko poza dwór, najczęściej też dopiero na noc wracały. Była i sadzawka, w której trzymano i karmiono ryby na stół pański, choć się ludzie skarżyli, że mułem je czuć było. Do Łopatycz, jakeśmy mówili, wsi i przysiółków należało jeszcze dosyć i dobra były znaczne. Niegdyś one do książęcego zamku w Kobryniu należały i służby19 odprawiały; potem, jak wiele innych dóbr podobnych, oderwało je jakieś książątko i w dziedziczne obróciło. Czemeryńscy już od kilku pokoleń Łopatycze trzymali — od kilku też pokoleń, Łopatyccy dziedzice o sporą sianożęć, zwaną Osowcem, spierali się z właścicielami sąsiedniego Sierhina. Łopatycze oprócz tego miały pretensje bodaj, że na ich gruntach nawet dwór stał Sierhiński, a w Sierhinie było podanie i tradycja, że ogromny szmat lasu przytykający do Osowca, trzymany już z dawna przez Łopatyckich dziedziców, należał niegdyś do Sierhina. Toczyły się o to procesy, ciągnęły się, wlokły i końca im nie było, a tymczasem co roku powtarzały się krwawe boje na Osowieckiej sianożęci. Odgrażał się pan sędzia Czemeryński; milcząc swoje robił, nie dając się w kaszy zjeść, uparty Strukczaszyc Hojski, a dwie rodziny, od wielu już pokoleń nienawidząc się, omijały się wzajemnie. Przy nienawiści, jaka je dzieliła, i najściach nieustannych, które ją rozżarzały, to omijanie się z niemałymi było połączone trudnościami. Obie wioski in primis20 do jednej należały parafii, a choć pan sędzia Czemeryński kaplicę własną miał u siebie, nie mógł się wyrzec zupełnie parafialnego kościoła, do którego kilka razy w rok na wielkie uroczystości stawić się musiał. Spotykano się więc w kościele, a bywało, że się trafiło zjechać i u sąsiada. Najczęściej wówczas jeden się wynosił, jak mógł najrychlej, niekiedy jednak nie wypadało uciekać. Bokiem więc chodzili, nie chcąc się znać, Czemeryński i Hojski. Pierwszy z nich na pana chorował, a tamtego na jednej, choć dużej wsi, miał za hetkę pętelkę21. Hojski znowu na Czemeryńskich wydziwiał, dowodząc, że choć od kilku pokoleń szlachtę udawali, jako żywo nią nie byli. Żartował sobie z nich, zowiąc ich mieszczanami Czarnawczyckimi. Tymczasem Czemeryńscy już i książęce, i senatorskie mieli koligacje i pięli się tak, że na Hajskich patrzeć nie chcieli, nazywając ich hołotą. Że pomiędzy często okrutnie rozwścieczonymi na siebie rodzinami do starcia, napadu i krwi rozlewu nie przyszło, przyznać to było potrzeba wyraźnej łasce Bożej. Strukczaszyc też Hojski, żelazny człek, był milczący i niaporywczy, a Czemeryńskiego rodzina i bliscy chronili i zabiegali, aby burdy nie poczynał. Ciągnęło się to tak już od niepamiętnych czasów, ale ludzie ciągle prorokowali, że kiedyś jednak będzie nieszczęście z tego. Tymczasem, prawie równolatki, Czemeryński i Hojski postarzeli, z dala na się patrząc i fukając. Tego dnia gdy do Sierhina rannego pana Erazma przywieziono, w Łopatyczach byli goście, a że sędzia Czemeryński lubił przyjmować i zabawiać się, występować po pańsku i pana grać rolę, nikt ani pomyślał o tym, że na Osowieckiej dyferencji tragedia się odgrywała. Skład dworu w Łopatyczach cale nie był podobnym do szlacheckiego, skromnego, acz zamożnego, domu pana Strukczaszyca. Pan Bonifacy Czemeryński, często gęsto w stolicy bawił, w polityczne i sejmikowe sprawy rad się mieszał, stosunkami wysokimi się chlubił, korespondował z królewską kancelarią, z dygnitarzami, miewał sobie powierzane funkcje różne publiczne i sekretne: wysoko też głowę nosił. Ludzie utrzymywali, że niepospolite miał zdolności, zwano go statystą22 i on sam sądził się pewno zdolnym do najwyższych funkcji. Dotąd jednak, choć się nim z Warszawy chętnie posługiwano, do wyższych godności, mimo zabiegów, nie dopuścili go ci, co lepiej nad niego starać się o nie umieli. Czemeryński był niegdyś bardzo pięknym mężczyzną, co na nim dziś jeszcze widzieć było, stroił się zawsze bardzo starannie i w domu, choć gości nie miał, nigdy się nie zaniedbywał. Lubił mówić i wyrażał się z pewnym doborem wyrazów nieco wyszukanym, trochę rozwlekle, głos podnosząc i zniżając, jak gdyby przed kratkami stał. Z domowymi nawet i w prywatnym życiu nie schodził z tego stanowiska oratorskiego: słynął też z wymowy i nikt mu jej nie zaprzeczał. Może dlatego lubił się otaczać słuchaczami, gości witał chętnie, a gdy nieznajomego schwytał, który go nigdy jeszcze nie słyszał, występował natchniony przed nim, wyszukując przedmiotu do opowiadania, który by z całą elokwencją dozwolił się popisać. Domowi uważali, że się często powtarzał w swych oratorskich wystąpieniach, lecz za każdym razem podziwiano piękny talent jego. Z powierzchowności Czemeryński nikomu z magnatów nie ustąpił: wzrost miał piękny, postawę kształtną, rysy twarzy szlachetne, choć wyrazu pozbawione, uśmiech przyjemny, układ cale dworski. Niebieskie oczy mocno wypukłe, wdzięczne, choć nieco wystające wargi, czoło wspaniałe, fizjognomii jego nadawały rodzaj majestatyczności imponującej. Sama pani sędzina Kasylda z Horbowskich Czemeryńska, z którą jegomość ożenił się z przywiązania, choć była ubogą panienką, kobiecina prostoduszna, dobra, męża uwielbiająca, posłuszna mu, uśmiechnięta zawsze, wykształceniem nie równała się z mężem, sercem go przewyższała. Widać na niej było, mimo wieku, ślady owej miniaturowej piękności, którą sobie serce małżonka pozyskała. Była blondynką maleńkiego wzrostu, ale ślicznych rysów twarzy, drobnych; a rączki pulchniutkie, lilipuciej maleńkości, starannie pielęgnowane i nóżki zawsze w maluśkie trzewiczki na korkach obute, wielbili wszyscy przyjaciele domu prozą i rymami. Najlepsza w świecie istota kochała męża, przepadała za córką jedyną, rada była sobie zjednać serca wszystkich i prawie gniewać się nie umiała. Gdy ją co bardzo oburzyło, popłakiwała w kątku. Było to pięćdziesięcioletnie dziecko, a nawet ruchy, uśmiechy, mowę, mimo wieku, miała jakąś dziecinną. Sama jedna w domu, gdyby nie jegomość, nigdy by w świecie sobie rady nie dała. W najmniejszej też rzeczy po radę musiała iść do jegomości i po rozkazy, za nic nie chcąc na siebie brać odpowiedzialności. Wychowania najdroższej obu państwa, jedynej córeczki, teraz już lat dwudziestu dochodzącej, sędzianki Leonilli, matka także na siebie wziąć ani mogła, ani chciała. Czemeryński, który ją jedną miał, a wysoko nader patrzył, umyślił jej dać wychowanie jak najświetniejsze, marząc o tym, że co najmniej mitrą książęcą piękną jej główkę uwieńczy. Pieszczone, chuchane, pierwsze w domu dziecię jedyne, sędzianka Leonilla była tak śliczna, jak oboje rodzice. Wyrosła tylko, znacznie wzrostem przechodząc matkę, a rysami twarzy i ją, i pana sędziego przypominała. Miała jego piękne, lazurowe oczy wypukłe; matusi — nosek marmurowy, usta cudnego kroju, rączki i nóżki maleńkie i arystokratyczne. Tej piękności dodawały uroku włosy, jakich, zdaniem matki i bony Francuzki, drugich podobnych nie było na świecie. Koloru blond popielatego, jak jedwab delikatne, rozpuszczone okrywały ją płaszczem do kolana. Ciężko jej było nosić bujne warkocze, ale któż by śmiał dotknąć ich świętokradzkimi nożycami! Leonilka, której zawczasu dano bonę Francuzkę, panią St. Aubin, osobę niegdyś do dobrych towarzystw nawykłą i talentów pełną, rozmarzoną i egzaltowaną, wiele od niej skorzystała, lecz skutkiem23 połączonych pieszczot matusi, ojca, bony i wszystkich domowników, wyrosła na śmiałą i samodzielną istotę. Onego czasu jeszcze o emancypacji kobiet, według naszych pojęć dzisiejszych, mowy nie było; miasto spierać się o nią w teorii, kobiety większego świata za Augusta II i jego następcy — w praktyce do wyswobodzenia się zupełnego dążyły. Uznanym zostało powszechnie, bez wchodzenia w rozumowanie nad tym przedmiotem, że piękne panie miały prawo czynić, co im się podobało, zwłaszcza gdy sentymenta i serdeczne porywy za wymówkę służyły. Rozwodzono się też i pobierano, nadużywając praw owego sentymentu i afektów, które im gwałtowniej wybuchały, tym krócej trwały. Pani St. Aubin hołdowała tej teorii postępowej, że serce wyższe miało prawa nad te, które pospolitemu życiu służyły i pospolitymi rządziły ludźmi. Naturalnie, prawa te wyjątkowe tylko klasom wykształconym społeczeństwa przysługiwały i monopol szczęśliwości dla nich był przeznaczony. Pani sędzina, o której uszy obijały się niekiedy teorie pani St. Aubin, nigdy w życiu nie ośmieliłaby się była zaprzeczać im, lecz słuchając ich, przybierała minkę zafrasowaną, skłopotaną, milczała i — widać było po niej, iż nie rozumiała całkowicie tej nowej filozofii życia. Zaprawdę, trudno określić, jaką była panna sędzianka, kończąc wychowanie, z jednej strony religijne i staroświeckimi maksymami przejęte, z drugiej sentymentalnością i światowymi wpływy Francuzki trochę pobałamucone. Natura, dając jej umysł nadzwyczaj pojętny, rozum przenikliwy, uczucie zarazem gorące i ku szlachetnym podlatujące ideałom, obdarzyła je przeczuciem i instynktem cudownym, który od przesady w obu kierunkach wstrzymywał, sprzeczność ich wskazywał, a z sądem o życiu i świecie kazał czekać doświadczenia. Leonilka milczała, słuchała, nie umiała dobrze pogodzić tego, co mówiła matka, z tym, co wychwalała pani bona; nie przechylała się na żadną stronę, ale z wielkim pragnieniem życia i doświadczenia patrzyła na świat i czekała na to, by się przed nią wrota jego otwarły. To, co miała przed sobą na wsi, było dla niej chyba tylko wstępem do życia, obiecywała sobie więcej, szerzej, świetniej. Tymczasem, mniemając zapewne, iż książki malowały społeczeństwo24, czytała wiele i bez wyboru, a opowiadania pani St. Aubin służyły za komentarze i kryteria. Sędzianka w Łopatyczach wśród otoczenia, którego była królową, wszystkich przechodziła bystrością umysłu i czuła się wyższą; pomimo to, było to dobre, wesołe, szczęśliwe dziecię, ciekawe, łatwo się zabawić dające i ożywiające dwór swym wdziękiem i dowcipem. Mówiliśmy już, że Łopatycze częstych miewały gości: sędzia z gościnności słynął. Miano go za bardzo możnego pana: boć wsi różnych i folwarków liczyło się za nim sporo; życie było pańskie, służba liczna — i Czemeryński rad mawiał, że mu tam tysiączek dusiów25 różnicy nie robił. Czy to było prawdą, sam Pan Bóg wiedział o tym; na świętojańskie kontrakty26 czasami trochę biegano za pieniędzmi, lecz procenta się płaciły regularnie i bez zwłoki. Długi bowiem miał sędzia i to spore. Jedne intabulowane27 były, drugie za kieszonkowymi skryptami i obligami28: nie liczył nikt, ile razem wynosić mogły — lecz co roku ich, zamiast ubywać, przyrastało. Miał sędzia talent osobliwy zaciągania długów, tak jakoś zawsze, że nie on o pożyczenie prosił, tylko jego o lokatę29 błagano. Szlachta do kolan się kłaniała, sędzia wahał się nawet i opierał, a koniec końcem nie mógł poczciwemu szlachcicowi odmówić i skrypt wydawał. Ubodzy ichmości z województwa brzeskiego30, ba i z Podlasia, sędziego mieli za tłusty połeć, a że procenta uiszczał, nie każąc po nie jeździć kilka razy, kredyt miał wielki. Czy sam Czemeryński dokładnie miał spisane swe długi i zdawał sobie sprawę ze stanu majątku, za to ręczyć nie można, lecz że wspaniale pieniędzy używał, bez skąpstwa i nie rozpadając się nad groszem każdym, wiedzieli wszyscy. Co roku z Gdańska przychodziły obfite prowizje do domu, wina, bakalii, cukru, kawy, korzennych przypraw, a niekiedy i sprzętu wytworniejszego; z Węgier sprowadzano wino stołowe pospolite i tokaj–kapkę31, który był od wielkiego dzwonu. Stroje dla pań, szczególniej dla Leonilki, przychodziły też zza granicy, równie jak farfury32, szkła, materia, a nawet sukno dla samego jegomościa. Czemeryński gusta miał pańskie, a o czymkolwiek zasłyszał, że w używaniu było u osób dystyngowanych, to zaraz u siebie mieć musiał. Dnia tego zjechał był właśnie pan podkomorzy Buchowiecki w gościnę do sędziego, gość ulubiony Czemeryńskiemu, bo z wielu względów charakterem do niego podobny, lecz nierównie czynniejszy. Buchowiecki miał też o mil kilka od Łopatycz dwór na stopie nowoczesnej, sam się był już przebrał po francusku i życie pędził na politycznych robotach, trzymając się stronnictwa Czartoryskich i Flemminga33. Podkomorzy całe niemal życie z powodu tych zabiegów sejmikowych, procesowych, jednania sobie serc obywatelskich i dworowania magnatom, których trzymał stronę, spędzał w podróżach. Stały się one dlań nałogiem, potrzebą, tak że gdy w domu siedzieć był zmuszonym — tęsknił. Czemeryński, leniwszy daleko, mało co się ruszał z domu, był więc dlań Buchowiecki łącznikiem ze światem, przynosił mu wieści orientujące, stawał się najpoządańszym z gości. Puszczali się oba naówczas w rozprawy nad możliwymi skutkami kroków uczynionych przez Czartoryskich lub zamierzonych przez Flemminga, o czym podkomorzy zawsze bywał przed innymi uwiadomiony. Zdawało się Czemeryńskiemu, iż elokwencją swą wpływał kanałem podkomorzego na postanowienia, jakie w wyższych sferach czyniono. To go w dumę wbijało. Można więc sobie wystawić, jak Buchowieckiego przyjmowano. Podkomorzy, który od lat kilku dopiero, gwoli swym przyjaciołom politycznym, przebrał się po francusku, trochę był jeszcze w stroju tym sztywnym, nieco śmiesznym; peruka mu zawadzała, nogi w pończochach marzły, kamizelka nie zastępowała pasa, i z tego powodu zapewne często się w zwierciadłach przeglądał, a zawsze coś na sobie poprawiał. Nie był to nigdy piękny mężczyzna; twarz miał pospolitą, piernikowej barwy, oczy bure, maleńkie, lecz nadzwyczajna żywość, ruchawość, gadatliwość i śmiałość w towarzystwie przyjemnym go czyniły. Jak tylko przybył Buchowiecki, podano śniadanie i panowie zasiedli, rozprawiając de publicis34, gdy Śliwka ekonom się zameldował. Był to suchy, mały, ospowaty człeczyna, nie mówiący wiele, lecz nadzwyczaj sprężysty i do utrzymania porządku rygorem jedyny. Czemeryński, gdy mu dano znać, że Śliwka czeka w przedpokoju, ponieważ to przerywało rozmowę, niezmiernie się oburzył. — Na rany Pańskie! Niechże mi da pokój, widząc, że mam w domu tak dostojnego i miłego mi gościa! To mówiąc, patetycznie ręce wyciągnął. Ale Paweł, kamerdyner, przygładzając włosy, szepnął: — Sprawa jakaś pilna, ekstraordynaryjna35… Usłyszawszy to sędzia, pędem wybiegł do przedpokoju, gościa przepraszając. Śliwka stał ponuro, w ziemię patrząc, w kurtce, butach długich, z bizunem36 przez plecy. — Jakże możesz o tej porze, tak niewłaściwej, mój Śliwka, inkomodować37 mnie drobnostkami! Godziż się to? Przyzwoita–li? Potrzebna? — Jaśnie panie — odparł chrypliwie ekonom — Sierhińscy chłopi het koszą na Osowcu, jak raz bez przeszkody zetną trawę. — Wiadoma rzecz, że tego się dopuszczać nie godzi! — zawołał żywo Czemeryński. — Po cóż o to pytać! Sankcjonuję zawsze, co w tej mierze przez acana jest uczynione. — Przecież tam się bez bójki i awantury nie obejdzie — rzekł Śliwka — więc trzeba, żeby jaśnie pan był uwiadomionym. — Zabijać nie trzeba, ale bić co wlezie — odezwał się sędzia — gwałt gwałtem odpierać! Szlachetka sobie pozwala, rozumu nie ma; okażże mu acan, iż z nami się mierzyć nie może. Z lada czym nie występujcie, wziąć ludzi z innych wiosek i nauczyć ich, co to ze mną wojować. Trochę rozgrzany tym sędzia, już się miał w wymowne puścić instrukcje ekonomowi, gdy nagle, oczekującego Buchowieckiego przypomniawszy sobie, urwał, kończąc sumarycznie: — Masz acan normę z lat poprzednich, zatem według niej proszę postąpić i zważać, abyśmy szwanku nie ponieśli. Skłonił się Śliwka i wyszedł. Tego mu tylko potrzeba było: wyraźnego rozkazu i dyspozycji, aby w razie jakiego nieszczęścia sam nie odpowiadał. Wszystko zresztą było w gotowości: Bracki, pisarz, z koniem okulbaczonym stał za bramą; ludzie ze wszystkich włości, co najzuchowatsi, już byli pościągani. W takich okolicznościach zwykle im wódki obficie dawano, a że oprócz tego Łopatyccy ząb mieli do Sierhińskich, szli więc z ochotą wielką. Bracki pisarz, hoży chłop, awanturnika kawał, dość jednostajne funkcje swe przy lamusach i gorzelni rad był urozmaicić, dowodząc ludziom przy napadzie. Śliwka, jako hetman i wódz wyprawy, sam osobą swą nigdy się nie narażał, stawał zwykle na hrudku, w błoto się nie puszczał i wołaniem tylko ludzi zagrzewał. — A walże ich, a wal! Nie żałujcie kijów! W lesie ich rośnie dość. — Popraw! Popraw! itp. Wiemy już, jakie były skutki napaści na kosiarzy Sierhińskich i że pana Erazma skaleczonego i potłuczonego, gdy rozbrajać zamierzał, ledwie stamtąd Morawiec wyrwał. Jednakże Bracki, który się nadto naprzód wysforował, także nie wyszedł cało. Nabito mu guzów, rozpłatano skroń do krwi i odzież na nim poszarpano. Zwycięstwo przeważających sił okupione było drogo. Z Łopatyckich ludzi jeden miał rękę przetrąconą, drugi nogę zwichniętą, nie licząc pomniejszych sińców i bolesnych razów. Już pod wieczór Śliwka, ludziom kazawszy dać wódki dla zapicia sprawy, sam z Brackim udał się do dworu z raportem, chcąc też pisarza stawić do wizji pańskiej, bo mu się nagroda należała. Właśnie Buchowiecki był odjechał i znużony nader żywą rozmową Czemeryński, muchy opędzając Chustką, sam jeden w kancelarii swej odpoczywał, gdy Śliwka wszedł z ukłonem, wiodąc za sobą Brackiego. Zobaczywszy ich zrazu sędzia, którego myśli były jeszcze w Wołczynie i Terespolu38, nierychło się opamiętał i przypomniał sobie, o co chodziło. Dopiero rozbita głowa Brackiego pamięć w nim zbudziła. Zerwał się z krzesła. — Cóż tedy? — Stało się według rozkazu jaśnie pana — odezwał się Śliwka powolnie i dobitnie. — Szczęściem, że ja wyszedłem cało, bo bójka była zajadła, ale oto Brackiego poturbowali dobrze. Czemeryński spojrzał nań. — Na czymże się skończyło? Jaki rezultat finalny? — zapytał. — Naturalnie, proszę jaśnie pana, żeśmy ich spędzili precz, nabiwszy. — To się rozumie — odezwał się Bracki — ano, co się bronili zuchwale, to bronili. Ale mają za swoje! — Jeszcze, proszę jaśnie pana — dodał z ironicznym uśmiechem Śliwka — pana Strukczaszyca syn, chcąc niby rozjemcą być, niepotrzebnie wlazł między ludzi, to i tego raniono szpetnie. Ledwie go ekonom, mało nie na rękach salwował. Plejzyrowany!39 Czemeryński szeroko rozwarł usta. — Co bo powiadasz?! — zawołał. �