Historia my�li politycznej i prawnej Hubert Izdebski Prof. dr hab. nauk prawnych Uniwersytetu Warszawskiego 2 wydanie WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 1996 Spis tre�ci Wykaz podr�cznik�w Rozdzia� I : Staro�ytne podstawy my�li o pa�stwie i prawie � 1. Uwagi wst�pne � 2. Uwarunkowania greckiej filozofii polityki i prawa � 3. Ideologia demokracji ate�skiej I. Brak doktryny demokracji II. Zasady ideologii demokratycznej 1. R�wno�� 2. Wolno�� partycypacyjna III. Antyteza demokracji - "despocja wschodnia" � 4. Idealistyczna nauka Platona o pa�stwie I. Sylwetka Platona II. Idealizm obiektywny III. Podzia� ustroj�w i ich ewolucja IV. Pa�stwo idealne V. Pa�stwo "drugiego rz�du" � 5. Utopijne wizje spo�eczne cynik�w � 6. Realizm Arystotelesowskiej nauki o pa�stwie I. Sylwetka my�liciela II. Podstawy my�li o pa�stwie i prawie 1. Podstawy filozoficzne 2. Empiryzm 3. Cz�owiek "zwierz�ciem spo�ecznym" III. Typologia ustroj�w pa�stwowych 3 IV. P�niejsze nawi�zania do my�li Arystotelesa o pa�stwie � 7. Greckie pocz�tki teorii umowy spo�ecznej � 8. Grecka filozofia stosunk�w mi�dzynarodowych I. Punkt widzenia pa�stwa - miasta II. Walka o hegemoni� � 9. Podej�cie do prawa w my�li staro�ytnej Grecji I. Dominacja prawa stanowionego II. Pocz�tki idei prawa naturalnego � 10. Nauka Arystotelesa o sprawiedliwo�ci I. Sprawiedliwo�� i jej kategorie II. Prawo��, s�uszno��, prawo naturalne � 11. Hellenistyczny stoicyzm a my�l o pa�stwie i prawie I. Szko�y filozoficzne w okresie hellenistycznym II. Podstawy filozofii stoickiej 1. �ycie zgodne z natur� 2. Kosmopolityzm i udzia� w �yciu politycznym III. P�niejsze oddzia�ywanie stoicyzmu � 12. Hellenistyczna koncepcja stosunk�w mi�dzynarodowych � 13. Rozw�j terytorialny Rzymu a rzymska my�l o pa�stwie i prawie I. Ekspansja terytorialna-od pa�stwa-miasta do imperium II. Otwarcie na kultur� hellenistyczn� � 14. Pocz�tki teorii ustroju mieszanego � 15. Stoicyzm adaptowany do potrzeb pa�stwa-Cyceron I. Sylwetka my�liciela II. Pa�stwo i prawo III. Humanistyczny program wychowania � 16. Ideologia Imperii Romani � 17. Rzymska my�l prawna i prawnicza -zagadnienia og�lne I. Szczeg�lna rola prawa i prawnik�w II. Cechy rzymskiej klasycznej my�li prawniczej 1. Unikanie definicji 2. Zasady prawa 3. Wra�liwo�� na problemy aksjologiczne III. Kategoria s�uszno�ci IV. Nauka o �r�d�ach prawa � 18. Prawo naturalne w jurysprudencji rzymskiej Rozdzia� II: Mi�dzy staro�ytno�ci� a �redniowieczem - My�l polityczna Ojc�w Ko�cio�a � 19. Uwagi wst�pne � 20. Kszta�towanie si� chrze�cija�skiej my�li o pa�stwie I. Pierwsi chrze�cijanie a pa�stwo II. Pogl�dy w Ko�ciele uznanym przez pa�stwo � 21. �w. Augustyna nauka o pa�stwie I. Sylwetka �wi�tego II. Pa�stwo "z powodu grzechu" III. P�niejsze losy idei augustia�skich Rozdzia� III: Dorobek my�li politycznej i prawnej wiek�w �rednich � 22. Uwagi wst�pne � 23. Immanentny konserwatyzm my�li �redniowiecza I. Stabilizacja i hierarchia II. Bezosobowo��, zakony, uniwersytety III. Scholastyka IV. Stopniowa indywidualizacja my�li � 24. Religia w my�li �redniowiecza I. Nauka s�u�ebnic� teologii II. Religia jako wyraz kontestacji III. Dominacja religii � 25. Pa�stwo a Ko�ci� w my�li �redniowiecza I. "Bogu co Boskie, cesarzowi co cesarskie" II. Monarcha najwy�szym str�em religii III. Ko�ci� jako zwierzchnik w�adzy �wieckiej 1. Pogl�dy pocz�tkowe 2. Papalizm Grzegorza VII 3. Hierokratyzm Innocentego III 4. Skrajna doktryna Bonifacego VIII � 26. �redniowieczne koncepcje organizacji Ko�cio�a I. Papalizm 7 II. Schizma i koncyliaryzm � 27. �redniowieczne koncepcje stosunk�w mi�dzynarodowych I. Uniwersalizm cesarski II. "Kr�l cesarzem w swoim kr�lestwie" III. Republiki miejskie � 28. "Wojna sprawiedliwa" i pocz�tki my�li o "wiecznym pokoju" I. Teorie "wojny sprawiedliwej" 1. �w. Augustyn1 2. �w. Rajmund z Penaforte 3. �w. Tomasz z Akwinu 4 4. Pierwsi prawnicy - Stanis�aw ze Skarbimierza i Pawe� W�odkowic 5. U�ycie si�y w celu nawr�cenia II. Pocz�tki my�li o "wiecznym pokoju" � 29. Solidaryzm �redniowiecza I. Organiczna teoria pa�stwa 1. Podstawy 2. Jan z Salisbury II. Nauka o pa�stwie �w.Tomasza z Akwinu � 30. �redniowieczna teoria reprezentacji � 31. �redniowieczna koncepcja rz�d�w prawa � 32. Nauka i nauczanie prawa w �redniowieczu - zagadnienia og�lne I. Glosatorzy II. Postglosatorzy III. Doktrynalna recepcja prawa rzymskiego IV Szczeg�lne cechy prawa angielskiego V. Nauka prawa a teologia i filozofia � 33. Prawo naturalne w �redniowieczu I. Uj�cia prawa naturalnego w �redniowieczu II. Prawo naturalne wed�ug �w.Tomasza z Akwinu 1. Terminologia 2. Hierarchia prawa 3. Prawo naturalne � 34. Ku my�li nowo�ytnej - Pogl�dy Marsyliusza z Padwy I. Podstawy my�li Marsyliusza II. Suwerenno�� ludu III. Empiryzm IV Pozytywistyczna koncepcja prawa naturalnego Rozdzia� IV: Kszta�towanie si� nowo�ytnej my�li politycznej i prawnej - My�l Renesansu � 35. Uwagi wst�pne I. Og�lne cechy okresu II. Renesans w dziejach my�li politycznej i prawnej � 36. Ideologia humanizmu I. "Cz�owiek uniwersalny" II. Odkrycie druku i upadek Bizancjum jako szczeg�lne czynniki kszta�towania si� my�li Renesansu III. Stoicyzm i pesymizm � 37. Renesansowa koncepcja pa�stwa I. Pa�stwo narodowe II. Suwerenno�� i racja stanu III. Suweren a prawo - "rz�dy Prawa" � 38. Realizm psychologiczny - My�li o pa�stwie Niccolo Machiavelliego I. Sylwetka my�liciela II. Makiawelizm III. Historiografia nowego typu IV Ksi��� w okresie przej�ciowym V. Docelowa wizja republiki o ustroju mieszanym � 39. Komparatystyczny realizm Jeana Bodina I. Sylwetka my�liciela II. Czynniki wp�ywaj�ce na ustr�j III. Rzeczpospolita 1. Poj�cie 2. Metoda 3. Suwerenno�� 4. Forma IV Charakter pogl�d�w Bodina � 40. Realizm doktrynalny-Teoria ustroju mieszanego I. Realizm doktrynalny II. Podstawy ustroju Anglii i Polski III. Warianty ustroju mieszanego IV My�l Wawrzy�ca Go�lickiego 1. Sylwetka 2. Dobry senator 3. Ustr�j mieszany 4. Wp�yw na my�l anglosaska � 41. My�l polityczno-teologiczna Reformacji I. Podstawy i postulaty II. Marcin Luter 1. Z�a natura cz�owieka 2. Pa�stwo "s�ug� Bo�ego gniewu" 3. Ko�ci� s�ug� Pa�stwa III. Jan Kalwin 1. Doktryna predystynacji 2. Pa�stwo s�ug� Boga 3. Ustr�j kalwi�skiej Genewy IV. Hugonoci V. Bracia Polscy � 42. Renesansowa my�l utopijna � 43. Europa poza chrze�cija�stwem zachodnim - My�l polityczna w pa�stwie moskiewskim w XVI wieku � 44. Renesansowe idee stosunk�w mi�dzynarodowych I. Realizm i pesymizm Machiavelliego II. Stosunek do wojny - pocz�tki pacyfizmu III. Kszta�towanie podstaw prawa mi�dzynarodowego 1. Prawo wojny 2. Prawo narod�w � 45. Podej�cie do prawa w epoce Odrodzenia I. Prawo naturalne II. Postulaty i praktyka kodyfikacji III. Postulat prostoty prawa IV. Prawo rzymskie - prawo �ywe i przedmiot bada� historycznych Rozdzia� V. Systemy my�li nowo�ytnej - My�l polityczna i prawna od XVII do pocz�tk�w XIX wieku � 46. Uwagi wst�pne I. Cechy my�li nowo�ytnej 1. Epoka system�w 2. Racjonalizm 3. Empiria a dedukcja 4. Praktycyzm 5. Wiara w post�p 6. Prawo natury 7. Konstytucjonalizm II. Periodyzacja z punktu widzenia historii instytucji III. Periodyzacja dziej�w my�li 1. Podstawa podzia�u 2. Rewolucja naukowa XVII wieku 21 3. Rewolucja przemys�owa 4. Dwa poj�cia O�wiecenia IV. Absolutyzm o�wiecony � 47. Pierwszy nowo�ytny system prawa natury - Filozofia prawa Hugona Grocjusza I. Definicja prawa natury II. Zasady prawa natury III. Suwerenno�� ludu i umowa spo�eczna IV. Konstrukcja praw podmiotowych � 48. Szko�a prawa natury w XVII i XVIII wieku a kodyfikacja prawa i rozw�j konstytucjonalizmu I. Prawo natury przedmiotem nauczania II. Prawo natury podstaw� kodyfikacji III. Narodziny teorii kodyfikacji IV Prawo natury podstaw� konstytucjonalizmu V. Kodyfikacja prawa a konstytucjonalizm � 49. Pierwszy nowo�ytny system umowy spo�ecznej - Nieograniczona suwerenno�� w�adzy u Tomasza Hobbesa 1. Sylwetka my�liciela II. Z�a natura cz�owieka III. Stan natury IV. Umowa spo�eczna ucieczk� ze stanu natury V. Skutki prawne umowy spo�ecznej VI. Znaczenie konstrukcji Hobbesa � 50. Umowa spo�eczna i liberalizm Johna Locke'a I. Sylwetka my�liciela II. Liberalizm III. Stan natury IV. Umowa spo�eczna i realizacja prawa natury 1. Prymat jednostki 2. Odwo�ywalno�� umowy V. Losy liberalnej koncepcji umowy spo�ecznej � 51. Umowa spo�eczna i demokratyzm Jana Jakuba Rousseau I. Sylwetka my�liciela II. Dobry cz�owiek natury III. Rozw�j od stanu natury do stanu spo�ecznego 1. Powody wyj�cia ze stanu natury 2. Etapy rozwoju IV. Umowa spo�eczna jako model urz�dzenia �wiata 1. Umowa realna i idealna 2. Rz�dy woli powszechnej 3. Niezbywalna suwerenno�� ludu 4. Wolno�� partycypacyjna V. Oddzia�ywanie i oceny my�li Rousseau � 52. Liberalizm bez umowy spo�ecznej - Liberalizm arystokratyczny Monteskiusza I. Sylwetka my�liciela II. "Duch praw" i "duch umiarkowania" III. Wolno�� i jej gwarancje IV. Socjologizm V. Liberalizm arystokratyczny a mieszcza�ski � 53. Liberalizm bez umowy spo�ecznej - Liberalizm integralny Beniamina Constanta I. Sylwetka II. Klasyczna teoria wolno�ci III. Antydemokratyzm IV Gwarancje wolno�ci � 54. Zasada podzia�u w�adz jako gwarancja liberalizmu politycznego I. Sk�adnik nowo�ytnego konstytucjonalizmu II. Podzia� w�adz wed�ug Johna Locke'a III. Wk�ad Davida Hume'a IV. Teoria Monteskiusza 1. Trzy w�adze 2. System hamulc�w i r�wnowagi V. Recepcja teorii Monteskiusza VI. Teoria Beniamina Constanta 1. Pi�� w�adz 2. W�adza municypalna 3. W�adza kr�lewska � 55. Narodziny liberalizmu gospodarczego I. Fizjokratyzm II. Vincent de Gournay III. Klasyczna szko�a ekonomii politycznej � 56. Ideologia absolutyzmu o�wieconego i napoleo�skiego autokratyzmu I. Oblicza my�li O�wiecenia II. Absolutyzm o�wiecony 1. Charakter 2. Teoria "o�wieconych" monarch�w 3. Kameralistyka i policystyka 4. Wsparcie filozof�w- Wolter 5. "Absolutyzm praworz�dny" III. Napoleo�ska my�l polityczna � 57. Narodziny nowoczesnego konserwatyzmu - My�l polityczna Edmunda Burke'a I. Sylwetka my�liciela II. Konserwatyzm organiczny i ewolucyjny 1. Przeciw "rewolucji doktryny i teoretycznego dogmatu" 2. Potrzeba partii politycznych 3. Przeciw post�powi III. Kontynuatorzy my�li Burke'a 1. Joseph de Maistre 2. Konserwatyzm i nacjonalizm niemiecki 3. Konserwatyzm angielski � 58. Pa�stwo a religia w my�li XVII i XVIII wieku � 59. Nowo�ytna nauka prawa rzymskiego - usus modernus Pandectarum � 60. Szkota historyczna w prawoznawstwie I. Historyzuj�ce uj�cia prawa II. Przedstawiciele szko�y III. Konserwatyzm i romantyzm IV. R�nice pogl�d�w przedstawicieli szko�y 1. Romani�ci i germani�ci 2. Stosunek do heglizmu 3. "Prawo prawnicze" V. Stosunek do kodyfikacji VI. Oddzia�ywanie szko�y � 61. UtylitaryzmJeremy'ego Benthama i pocz�tki nowoczesnego pozytywizmu Prawniczego I. Sylwetka Benthama 4 II. Podstawy filozoficzne - utylitaryzm III. Utylitaryzm a ustawodawstwo IV. Jurysprudencja analityczna Johna Austina V. Wp�yw Benthama i Austina na kodyfikacje anglosaskie VI. Wp�yw na pozytywizm kontynentalny � 62. Filozofia prawa Immanuela Kanta I. Sylwetka filozofa II. Idealizm transcendentalny III. Imperatyw kategoryczny i praktyczny IV. Prawo moralne i zewn�trzne V. Oddzia�ywanie my�li Kanta � 63. Pa�stwo i prawo w filozofii Hegla I. Sylwetka filozofa II. Podstawy filozoficzne III. Pa�stwo wcieleniem ducha �wiatowego IV. Prawo V. Interpretacje i oceny my�li Hegla � 64. Nowo�ytne koncepcje stosunk�w mi�dzynarodowych I. Teoria r�wnowagi si� II. Wp�yw my�li Hobbesa III. My�l Monteskiusza IV. Projekt wiecznego pokoju Kanta V. Rozw�j prawa mi�dzynarodowego 1. Hugo Grocjusz 2. Nast�pcy Grocjusza Rozdzia� VI: Kierunki rozwoju my�li politycznej w XIX i XX wieku � 65. Uwagi wst�pne � 66. Etapy rozwoju nowoczesnej my�li politycznej � 67. Powstanie i rozw�j my�li socjalistycznej I. Prehistoria my�li socjalistycznej 1. Utopie spo�eczne 2. Gracchus Babeuf II. Socjalizm utopijny 1. Kierunek industrialny - Saint-Simon 2. Kierunek kolektywistyczny-Owen i Fourier 3. Socjalizm utopijny a pocz�tki sp�dzielczo�ci III. Pocz�tki anarchizmu 1. Charakterystyka 2. Pierre Joseph Proudhon IV. Kszta�towanie si� marksizmu 1. Sylwetki tw�rc�w 2. "Manifest komunistyczny" 3. Charakterystyka kierunku V. My�l socjalistyczna w opozycji do marksizmu 1. Anarchizm Micha�a Bakunina 2. "Socjalizm pa�stwowy" i "socjalizm z katedry" 3. Rewizjonizm 4. Socjaldemokracja w znaczeniu dzisiejszym 5. Syndykalizm 6.Kooperatywizm VI. My�l polityczna W. I. Lenina 1. Sylwetka 2. Nowe elementy teorii 3. Teoria i pragmatyzm VII. Marksizm-leninizm 1. Sylwetka J. W. Stalina 2. Podstawy teorii stalinizmu 3. Stalinizm a doktryna "demokracji ludowej" VIII. Podstawowe kierunki przemian marksizmu postalinowskiego 1. Pr�by destalinizacji oficjalnego marksizmu 2. Jugos�owia�ski "socjalizm samorz�dowy" 3. Eurokomunizm 4. Pr�by reform lat osiemdziesi�tych - "pieriestrojka" 5. Przej�cie program�w socjaldemokracji � 68. Rozw�j nowoczesnej my�li liberalnej I. Przemiany demokratyczne a liberalizm II. Liberalizm sceptyczny Alexisa de Tocqueville 1. Sylwetka my�liciela 2. Nieuchronno�� demokracji i spo�ecze�stwa masowego 3.Decentralizacja III. Liberalizm demokratyczny J. S. Milla 1. Sylwetka my�liciela 2. Liberalizm J. S. Milla 3. Demokratyzm IV. Liberalizm drugiej po�owy XIX i pocz�tk�w XX wieku V. Darwinizm spo�eczny Herberta Spencera i liberalizm konserwatywny 1. Sylwetka my�liciela 2. Zasadnicza opozycja wobec interwencjonizmu pa�stwowego 3. Oddzia�ywanie my�li Spencera VI. Liberalizm a doktryna "pa�stwa dobrobytu" 1. "Pa�stwo dobrobytu" a reformizm 2. Podstawy teoretyczne - my�l J. M. Keynesa 3. Losy doktryny VII. Liberalizm socjalny � 69. Spo�eczne nauczanie Ko�cio�a rzymsko-katolickiego I. Szczeg�lne cechy kierunku II. Punkt wyj�cia-encykliki Leona XIII 1. Rerum novarum 2. Graves de communi i demokracja chrze�cija�ska III. Rozw�j - Quadragesimo anno Piusa XI IV. Aggiornamento-encykliki Jana XXIII V. Encykliki Paw�a VI i Jana Paw�a II � 70. "Pa�stwo prawne" - "pa�stwo prawne i spo�eczne" I. Pocz�tki konstrukcji "pa�stwa prawnego" II. Elementy konstrukcji "pa�stwa prawnego 1. Konstytucjonalizm i samorz�d terytorialny 2. S�dowa kontrola decyzji adminstracji III. "Pa�stwo prawne i spo�eczne" Lorenza von Steina IV. Dalsze dzieje konstrukcji "pa�stwa prawnego" V. "Socjalne pa�stwo prawne" i "spo�eczna gospodarka rynkowa" � 71. Rasizm, nacjonalizm, autorytaryzm, faszyzm I. Pr�dy antyliberalne i antydemokratyczne II. Rasizm 1. Rasizm kulturowy 2. Rasizm biologiczny III. Nacjonalizm 1. R�ne poj�cia narodu 2. Narodowa demokracja i nacjonalizm antydemokratyczny 3. Nacjonalizm a inne kierunki my�li politycznej IV. Faszyzm V. Autorytaryzm Rozdzia� VII: Kierunki rozwoju my�li prawnej w XIX i XX wieku � 72. Uwagi wst�pne � 73. Kierunki historycystyczne I. Kodyfikacje pod wp�ywem szko�y historycznej II. Historyzm Ottona von Gierkego III. Historyzm H. J. S. Maine'a IV. Antropologia spo�eczna-Bronis�aw Malinowski V. Historyzm faszyzmu i marksizmu � 74. Pozytywizm prawniczy w XIX i XX wieku I. Pozytywizm filozoficzny II. Cechy pozytywizmu prawniczego 1. �r�d�a 2. Praktycyzm 3. Metoda formalno-dogmatyczna III. Od pozytywizmu do , jurysprudencji interes�w"-Rudolf von Ihering IV. Pozytywizm z w�tkami psychologizmu-Georg Jellinek V. Pozytywizm z w�tkami historyzmu-Adhemar Esmein VI. Znaczenie pozytywizmu prawniczego � 75. Normatywizm I. SyIwetka Hansa Ke�sena II. "Czysta nauka prawa 1. Ograniczenie do sfery powinno�ci 2. Stosunek do pozytywizmu 3. Prawo jako dynamiczny system norm 4. Pa�stwo jako porz�dek prawny � 76. Kierunki socjologiczne I. R�ne poj�cia socjologizmu II. "Socjologizm" Emila Durkheima III. Solidaryzm Leona Duguita IV. Socjologizm w innych kierunkach my�li V. Nurt socjologiczny w nauce prawa karnego VI. Funkcjonalizm ameryka�ski 1. Podstawy 2. Pogl�dy O. W. Holmesa 3. Idealizm prawniczy-in�ynieria spo�eczna 4. Realizm prawniczy 5. Znaczenie � 77. Psychologizm I. Sylwetka Leona Petra�yckiego II. Emocje moralne i prawne III. Podzia�y prawa IV. Psychologiczna teoria pa�stwa V. Psychologizm a liberalizm � 78. Marksistowska koncepcja prawa I. Stan marksistowskiej teorii prawa przed rewolucj� Rosji II. Kszta�towanie si� teorii prawa w Rosji radzieckiej i ZSRR 1. Selektywne stosowanie dawnego prawa 2. "Z�amanie" dawnego prawa -"socjalistyczna �wiadomo�� prawna" 3. Pogl�dy M. A. Reisnera 4. Stosunek dzia�aczy bolszewickich do prawa 5. Znaczenie kodyfikacji prawa radzieckiego 6. Prawo jako forma stosunk�w wymiany towarowej a dogmat obumierania prawa III. Stalinowska teoria prawa IV. Teoria postalinowska � 79. Wsp�czesne teorie prawa natury I. Odrodzenie prawa natury - prawo natury o zmiennej tre�ci II. Drugie odrodzenie prawa natury 1. Dynamiczne teorie prawa natury 2. Teoria "ustawowego bezprawia" Gustawa Radbrucha 3. Prawo natury formalne i materialne-teoria L. L. Fullera III. Trzecie odrodzenie teorii prawa natury? IV. Odrodzenie prawa natury a jego "pozytywizacja" poprzez prawo mi�dzynarodowe Rozdzia� VIII: Podstawowe kierunki rozwoju koncepcji stosunk�w mi�dzynarodowych w XIX i XX wieku � 80. Uwagi wst�pne � 81. Podstawowe kwestie i koncepcje stosunk�w mi�dzynarodowych w dobie wsp�czesnej � 82. Rozw�j prawa mi�dzynarodowego a prawo natury Wykaz podr�cznik�w 1. J. Baszkiewicz -F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Wyd. V, Warszawa 1984 2. L. Dubel, Historia doktryn polityczno-prawnych i �redniowiecze, Lublin 1994 3. K. Grzybowski, Historia doktryn politycznych i prawnych od pa�stwa niewolniczego do rewolucyj bur�uazyjnych, Wyd. II, Warszawa 1968 4. E. Jarra, Historia polskiej filozofii politycznej 966-1795, Londyn 1968 5. J Justy�ski, Historia doktryn politycznych czas�w nowo�ytnych, Toru� 1991 6. J. Kodr�bski, Historia doktryn politycznych i prawnych, Wyd. III, ��d� 1984 7. M. Maneli, Historia doktryn polityczno-prawnych XIX w., T. I-II, Warszawa 1964-1966 8. J Lande, Historia filozofii prawa, Krak�w 1947 9. J Lande, Zarys historii doktryn politycznych, Lublin 1957 10. A. Mycielski, Historia filozofii prawa, Warszawa 1980 11. H. Olszewski - M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Pozna� 1993 12. G. L. Seidler, Przedmarksowska my�l polityczna, Wyd. III, Krak�w 1974 13. A. Sylwestrzak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Wyd. II, Warszawa 1996 14. M. Szyszkowska, Zarys dziej�w filozofii prawa, Bia�ystok 1994 15. R. Tokarczyk, Wsp�czesne doktryny polityczne, Wyd. IV, Lublin 1987 Rozdzia� I. Staro�ytne podstawy my�li o pa�stwie i prawie � 1. Uwagi wst�pne Grecja staro�ytna, a po niej Rzym, stworzy�y podstawy cywilizacji euratlantyckiej nie tylko w sferze og�lnej kultury czy cywilizacji, ale tak�e w materii sposobu my�lenia o spo�ecze�stwie, pa�stwie, polityce i prawie. Terminy i konstrukcje staro�ytnych maj� do dzi� znaczenie podstawowe w sferze i polityki, i prawa. Jako przyk�ad wystarczy przytoczy� termin "demokracja" (czyli ludow�adztwo: od demos - lud oraz kratos - w�adza) czy te�, w sferze prawa, wskaza� podzia� praw na rzeczowe i zobowi�zaniowe, a z kolei �r�de� powstania zobowi�za� na umowy i czyny niedozwolone, b�d� zasad� superficies solo cedit. Jeste�my intelektualnymi spadkobiercami staro�ytno�ci w du�ym stopniu, gdy idzie o podstawowe dylematy: czy o pa�stwie i prawie my�le� w kategoriach idealnych - poszukiwania wzorca dla konkretnych rozwi�za�, czy te� analizowa� konkrety i na tej podstawie tworzy� s�dy og�lne, jaki typ ustroju jest - w kategoriach idealnych b�d� realnych - najlepszy, czy prawo to zesp� norm tworzonych przez ustawodawc� lub, ewentualnie, doktryn� i praktyk� danego miejsca, czy te� jest ono eksterytorialne i ponadczasowe, pozostaj�c w �cis�ym zwi�zku z moralno�ci�, itd. Wk�ad obu wielkich euratlantyckich kultur w rozw�j my�li politycznej i prawnej okaza� si� przy tym bardzo nier�wnomierny. Grecy - tw�rcy wielkich system�w filozoficznych, o kt�rych W�adys�aw Tatarkiewicz napisa�, �e "�aden inny nar�d w tym okresie nie wytworzy� filozofii" - stworzyli podstawy euratlantyckiej my�li o pa�stwie. Ma�o natomiast wnie�li w dziedzinie my�li prawniczej. Odwrotnie, Rzymianie w niewielkim stopniu rozwin�li grecki dorobek my�li politycznej. Natomiast, wykorzystuj�c dorobek greckiej filozofii, stworzyli fundamenty euratlantyckiego my�lenia o prawie, maj�ce ogromne znaczenie nawet tam, gdzie, jak w krajach Common Law, nie przyj�to p�niej podstawowych konstrukcji i podzia��w prawa rzymskiego. Dlatego te� przedmiotem niniejszego rozdzia�u b�dzie g��wnie grecka filozofia polityki i pa�stwa oraz rzymska my�l prawnicza. Grecy wypracowali dwa g��wne podej�cia do kwestii pa�stwa i jego ustroju. Pierwsze z nich nazwa� mo�na idealistycznym lub utopijnym, a reprezentowali je przede wszystkim Platon i cynicy. Drugie, realistyczne, znalaz�o g��wnego przedstawiciela w Arystotelesie. Tego rodzaju zr�nicowanie podej�� wyst�puje w wielu epokach p�niejszych, a tak�e wsp�cze�nie-jedni my�liciele, niezadowoleni z istniej�cego stanu rzeczy, maj� sk�onno�� do poszukiwania rozwi�za� idealnych, nie bacz�c na mo�liwo�ci i ewentualne skutki ich wcielania w �ycie, inni, w pewnym przynajmniej stopniu akceptuj�cy rzeczywisto��, staraj� si� j� pozna�, opisa� i dopiero na tej podstawie poszukiwa� optymalnych rozwi�za�. Przyk�adem pierwszego podej�cia mog� by� zw�aszcza przedstawiciele r�nego rodzaju utopii spo�ecznych od czas�w �redniowiecznych do dzisiaj, w tym autor nazwy "utopia", angielski renesansowy my�liciel Tomasz More (� 42). Drugi typ podej�cia wykazywa�, interesuj�c si� g��wnie rzeczywisto�ci� psychosocjologiczn�, prawie r�wie�nik More'a, Niccolo Machiavelli (� 38), a nieco p�niej francuski prawnik Jean Bodin, uznawany za tw�rc� komparatystyki polityczno-prawnej (� 39). Jego przedstawicielem by� tak�e Monteskiusz (� 52). � 2. Uwarunkowania greckiej filozofii polityki i pa�stwa Ka�da my�l polityczna, nawet najbardziej utopijna - programowo odrywaj�ca si� od rzeczywisto�ci, kszta�tuje si� w konkretnych warunkach, przede wszystkim spo�ecznych, gospodarczych i ustrojowych, danego miejsca i czasu. Analizuj�c greck� my�l polityczn�, trzeba pami�ta� tak o szczeg�lnych jej uwarunkowaniach geograficznych (kraj g�rzysty, o ubogiej ziemi, oddzielony morzem od innych lud�w, d�ugo nie przyci�gaj�cy cudzoziemc�w, natomiast pobudzaj�cy do kolonizacji, ekspansji demograficznej i gospodarczej) oraz, zwi�zanych z nimi, uwarunkowaniach ustrojowych (wiele poleis, ma�ych pa�stw - miast o zr�nicowanym ustroju). Te ostatnie czyni�y ze staro�ytnej Grecji oraz z jej kolonii rodzaj laboratorium, w kt�rym mo�na by�o obserwowa� jed- noczesne funkcjonowanie r�nych rozwi�za� ustrojowych - co dostarcza�o wyj�tkowo bogatego materia�u dla refleksji og�lnej. Przy dostrze�eniu og�lnego zr�nicowania - w ramach kt�rego szczeg�lnie wyr�nia� si� ustr�j Sparty, utrwalaj�cy fakt okupowania przez ni� obcego terytorium - w wi�kszo�ci greckich poleis da�a si� zaobserwowa� charakterystyczna ewolucja ustrojowa. Zaznaczy� trzeba, �e, staraj�c si� j� opisa�, u�ywamy termin�w greckich (monarchia, arystokracja, oligarchia, tyrania, demokracja), kt�re do dzi� s� zrozumia�e - co wi�cej, znajduj� si� w obiegu politycznym. W tzw. okresie homerowym (VIII w. p.n.e.) na czele pa�stwa sta� kr�l, zrazu elekcyjny, potem dziedziczny, za�atwiaj�cy wa�niejsze sprawy w porozumieniu z oligarchiczn� rad� starszych, sk�adaj�c� si� z przedstawicieli rod�w arystokratycznych. W sprawach wielkiej wagi wymagana by�a zgoda zgromadzenia ludowego. Warto zauwa�y�, �e ustr�j Sparty w du�ym stopniu do ko�ca jej istnienia zachowa� ten pierwotny schemat. Gdzie indziej, ustr�j kr�lewski ulega� nast�pnie zanikowi, ust�puj�c miejsca ustrojowi oligarchicznemu (od oligos - niewiele i archos - w�adza). Ustr�j ten nie okaza� si� trwa�y ze wzgl�du na walki wewn�trzne, zwi�zane z ch�ci� uzyskania dost�pu do w�adzy przez �wie�o wzbogacone �rodowiska spoza arystokracji. Walki te gdzieniegdzie doprowadzi�y do nowej wersji ustroju oligarchicznego (timokracja - rz�dy najbogatszych, od time, t.j. oszacowanie), lecz na og� spowodowa�y' przej�cie do tyranii (od tyrannos - despota, w�adca nieograniczony. Tyranem nazywano ka�dego faktycznego monarch�, kt�ry doszed� do w�adzy w spos�b nielegalny. W praktyce, tyrani przechwytywali w�adz� jako przyw�dcy' zbuntowanego ludu. Tracili oni w�adz� wskutek nowego buntu ludowego b�d� te� spisku oligarch�w. W wielu pa�stwach dosz�o wreszcie do powstania ustroju demokratycznego - rz�d�w ludu, t.j. wszystkich wolnych obywateli, sprawowanych poprzez zgromadzenie ludowe, s�d ludowy oraz urz�dy obsadzane w drodze losowania lub wyboru. Najpe�niejszym przyk�adem greckiej demokracji by� ustr�j Aten w V i IV w. p.n.e. Demokracje zn�w cz�sto ulega�y degeneracji; w Atenach w latach 411-403 przewa�a�a oligarchia, w wielu innych pa�stwach wyst�powa�y na przemian ustroje demokratyczne i oligarchiczne oraz tyranie. Kl�ska koalicji pa�stw greckich w bitwie z Filipem II Macedo�skim pod Cherone� (338 r. p.n.e.) oznacza�a praktyczny koniec samodzielno�ci pa�stw greckich. Paradoksalnie, dopiero utrata niepodleg�o�ci otworzy�a, wobec terytorialnej ekspansji zhellenizowanej Macedonii, najszersz� mo�liwo�� greckiej ekspansji kulturalnej. Kultura grecka, a z ni� j�zyk grecki rozpowszechni�y si� w tym okresie, zwanym hellenizmem, na ca�ym Bliskim Wschodzie, oddzia�ywuj�c te� silnie na Rzym. Od po�owy II w. p.n.e. Grecja znalaz�a si� pod panowaniem rzymskim, najpierw w ramach Macedonii, od 27 r. p.n.e. jako prowincja Achaja. Rzym, mimo �e sta� si� politycznym i duchowym o�rodkiem �wiata �r�dziemnomorskiego, nie wypar� jednak wp�ywu kultury hellenistycznej na Bliskim Wschodzie. Poprzez Cesarstwo Rzymskie na Wschodzie (od 395 r.), coraz cz�ciej nazywane Bizancjum, kultura ta, przechodz�ca dalsz� ewolucj� przy coraz silniejszym wp�ywie tradycji "wschodniego despotyzmu" (� 3), przetrwa�a ca�e �redniowiecze. Zwi�zana ze wschodnim chrze- �cija�stwem, po upadku Bizancjum (1453 r.) szczeg�lne miejsce dla kontynuacji wielu jej w�tk�w znalaz�a na Rusi i w rezultacie w Rosji (� 43). � 3. Ideologia demakracji ate�skiej I. Brak doktryny demokracji Ateny by�y w VI i V w. p.n.e. - gdy kszta�towa� si� i nast�pnie funkcjonowa� tam ustr�j demokratyczny, uznawany za wzorcowy przez wiele poleis najwi�kszym o�rodkiem gospodarczym, kulturalnym i politycznym Grecji. Jest rzecz� godn� uwagi, �e instytucje demokracji ate�skiej nie sta�y si� w tym okresie ani te� bezpo�rednio p�niej przedmiotem takiego systematycznego wyk�adu, kt�ry by uwypukla� jej zalety. Ustr�j Aten mia� natomiast wielu tak wybitnych krytyk�w, jak - wywodz�cy si� z Aten - Platon czy Arystoteles, autor "Ustroju politycznego Aten". By� mo�e, jest to skutkiem pewnej og�lniejszej prawid�owo�ci-ustr�j g��boko zakorzeniony w �wiadomo�ci obywateli i dobrze przy tym funkcjonuj�cy sprawdza si� w dzia�aniu i nie potrzebuje apologet�w. To jego przeciwnicy zmuszeni s� w spos�b systematyczny - po�rednio jak Platon, czy bardziej wprost - stara� si� obna�a� jego b��dy i s�abo�ci. Ideologicznej obrony wymaga raczej ustr�j nie maj�cy spo�ecznej legitymizacji i daj�cy ewidentne dowody swej dysfunkcjonalno�ci. II. Zasady ideologii demokratycznej 1. R�wno�� Tym niemniej, w przekazanych wypowiedziach przyw�dc�w demokracji ate�skiej odnale�� mo�na wiele element�w umo�liwiaj�cych zrekonstruowanie ideologii tego ustroju. Szczeg�lne znaczenie posiada tu, przekazana przez wybitnego historyka Tukidydesa, mowa Peryklesa, najwybitniejszego polityka Aten w latach 462-429, a wi�c w apogeum demokracji. W jej oparciu, za podstawowe za�o�enia demokracji ate�skiej mo�na uzna� r�wno�� i wolno��. Wszyscy pe�noletni m�czy�ni, obywatele Aten (a wi�c nie niewolnicy oraz metojkowie, tzn. mieszka�cy nie posiadaj�cy obywatelstwa) mieli by� r�wni wobec prawa, prawo mia�o by� r�wne dla wszystkich i wszyscy mieli w r�wny spos�b partycypowa� w sprawowaniu w�adzy, czego wyrazem by�a zasada wszechw�adzy zgromadzenia ludowego, a wi�c zasada demokracji bezpo�redniej, jak i spos�b obsadzania wszelkich urz�d�w, z regu�y przez losowanie. Uwa�ano, �e losowanie zapewnia�o r�wny dost�p do urz�d�w, eliminuj�c niebezpiecze�stwo ulegania przez lud nazbyt silnemu wp�ywowi poszczeg�lnych wybitnych jednostek. My�l o stworzeniu takiego systemu obsadzania urz�d�w, kt�ry by otwiera� je dla ka�dego bez wzgl�du na jego cechy szczeg�lne, nie by�a, warto zauwa�y�, obca niekt�rym p�niejszym zwolennikom demokracji (jak Andrew Jacksonowi, prezydentowi USA w latach 1829-1836, tw�rcy "systemu �up�w", t.j. obsadzania urz�d�w w administracji federalnej przez politycznych zwolennik�w zwyci�zcy wybor�w prezydenckich - por. � 68), jednak�e losowanie jako rozstrzygni�cie tej kwestii okaza�o si� szczeg�ln� cech� demokracji ate�skiej. 2. Wolno�� partycypacyjna R�wno�� ��czy�a si� nierozerwalnie z wolno�ci�. Przez wolno�� rozumiano bowiem udzia� obywatela w sprawowaniu w�adzy pa�stwowej. Im udzia� ten by� wi�kszy, tym obywatel by� bardziej wolny. Obywatel podlega� bowiem prawu, stanowionemu przez zgromadzenie, w kt�rym bra� udzia�. Podlegaj�c prawu, podlega� w ten spos�b sobie - i nikt go w tym nie ogranicza�. Ograniczeniem wolno�ci mog�o by� tylko prawo tworzone w spos�b niedemokratyczny. Wolno�� t� mo�na zatem nazwa� partycypacyjn�. Przy takim rozumieniu wolno�ci, poj�cie to w og�le nie odnosi�o si� do 10 problemu tre�ci demokratycznie stanowionego prawa. Demokratyczny ustawodawca m�g� bowiem stanowi� prawo dowolnie ingeruj�ce w osobiste i maj�tkowe sprawy jednostek i grup mniejszo�ci. Szczeg�lnie dobitnie podkre�li� to klasyk liberalizmu Beniamin Constant w dziele "O wolno�ci staro�ytnych w por�wnaniu z wolno�ci� wsp�czesnych", poddaj�c, inna sprawa, ostrej krytyce nie tyle pogl�dy Peryklesa czy innych ideolog�w demokracji ate�skiej, ile pogl�dy, nawi�zuj�cego do nich, Jana Jakuba Rousseau (�� 53 i 51). Fakt, �e, polemizuj�c z Rousseau, Constant pisa� o koncepcji wolno�ci staro�ytnych, jest jednym z niezliczonych dowod�w na stale aktualne znaczenie greckich termin�w i konstrukcji z zakresu filozofii pa�stwa. III. Antyteza demokracji - "despocja wschodnia" Demokracja ate�ska mia�a sw� antytez� - realn� i ideologiczn�. By�a ni� monarchia perska, z kt�r� Ate�czycy toczyli krwawe boje. Stanowi�a ona przyk�ad "wschodniej despocji". Panuj�cy w wielkich monarchiach staro�ytnego Wschodu, poczynaj�c od Egiptu, wschodni despotyzm zasadza� si� na wywy�szeniu monarchy, kt�remu przypisywano atrybuty bosko�ci, ponad wszystkich poddanych oraz na podporz�dkowaniu monarsze i jego urz�dnikom ca�o�ci �ycia w pa�stwie, poczynaj�c od gospodarki. Ustr�j taki, co oczywiste, nie m�g� by� akceptowany przez zwolennik�w demokracji. Byk on w og�le obcy helle�skiej koncepcji pa�stwa-miasta. � 4, Idealistyczna nauka Platona o pa�stwie I. Sylwetka Platona Platon (427 - 347 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych my�licieli staro�ytno�ci, �y� w czasach rozkwitu demokratycznych Aten. By� wiernym uczniem Sokratesa (469-399 p.n.e.), filozofa nader krytycznie nastawionego wobec demokracji ate�skiej, a w szczeg�lno�ci sposobu obsadzania w niej urz�d�w, a stawiaj�cego za wz�r ustroju Spart� i dawne arystokratyczne Ateny. �mier� Sokratesa - kt�rego s�d ludowy skaza� na kar� �mierci za nieuznawanie bog�w, kt�rych uznawa�o pa�stwo, oraz za znieprawianie m�odzie�y i kt�ry, odrzucaj�c mo�liwo�� ucieczki, podda� si� wyrokowi, by okaza� pos�usze�stwo prawu - wywar�a ogromny wp�yw na Platona. Opu�ci� on Ateny, przebywaj�c poza nimi dwana�cie lat. M.in. by� wychowawc� i nauczycielem tyrana Syrakuz na Sycylii Dionizjusza M�odszego, kt�rego jednak szybko zniech�ci�, ka��c mu studiowa� geometri� jako przedmiot niezb�dny dla idealnego w�adcy. Po powrocie do Aten po�wi�ci� si� ca�kowicie pracy naukowej i nauczycielskiej w za�o�onej przez siebie Akademii. Nie bra� udzia�u w �yciu politycznym, cho� pragn��, by jego idee polityczne znalaz�y zastosowanie w praktyce. II. Idealizm obiektywny Filozofia pa�stwa Platona by�a pochodn� jego og�lnej filozofii - idealizmu obiektywnego. Idealizm ten opiera� si� na rozr�nieniu dwu �wiat�w: �wiata idei jako realnego i godnego poznania oraz �wiata rzeczy, postrzegalnego przez cz�owieka i stanowi�cego jedynie odbicie �wiata idealnego. Powszechnie znana jest parabola "jaskini plato�skiej": ludzie podobni s� do je�c�w, siedz�cych w jaskini, skutych �a�cuchami i zwr�conych twarzami do jej wn�trza; je�cy ci, z tego, co dzieje si� na zewn�trz jaskini, mog� widzie� tylko cienie, nie mog�c pozna� prawdy. Bezpo�rednio pozna� mo�na jedynie rzeczy, te za� s� tylko cieniami idei. Jedynie "m�drzec", filozof, jest zdolny "wznosi� dusz� do �wiata i my�li" i wyj�� z zaciemnionej jaskini ku dobru, kt�re symbolizuje s�o�ce. M�drzec zobowi�zany jest o�wieca� ludzi, rz�dzi� nimi jako wybraniec znaj�cy absolut i w tym celu wr�ci� musi do jaskini ze �wiata jasno�ci. Podstawowym d��eniem Platona by�o "filozof�w uczyni� kr�lami" w idealnym pa�stwie. Ch�� poznania absolutu powodowa�a te� nostalgi� za niezmienno�ci� przedmiotu poznania. Z takiej postawy wywodzi si�, wyra�ona w dzie�ach "Pa�stwo" i "Prawa", niech�� filozofa do przemian ustrojowych, powoduj�cych jedynie degradacj� i degeneracj� pa�stw. Przemianom oprze� mog�yby si� jedynie pa�stwa rz�dzone przez filozof�w, maj�cych dost�p do �wiata idei. Te bowiem, oparte na rozumie oraz na sprawiedliwo�ci rozumianej jako harmonijne wsp�dzia�anie cz�ci sk�adowych, z natury rzeczy musz� by� stabilne. III. Podzia� ustroj�w i ich ewolucja Platon dokona� podzia�u ustroj�w, kt�rego podstaw� sta�o si� wyodr�bnienie z gruntu nietrwa�ych i ulegaj�cych degradacji pa�stw rzeczywistych oraz idealnej polis. Ustroje realne sklasyfikowa� wedle kolejnych stopni ich degradacji, wyr�niaj�c arystokracj�, timokracj�, oligarchi�, demokracj� i tyrani�. Tym samym Platon stworzy� r�wnie� pierwsz� teori� ewolucji ustroj�w pa�- stwowych. Przez timokracj� Platon rozumia� rz�dy wojownik�w, a nie, jak to cz�sto czynili inni, rz�dy ludzi bogatych (time ma bowiem dwa znaczenia: oznacza i "honor", i "oszacowanie", timokracja w tym drugim znaczeniu jest wi�c r�wnoznaczna plutokracji). Za jej wz�r uznawa� Spart�, a za jej cech� charakterystyczn�- przewag� takich cn�t jak odwaga, wysokie aspiracje, czy skromno��. Timokracja nie kieruje si� jednak rozumem i, wraz z narastaj�c� ��dz� bogacenia si� warstwy rz�dz�cej, ulega nieuchronnie degeneracji. Skutkiem jej jest powstawanie oligarchii - rz�d�w nielicznej grupy bogaczy (Platon rozumia� oligarchi� w spos�b w�szy ni� to si� na og� przyj�o). Wskutek bogacenia si� wojownik�w zrodzi� si� podzia� na grup� bogatych oligarch�w i mas� biedoty. Stanowi to o nietrwa�o�ci ustroju, albowiem: "sedno wyrabia zbytek, lenistwo i d��no�ci wywrotne, a drugie upadla i rodzi zbrodni�, opr�cz d��no�ci wywrotnych". Z tych "wywrotnych d��no�ci" ludu rodzi si� demokracja. Rz�dz� w niej ludzie niekompetentni, wytwarza si� og�lny nie�ad i w rezultacie anarchia (an - bez), co wykorzysta� mog� sprytniejsze jednostki w celu stworzenia tyranii. Tyrania (od tyrannos - despota, w�adca nieograniczony) stanowi ko�cowy produkt degeneracji ustrojowej w kt�rym nast�puje ca�kowity zanik warto�ci, lud �yje w zastraszeniu, za� rz�dz�cy nie podlega �adnej kontroli. IV Pa�stwo idealne "Ponad wszystkimi ustrojami, niczym B�g nad lud�mi" stoi, opisana przez Platona, polis idealna. Odpowiada ona ideom powszechno�ci i sta�o�ci - z istoty idei, jednakowym zawsze i wsz�dzie, bez wzgl�du na wszelkie zr�nicowania warunk�w, w kt�rych �yj� ludy, i temperament�w poszczeg�lnych lud�w. St�d ma ona charakter uniwersalny. Idealne pa�stwo ma jeden cel obowi�zuj�cy wszystkich - jest to organizm, w kt�rym ka�dy ma czyni� tylko to, czego wymaga wsp�lny cel wszystkich. Jego �ad wynika st�d, �e cz�ci sk�adowe zale�� od ca�o�ci, a nie odwrotnie. Ludzie z natury rzeczy nie s� r�wni, przede wszystkim nie s� r�wni pod wzgl�dem intelektualnym i moralnym. Jest wobec tego oczywiste, �e rz�dzi� powinna elita intelektualna, przedstawiciele najwy�szej wiedzy - filozofowie. Reszta spo�ecze�stwa, podzielona na stra�nik�w, t.j, wojsko, oraz pracownik�w - rzemie�lnik�w i ch�op�w, powinna by� podporz�dkowana celowi wsp�lnemu. Istnie� wi�c musz� trzy stany: w�adc�w - filozof�w,. stra�nik�w i pracownik�w, ka�dy o odr�bnych zadaniach w ramach ustalonej hierarchii, a zarazem odpowiadaj�ce trzem cz�ciom, z kt�rych sk�ada si� dusza: w�adcy uosabiaj� m�dro��, stra�nicy - m�stwo a pracownicy - panowanie nad sob�. Platon stworzy� w ten spos�b swoist� organiczn� teori� pa�stwa - rozwini�t� i powszechnie przyj�t� w wiekach �rednich (� 29). Idealne pa�stwo ma by� ascetyczne. D��y ono do idealnego celu, kt�rego 20 osi�gni�cie nie zapewnia obywatelom bezpo�rednich korzy�ci materialnych i zmys�owych - kt�ry, co wi�cej, wymaga wyrzeczenia si� d�br doczesnych. Dwa pierwsze stany nie mog� zna� w�asno�ci indywidualnej. �yj� w swoistym komunizmie, w kt�rym wsp�lne jest nie posiadanie, lecz wyrzeczenie si�, tak�e �ycia rodzinnego. Pracownicy nie podlegaj� takim rygorom, bo nie bior� udzia�u w arystokratycznym d��eniu do doskona�o�ci, ale te� nie maj� �adnego udzia�u we w�adzy i s� poddani �cis�ej kontroli pa�stwa. Platon nie ograniczy� si� tylko do og�lnego opisu idealnego pa�stwa. Przedstawi� wiele szczeg��w jego organizacji i funkcjonowania, poczynaj�c od podstawowej kwestii rekrutacji cz�onk�w dw�ch pierwszych stan�w. Ot� wszyscy obywatele w siedemnastym roku �ycia podlegaj� selekcji pod k�tem zdolno�ci intelektualnych. Mniej zdolni staj� si� cz�onkami stanu pracownik�w i nie zdobywaj� wiedzy, kt�ra mo�e si� okaza� dla nich szkodliwa. Zdolniejsi przez trzy lata zajmuj� si� �wiczeniami fizycznymi i muzyk�, rozwijaj�c tym samym, odpowiednio, odwag� i si��. Potem nast�puje kolejna selekcja-mniej zdolni zostaj� stra�nikami, nieliczni zdolni przechodz� przez kolejne pi�tna�cie lat nale�yt� edukacj�, tak fizyczn�, jak i og�ln�, w tym od trzydziestego roku �ycia ucz� si� filozofii. W trzydziestym pi�tym roku �ycia mog� obj�� stanowiska publiczne, a po pi�tnastu latach ich piastowania po�wi�caj� si� refleksji intelektualnej i kszta�ceniu nast�pc�w, obejmuj�c rzeczywist� w�adz�. Rz�dz�cy m�drcy mieli w�adz� niczym nieograniczon�, dysponuj�c wszystkimi si�ami pa�stwa i decyduj�c o stratyfikacji spo�ecze�stwa. Pa�stwo idealne Platona opiera�o si� na zasadach trudnych do zakwestionowania: �e ka�dy powinien w miar� si� i mo�liwo�ci s�u�y� spo�ecze�stwu, wykonuj�c tak� prac�, do kt�rej jest najbardziej powo�any ze wzgl�du na zdolno�ci i wykszta�cenie, oraz �e pa�stwo s�u�y� powinno celom moralnym, powszechnym i sta�ym. Proponowany spos�b realizacji tych zasad blisko nawi�zuj�cy do geometrii, kt�rej Platon, jak o tym by�a mowa, by� wielkim mi�o�nikiem, by� jednak g��boko niehumanistyczny, nie licz�cy si� z ludzk� indywidualno�ci� ani uczuciami, z d��eniem cz�owieka do wolno�ci i szcz�cia. Utopi� Platona ocenia si� nierzadko jako totalitarn� co nie jest jednak jej szczeg�ln� cech�, jako �e utopie, jak zobaczymy, na og� zak�ada�y ca�kowite podporz�dkowanie jednostki spo�ecze�stwu i uosabiaj�cej je w�adzy. Poniewa� odczuwamy wci�� skutki pr�by wprowadzania w �ycie pewnej utopii, szersze przedstawienie my�li autora pierwszego wielkiego projektu pa�stwa idealnego wyda�o si� szczeg�lnie wskazane - tak dla dostarczenia materia�u dla por�wna� z jego kontynuatorami, jak i dla pobudzenia do og�lniejszej refleksji nad idealistycznym podej�ciem do polityki i pa�stwa. Plato�ska my�l o tym, �e pa�stwem powinna rz�dzi� elita intelektualna, znalaz�a kontynuacj� nie tylko w wielu p�niejszych utopiach (jak u More'a czy Saint-Simona - � 42 i 66), ale tak�e w niekt�rych innych pr�dach, przede wszystkim za� w my�li absolutyzmu o�wieconego (� 56). V. Pa�stwo "drugiego rz�du" Sam Platon, u schy�ku d�ugiego �ycia - co wyra�nie widoczne jest w niedoko�czonym dialogu "Prawa" - zdawa� si� zrezygnowa� z wiary w mo�liwo�� realizacji swej idealnej wizji. �wiadczy� to mo�e o jego pewnym pragmatyzmie. Stworzy� zatem konstrukcj� pa�stwa "drugiego rz�du". Nie zna�o ono wcze�niej prezentowanego komunizmu, lecz opiera�o si� na r�wnym prawie do posiadania maj�tku. Konserwatywne, odizolowane od zagranicy, silnie rz�dzone, mia�o ono �ci�le kontrolowa� wszystkich obywateli, czuwaj�c nad ich duchem i cia�ami poprzez organizacj� obrz�d�w religijnych i zawod�w sportowych. Pozycja jednostki w takim pa�stwie nie r�ni�a si� wi�c zasadniczo od tego, co mia�o by� jej udzia�em w idealnej Plato�skiej polis. Platon nie tylko nie by� w stanie poj�� tego co Constant nazwa� wolno�ci� nowo�ytnych, wolno�ci� w znaczeniu klasycznego liberalizmu-bo poj�cie to by�o Grekom, znaj�cym tylko wolno�� partycypacyjn�, obce - ale, przede wszystkim, odrzucaj�c demokracj�, odrzuca� on jakiekolwiek poj�cie wolno�ci. � 5. Utopijne wizje spo�eczne cynik�w Cynizm - kt�rego nazwa pochodzi od gimnazjum Kynosarges, gdzie naucza� za�o�yciel tego kierunku, Antystenes z Aten (ok.436-ok.365 p.n.e.), drugi, obok Platona, wybitny ucze� Sokratesa - stworzy� inn� od Plato�skiej wizj� doskona�ego spo�ecze�stwa. Antystenes - daleki od wszelkiego ary- stokratyzmu, bo, jako syn Ate�czyka i niewolnicy, osobi�cie odczu� skutki nier�wno�ci spo�ecznej - odrzuca� wszelkie konstrukcje idealizmu; s�ynne jest jego powiedzenie: "Platonie, widz� zawsze konia, a nigdy nie widz� ko�sko�ci". Naucza�, �e najwy�sz� cnot� jest �ycie zgodne z natur�, skromne, w oboj�tno�ci do d�br doczesnych, i niezale�ne. Stosunki spo�eczne, ustalone przez prawo, moralno��, obyczaje s� sztuczne i narzucone spo�ecze�stwu. Ludzie z natury s� r�wni - a natura nie zna podzia�u na bogatych i biednych czy wolnych i niewolnik�w, tak jak nie zna ona w�z��w rodzinnych czy pa�stwowych. Najbardziej znanym cynikiem, cho� nie najwybitniejszym filozofem tego kierunku, by� Diogenes z Synopy (ok.413-323 p.n.e.). G�osz�c nauk� o wyrzeczeniu si� wszelkich d�br materialnych i ideale �ycia zgodnego z natur�, a nie prawem pa�stwowym, jako pierwszy zasady te realizowa� w �yciu; wed�ug legendy mieszka� w beczce. Cynizm pociesza� ludzi biednych, �e nie bogactwo jest najwa�niejsze, za� bogatym wskazywa� drog� cnoty jako wiod�c� nad uciechami cielesnymi. Tworzy� pewien idea� spo�ecze�stwa ludzi prawdziwie wolnych, kt�rym niepotrzebne by�y pieni�dze, wojsko, s�dy, aparat przymusu i kt�rzy �yliby zgodnie z natur� i w�asnymi przekonaniami. By�a to utopia zupe�nie odmienna od Plato�skiej. Wp�yn�a ona na my�l 25 wczesno- chrze�cija�sk� a jej kontynuacji mo�na upatrywa� tak�e w wielu p�niejszych utopiach - konstruowanych nie, jak Plato�ska, "odg�rnie", lecz "oddolnie", na skutek wra�liwo�ci na niesprawiedliwo�� spo�eczn�. Poczynaj�c od Tomasza More'a (� 42), granica mi�dzy utopiami "odg�rnymi" i "oddolnymi" zacz�a si� jednak zaciera�, a wraz z tym nast�powa�o coraz silniejsze, na og�, nasycenie utopii cechami w�a�ciwymi my�li Platona a nie my�li cynik�w. � 6. Realizm Arystotelesowskiej nauki o pa�stwie I. Sylwetka my�liciela Tak jak w odniesieniu do wielu innych my�licieli, �yciorys Arystotelesa ze Stagiry, st�d zwanego Stagiryt�(384-322 p.n.e.), najwybitniejszego filozofa staro�ytno�ci, t�umaczy wiele cech jego tw�rczo�ci. Syn nadwornego lekarza kr�la Macedonii, z domu wyni�s� zainteresowanie empiryczn� wiedz� przyrodnicz� i medyczn�. Przez dwadzie�cia lat, cho� coraz bardziej odrzuca� idealizm Platona, uczy� si� a nast�pnie naucza� w Akademii Plato�skiej, pozostaj�c w niej do �mierci jej tw�rcy. P�niej by� nauczycielem Aleksandra Macedo�skiego, a� do jego wst�pienia na tron. W 335 r. wr�ci� do Aten, gdzie za�o�y� w�asn� szko�� naukow� i filozoficzn� (Likeion, sk�d pochodzi nazwa "liceum"), w kt�rej pierwszy raz prowadzono, pod jego kierunkiem, zespo�owe badania naukowe nad wszystkimi dziedzinami wiedzy. Sam zajmowa� si� przede wszystkim biologi�- i w�a�ciwe jej metody przenosi� do innych dziedzin wiedzy; Platon, jak by�a o tym mowa, fascynowa� si� geometri� II. Podstawy my�li o pa�stwie i prawie 1. Podstawy filozoficzne W filozofii Arystoteles poszukiwa� "z�otego �rodka": wbrew Platonowi twierdzi�, �e nie ma innych substancji ni� materialne, ale wbrew greckim materialistom poszukiwa�, poprzez badania jednostkowych rzeczy, og�lnej ich istoty, stara� si� godzi� racjonalizm, dot�d aprioryczny, i podej�cie empiryczne, itd. ��cz�c podej�cie empiryczne z g��bok� refleksj� filozoficzn� i panowaniem nad ca�o�ci� �wczesnej wiedzy, unikaj�c skrajno�ci, Arystoteles m�g� stworzy� syntez� dorobku filozofii i nauki greckiej. W jej ramach znalaz�o si� te� miejsce, wcale nie najwa�niejsze, dla, jak j� nazywa�, polityki. Dla Arystotelesa by�a to w ka�dym razie dziedzina nauki, a nie, jak u Platona, ideologizuj�cej filozofii i tym samym Arystoteles sta� si� tw�rc� naukowego podej�cia do zagadnie� spo�ecze�stwa i pa�stwa. 2. Empiryzm W tej dziedzinie przygotowa�, najprawdopodobniej z udzia�em uczni�w, dwa obszerne dzie�a o charakterze encyklopedycznym. Jedno zawiera�o opis ustroj�w 158 pa�stw greckich, drugie - opis ustroj�w pa�stw barbarzy�skich. Z dzie� tych zachowa� si� tylko fragment, dotycz�cy ustroju Aten. W tej sytuacji za fundamentalne dzie�o z tej dziedziny uzna� trzeba "Polityk�", kt�r� niekt�rzy uwa�aj� za notatki z jego wyk�ad�w. Kluczow� my�l� Arystotelesa by�o: "trzeba si� zastanowi� nie tylko nad tym, jaki ustr�j jest najlepszy, ale i nad tym, jaki jest mo�liwy". Rozwi�zaniu tej kwestii mia�y s�u�y� jak najszersze badania nad konkretnymi ustrojami, te tylko bowiem mog�y pos�u�y� do ustalenia "istoty rzeczy". 3. Cz�owiek "zwierz�ciem spo�ecznym" Podstaw� nauki Arystotelesa o pa�stwie sta�y si� twierdzenia: "cz�owiek jest z natury stworzony do �ycia w pa�stwie", "pa�stwo jest pierwej ani�eli rodzina i ka�dy z nas, ca�o�� bowiem musi by� pierwej od cz�ci". Naturalny rozw�j spo�eczny zmierza do ustanowienia pa�stwa, a etapami tego rozwoju s� kolejno rodzina i osada. Pa�stwo by�o rozumiane przez Arystotelesa w spos�b tradycyjny dla my�li greckiej - jako niewielka polis - mimo �e w jego czasach, czego nie chcia� chyba zauwa�y�, polis ust�powa�a ju� wielkim organizmom pa�stwowym. Cz�owiek, zdaniem Arystotelesa, jest istot� z natury spo�eczn� (zoon politikon), co oznacza te� - istot� pa�stwow�. Dla swej samorealizacji musi on wsp�istnie� w ramach pa�stwa. Pa�stwo jest doskonalszym tworem ni� wsp�lnoty ni�szego rz�du, bowiem jest ono samowystarczalne i zaspokoi� mo�e wszystkie, zar�wno materialne, jak i duchowe, potrzeby swych obywateli. -Celem pa�stwa jest wychowanie wolnych obywateli i realizacja ich dobra - umo�liwienie ludziom dobrego, godnego �ycia, pe�nego rado�ci z d�br doczesnych i poszanowania warto�ci etycznych. St�d te� pa�stwo powinno ogranicza� nadmierne bogacenie si� jednostek, m.in. przez wprowadzenie zakazu pobierania odsetek, d���c i w tym zakresie do zachowania "z�otego �rodka". St�d te� najwa�niejszy dla pa�stwa by� stan �redni, po�redni mi�dzy bogami i mas� ludu, z�o�ony z rzemie�lnik�w i drobnych rolnik�w: "skoro wi�c panuje ugoda co do tego, �e umiarkowanie i �rodek s� najlepsze, to oczywi�cie i w zakresie posiadania b�dzie �rednia w�asno�� bezwzgl�dnie ze wszystkich najlepsza". Poniewa� Arystoteles w �aden spos�b nie odrzuca� niewolnictwa, staraj�c si� znale�� dla� naturalne wyt�umaczenie, zadaniem pa�stwa musia�o te� by� utrzymywanie podzia�u na wolnych i niewolnik�w. III. Typologia ustroj�w pa�stwowych Odrzucaj�c Plato�ski pesymizm co do og�lnego kierunku ewolucji realnych ustroj�w, Arystoteles stworzy� te� nieco odmienn� typologi� form ustrojowych. Wyr�ni�, bior�c za kryterium ilo�� os�b rz�dz�cych (rz�dy sprawuje jednostka, grupa, og�), trzy ustroje regularne (rz�dz�cy kieruj� si� dobrem og�lnym): monarchi�, arystokracj� i - wprowadzony przez niego termin - po lite� oraz, odpowiednio, trzy ustroje zdegenerowane, gdzie rz�dz�cy kieruj� si� tylko interesem osobistym: tyrani�, oligarchi� i demokracj�. Tyrania jest zdegenerowan� form� monarchii, oligarchia - arystokracji, demokracja - politei. Arystoteles dokona� por�wnania ze sob� tych form. Za najbardziej wzgl�dem siebie opozycyjne uzna� monarchi� i tyrani�; przeciwstawienie to wynika z istnienia albo dobrych, albo z�ych rz�d�w jednostki. "Celem tyrana jest u�ycie, a celem kr�la pi�kno moralne. Dlatego te� tyrana cechuje pogo� za pieni�dzem, a kr�la raczej dba�o�� o cze��". Tyrania jest ustrojem najgorszym, niezgodnym z natur� i godno�ci� ludzk�, prowadz�cym bezpo�rednio do degradacji pa�stwowo�ci. Arystokracja wyst�puje w�wczas, gdy rz�dy le�� w r�kach grupy wybitnych obywateli, wyr�niaj�cych si� zaletami ducha i umys�u. Jednak�e gdy przewag� uzyskuj� najbogatsi, rodzi