O j�zyku polskim podr�cznik dla klas 1-3 liceum og�lnokszta�c�cego liceum profilowanego dla klas 1-4 technikum zakres podstawowy i rozszerzony � Podr�cznik obejmuje zakres rozszerzony i podstawowy materia�u. Zakres rozszerzony zaznaczony jest pionowym paskiem biegn�cym wzd�u� strony, materia� podstawowy nie ma �adnego oznaczenia. Renata Przybylska O j�zyku polskim podr�cznik dla klas 1-5 liceum og�lnokszta�c�cego liceum profilowanego dla klas 1-4 technikum zakres podstawowy i rozszerzony WYDAWNICTWO LITERACKIE KRAK�W 2002 Podr�cznik dopuszczony do u�ytku szkolnego przez ministra w�a�ciwego do spraw o�wiaty i wychowania 1 wpisany do wykazu podr�cznik�w szkolnych przeznaczonych do kszta�cenia og�lnego do nauczania j�zyka polskiego (w zakresie podstawowym 1 rozszerzonym) na poziomie klas I-III liceum og�lnokszta�c�cego, liceum profilowanego i technikum, na podstawie recenzji rzeczoznawc�w: mgr Marii Dziurzy�skiej-�cibior � z rekomendacji Uniwersytetu Jagiello�skiego, prof. dr. hab. Bogdana Walczaka � z rekomendacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, prof. dr hab. Haliny Wi�niewskiej � z rekomendacji Uniwersytetu Marii Curie-Sk�odowskiej, prof. dr. hab. Edwarda Pola�skiego � z rekomendacji Towarzystwa Kultury J�zyka. Numer dopuszczenia: 90/02 Ksi��ka podlega ochronie na podstawie przepis�w ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zawiera materia�y o oryginalnym charakterze. Wykorzystanie jej tre�ci lub formy wymaga zgody Wydawnictwa. Kopiowanie ksi��ki w ca�o�ci lub we fragmentach stanowi naruszenie normalnego, przewidzianego prawem korzystania z podr�cznika i godzi w s�uszne interesy Wydawnictwa i Autora. Wydanie pierwsze ISBN 83-08-03222-2 SPIS TRE�CI Od autorki (9) Legenda (10) 0 J�ZYK � NARZ�DZIE CZ�OWIEKA (11) 1. Cz�owiek w�r�d znak�w (11) Znaki naturalne i konwencjonalne (12); Znaki jednostronne i dwustronne (14); Znaki semantyczne i niesemantyczne (14) 2. Znak j�zykowy na tle innych znak�w (18) 3. J�zyk jako system znak�w (21) 4. Akt komunikacji j�zykowej (22) 5. Warunki udanej komunikacji j�zykowej (26) 6. Funkcje j�zyka (30) J�zyk w spo�ecze�stwie (30); J�zyk w komunikacji (31); J�zyk w dzia�aniu (34) 7. Mowa a pismo (37) Komunikacja ustna i komunikacja pisemna (37); J�zyk m�wiony i j�zyk pisany (40); Kr�tka historia pisma (42); Kr�tka historia pisowni polskiej (47) 8. Warstwa brzmieniowa j�zyka polskiego (50) Zas�b g�osek w j�zyku polskim (51); Budowa sylaby (54); Akcent (54); Intonacja i pauzy (57); Pisownia a wymowa (58); Najwa�niejsze zasady poprawnej wymowy polskiej (59); Wymowa samog�osek (59); Wymowa sp�g�osek (60); Wymowa po��cze� wyraz�w (63) ZNACZENIE W J�ZYKU (67) 1. O znaczeniu wyraz�w (67) Co to jest znaczenie wyrazu? (67); Znaczenie przedmiotowe (68); Znaczenie ekspresywne (70); Znaczenie asocjacyjne (75); Znaczenie stylistyczne (79); Znaczenie gramatyczne (79); Znaczenie strukturalne (79); Znaczenie etymologiczne (80); Wyrazy wieloznaczne (81); Polisemy (81); Homonimy (85); Wyrazy bliskoznaczne � synonimy (88); Wyrazy o przeciwnym znaczeniu � antonimy (95); Konwersy (99); Wyrazy og�lne i szczeg�owe � hiponimia (101); Wyrazy konkretne i abstrakcyjne (104); Nazwy w�asne (105); Nazwy miejscowe (108); Imiona (110); Nazwiska (112); Odmiana nazwisk (113) % 5 Spis tre�ci 2. O znaczeniu zdania (115) Co to jest zdanie? (115); Zdaniotw�rcza rola czasownika (116); O znaczeniu czasownik�w (117); Budowa gramatyczna zdania a jego znaczenie (119); Postawa nadawcy wobec tre�ci zdania (121); Informacje przekazywane w zdaniu niejawnie (122). 3. O znaczeniu wypowiedzi (125) LL J�ZYKOWY OBRAZ �WIATA (129) 1. Co to jest j�zykowy obraz �wiata? (129) 2. Rzeczywisto�� widziana przez pryzmat cz�ci mowy (132) 3. Rzeczywisto�� widziana przez pryzmat kategorii gramatycznych (137); Funkcje znaczeniowe kategorii gramatycznych (140); Liczba (140); Rodzaj (142); Przypadek (145); Czas (149); Aspekt (151); Tryb (153); Osoba (155); Strona (157); Stopie� (159); Rozr�nienia poj�ciowe a kategorie s�owotw�rcze (161) 4. Rzeczywisto�� uporz�dkowana w s�owach (165) 5. Frazeologia zwierciad�em �ycia spo�ecznego (169) 6. Stereotypy j�zykowe (174) ^ZRӯNICOWANIE WSPӣCZESNEJ POLSZCZYZNY (179) 1. Gwary (dialekty ludowe) (180) Dialekt ma�opolski (181); Dialekt wielkopolski (182); Dialekt mazowiecki (183); Dialekt �l�ski (183); Dialekt kaszubski (184) 2. Polszczyzna regionalna (188) Czy istniej� wsp�cze�nie gwary miejskie? (191) 3. Odmiany spo�eczne j�zyka (193) J�zyki zawodowe (193); J�zyki �rodowiskowe (196); J�zyki tajne (198) 4. Style funkcjonalne wsp�czesnej polszczyzny (200) Styl potoczny (202); Wyr�niki stylu potocznego (203); Gatunki stylu potocznego (205); Styl oficjalny (206); Wyr�niki stylu oficjalnego (207); Gatunki stylu oficjalnego (207); Styl urz�dowy (209); Wyr�niki stylu urz�dowego (210); Gatunki stylu urz�dowego (211); Styl naukowy (214); Wyr�niki stylu naukowego (214); Gatunki stylu naukowego (216); Styl publicystyczny (218); Wyr�niki stylu publicystycznego (219); Gatunki stylu publicystycznego (220); J�zyk reklamy (222); Wyr�niki j�zyka reklamy (222); Styl artystyczny (225) 5. �rodki stylistyczne (227) Fonetyczne �rodki stylistyczne (228); Fleksyjne �rodki stylistyczne (231); S�owotw�rcze �rodki stylistyczne (234); Sk�adniowe �rodki stylistyczne (236); Figury stylistyczne (tropy poetyckie) (240); Epitet (241); Por�wnanie (243); Metafora (245); Metonimia (253); Oksymoron (254); Hiperbola (254); Litota (255); Eufemizm (255); Peryfraza (255) ^TWORZYMY W�ASN� WYPOWIED� (258) 1. Szukamy w�a�ciwych s��w (258) Sposoby bogacenia s�ownictwa (259); Neologizmy s�owotw�rcze (261); Neologizmy znaczeniowe (neosemantyzmy) (265); Zapo�yczenia (267); Zwi�zki 6 Spis tre�ci frazeologiczne (271); Budowa gramatyczna i funkcje zwi�zk�w frazeologicznych (271);Przys�owia (275) 2. ��czymy s�owa (277) Szablon leksykalny (283) 3. Budujemy zdania (284) Zdanie pojedyncze (284); Sk�adniki zdania pojedynczego (284); Rodzaje stosunku sk�adniowego mi�dzy sk�adnikami (287); Szereg (287); Zwi�zek (289); Zwi�zek zgody (289); Najbardziej k�opotliwe zwi�zki zgody (290); Zwi�zek rz�du (293); Najcz�stsze wykolejenia w zakresie sk�adni rz�du (294); Zwi�zek samej przynale�no�ci (297); Budowa zdania pojedynczego (298); G��wne cz�ci zdania: Orzeczenie (298); Podmiot (301); Drugorz�dne cz�ci zdania: Dope�nienie (304); Przydawka (306); K�opoty z szykiem przy-dawki (308); Okolicznik (310); Analiza sk�adniowa zdania pojedynczego (313); Sk�adamy zdanie z�o�one (315); Zdania z�o�one wsp�rz�dnie (316); K�opoty z interpunkcj� w zdaniach wsp�rz�dnych (317); Zdania z�o�one podrz�dnie uzupe�niaj�ce (319); Sposoby ��czenia zda� podrz�dnych (321); Zdania z�o�one podrz�dnie rozwijaj�ce (323); Analiza sk�adniowa zdania z�o�onego (324); Przyk�ady analizy sk�adniowej (326) 4. To samo, ale nie tak samo (327) Parafrazy sk�adniowe (328); Parafrazy typu zdanie <-> zdanie (329); Parafrazy typu zdanie <-> oznajmienie lub zawiadomienie (330); Parafrazy typu zdanie <-> imies�owowy r�wnowa�nik zdania (330); Parafrazy typu zdanie <-� cz�ci zdania pojedynczego (332); Parafrazy typu zdania (dwa lub wi�cej) <-> jedno zdanie (333); Parafrazy s�owotw�rcze (335); Parafrazy nieregularne (336) 5. ��czymy zdania w sp�jny tekst (339) % JAK SPRAWNIE POS�UGIWA� SI� J�ZYKIEM? (342) 1. Poprawno�� j�zyka (342) Norma j�zykowa (342); B��d j�zykowy (345); Kryteria poprawno�ci j�zykowej (346); Kryterium gramatyczne (347); Kryterium funkcjonalne (347); Kryterium logiczne (350); Kryterium narodowe (350); Kryterium autorytetu kulturalnego (352); Kryterium zwyczajowe (353); Przyczyny b��d�w j�zykowych (354); Najcz�stsze b��dy i ich typy (355); B��dy ortograficzne (355); B��dy interpunkcyjne (357); B��dy fleksyjne (359); B��dy sk�adniowe (361); B��dy s�owotw�rcze (363); B��dy leksykalne (363); B��dy frazeologiczne (366); B��dy w wymowie (368) 2. Stosowno�� stylistyczna (369); Jak trafnie wybra� w�a�ciwy styl (370) 3. Skuteczno�� (372) 4. Grzeczno�� (374) Zwracanie si� do innych os�b (375); Powitania i po�egnania (376); �yczenia i gratulacje (377); Zaproszenia (378); Pro�by (379); Podzi�kowania (381); Przepraszanie (382); Grzeczne s��wka (384) 5. Pi�kno (385) 6. Prawda i szczero�� (386) Prawda w wypowiedziach o funkcji informuj�cej (387); Prawda w wypowiedziach o funkcji ekspresywnej, perswazyjnej lub stanowi�cej (387); Prawda jako w�a�ciwo�ci logicznego rozumowania (388) 7 Spis tre�ci 7. Oceniamy styl wypowiedzi (390) Prosty czy ozdobny? (390); Jasny czy zawi�y? (391); Zrozumia�y czy trudny? (391); Precyzyjny czy nieprecyzyjny? (392); Zwi�z�y czy rozwlek�y? (393); Konkretny czy abstrakcyjny? (395); Obrazowy czy suchy? (395); Dynamiczny czy statyczny? (396); Urozmaicony czy monotonny? (396) RETORYKA JAKO SZTUKA PRZEKONYWANIA (397) 1. Co to jest retoryka? (397) Cel wypowiedzi retorycznej (397); Cel dydaktyczny (398); Cel perswazyjny (398); Funkcja estetyczna (399) 2. Argumentacja (401) Argumentacja logiczna (rozumowa) (402); Argumentacja emocjonalna (404); Argumenty rzeczowe (406) 3. Chwyty erystyczne (406) 4. Przemawianie publiczne (411) Rodzaje przem�wie� (411); Kompozycja przem�wienia (412); Zasady wyg�aszania mowy (413) 5. Dyskusja (416) Dyskusja zorganizowana (417); Przebieg dyskusji (417); Og�lne zasady udzia�u w dyskusji (419) 6. Zadawanie pyta� (420) 7. Negocjacje (422) POLSZCZYZNA I JEJ PRZESZ�O�� (427) 1. Polszczyzna na tle innych j�zyk�w (427) 2. Pochodzenie j�zyka polskiego (432) Jak powsta� polski j�zyk literacki? (435) 3. Dziedzictwo przesz�o�ci we wsp�czesnej polszczy�nie (437) Zjawiska fonetyczne i ich �lady w ortografii i wymowie (437); Zmiany w s�owotw�rstwie (444); Jak i dlaczego wyrazy zmieni�y swoje znaczenie? (447); Archaizmy i archaizacja (452) 4. Kontakty polszczyzny z innymi j�zykami (454) �acina (454); J�zyk czeski (455); J�zyk niemiecki (456); J�zyk w�oski (457); J�zyk francuski (457); J�zyki wschodnioslowia�skie (458); J�zyk angielski (458); Inne j�zyki (459); Kt�re j�zyki wywar�y najwi�kszy wp�yw na polszczyzn�? (459); Jak wyrazy obce dostosowuj� si� do polszczyzny? (461) Indeks poj�� (464) Literatura wykorzystana (469) L M OD AUTORKI Agnieszko, Wojtku, Zaczynasz nowy etap swojej edukacji, stajesz si� samodzielnie my�l�cym m�odym cz�owiekiem. Wybra�e� szko�� �redni�, a to znaczy, �e chcesz si� uczy�, chcesz pozna� siebie i otaczaj�cy �wiat. W przyswajaniu wiedzy o j�zyku i skutecznym porozumiewaniu si� z innymi ma Ci pom�c ten podr�cznik. Pisa�am go z my�l� o Tobie � osobie inteligentnej, otwartej i ciekawej �wiata, stawiaj�cej sobie r�ne pytania i zdolnej do znalezienia na nie odpowiedzi. Ten podr�cznik jest przede wszystkim dla Ciebie. Nie musisz od razu wkuwa� wszystkiego. Mo�esz zacz�� od dowolnego rozdzia�u, od tego, co ciekawe lub �atwiejsze, a dopiero potem wr�ci� do fragment�w trudniejszych. W wyk�adzie znajdziesz wiadomo�ci, kt�re s� niezb�dne wykszta�conemu cz�owiekowi, oraz te, kt�re na razie mo�esz opu�ci�, by wr�ci� do nich p�niej, gdy oka�� si� potrzebne lub gdy co� bardziej Ci� zainteresuje. Je�li chcesz sprawdzi�, ile ju� umiesz i czy wszystko dobrze zrozumia�e�, zr�b samodzielnie �wiczenia. Je�li poszukujesz dodatkowych informacji, si�gnij po polecane ksi��ki. Je�li masz ochot� � przeczytaj fragmenty �Czy wiesz, �e..." � znajdziesz tam r�ne ciekawostki. Z tym podr�cznikiem �atwiej Ci b�dzie powt�rzy� i uporz�dkowa� ca�o�� wiedzy o j�zyku, zw�aszcza przed matur� lub egzaminem na studia. Odes�ania do poznanych termin�w i poj�� znajdziesz w zamieszczonym na ko�cu indeksie poj��. Mo�esz tak�e wykorzysta� t� ksi��k� jako poradnik j�zykowy � nie tylko Ty, r�wnie� Twoi domownicy znajd� w niej wskaz�wki, jak rozwi�za� najcz�stsze k�opoty j�zykowe, na przyk�ad jak wymawia� poprawnie wyrazy, jak je akcentowa�, jak unikn�� b��d�w w budowaniu zda� itd. Dlatego nie pozbywaj si� tego podr�cznika, gdy zdasz matur�. Mo�e to b�dzie w�a�nie pierwsza ksi��ka, od kt�rej zaczniesz gromadzi� biblioteczk� mi�o�nika poprawnej i pi�knej polszczyzny? Zach�cam Ci� do pracy nad j�zykiem, bo przez ca�e �ycie j�zyk w�a�nie, spos�b wys�awiania si�, b�dzie Twoj� najlepsz� wizyt�wk�, otworzy 9 Od autorki Ci drog� do wielu �rodowisk, zaj�� i zawod�w, o kt�rych dzisiaj marzysz. Dlatego doskonal swe umiej�tno�ci j�zykowe i �wicz jak najcz�ciej: > ucz si� na g�os, �eby poprawi� dykcj�, nabra� bieg�o�ci w formu�owaniu my�li..., > pisz � nie tylko obowi�zkowe wypracowania, pisz te� dla siebie: mo�e dziennik, mo�e pami�tnik, mo�e..., > czytaj dobre ksi��ki. W ten przyjemny i bezbolesny spos�b niespostrze�enie przyswoisz sobie najlepsze wzorce. Je�eli napotkasz trudno�ci w czasie nauki, nie cofaj si� przed nimi � popro� o pomoc swojego nauczyciela. �ycz� Ci mi�ej pracy z podr�cznikiem! Powodzenia! Legenda Renata Przybylska > = definicja, kt�ra jest wa�na i dobrze si� jej nauczy� Zapami�taj wiadomo�ci r�wnie� wa�ne, podsumowuj� wyk�ad S = materia� potrzebny do matury rozszerzonej i o profilu humanistycznym (materia� bez tego oznaczenia stanowi zakres podstawowy) PpzU/bO�Hitii ?ol)/e,/ = wiadomo�ci, kt�re pozna�e� w m�odszych klasach, 01 o ' tutaj zebrane do powt�rzenia = tak oznaczana jest forma niepoprawna, trzeba jej unika� Me chcia� nas B�g po�o�y� r�wno z bestyjami: Da� nam rozum, aa� mow�, a nikomu z nami. Jan Kochanowski J�ZYK � NARZ�DZIE CZ�OWIEKA 1. Cz�owiek w�r�d znak�w Ludzie potrafi� porozumiewa� si� mi�dzy sob� na wiele r�nych sposob�w. M�wi�, pisz�, robi� znacz�ce gesty i miny, maluj� obrazy, komponuj� muzyk�, ta�cz�, wymy�laj� specjalne znaki, np. znaki drogowe. Przez cale �ycie uczymy si�, kt�re zjawiska wok� nas s� szczeg�lnie wa�ne, znacz�ce, bo informuj� nas o czym�. Gdy widzimy b�yskawic� na niebie, spodziewamy si� burzy. Uczniowie w szkole s�ysz� dzwonek i wiedz�, �e to pocz�tek lub koniec lekcji. Jeste�my zdolni do odbierania i odczytywania wielu r�nych znak�w, umiemy te� sami je tworzy� i kierowa� do innych ludzi. Znak zwraca nasz� uwag� na co� innego poza sob�. Znakiem jest np. czerwone �wiat�o sygnalizacji drogowej, kt�re oznacza st�j. Ka�dy znak ma pewn� okre�lon� form� i przyporz�dkowan� do niej tre�� poj�ciow�. Relacja mi�dzy form� znaku a jego tre�ci� to relacja oznaczania. Forma znaku jest �ci�le zwi�zana z jego tre�ci�, jedno nie istnieje bez drugiego, podobnie jak nie istniej� osobno jedna i druga strona kartki papieru. Dlatego m�wimy, �e forma znaku jest jego stron� oznaczaj�c�, natomiast tre�� znaku jest jego stron� oznaczan�. Cz�sto zamiast wyrazi� si� dok�adniej �forma znaku", m�wimy kr�tko �znak". Zauwa�, �e odczytuj�c znak, podstawiasz po prostu w jego miejsce okre�lon� tre��, rozumujesz tak: widz�, �e dziecko ma gor�czk� � to znak, �e jest chore; widz�, �e po��k�e li�cie spadaj� z drzew � to znak, �e nadchodzi jesie�; s�ysz� dwana�cie uderze� zegara � to znak, �e jest godzina dwunasta w po�udnie albo godzina dwunasta w nocy. Znak zatem zast�puje nam pewn� tre��. Zwr�� uwag� na to, �e niekt�re znaki s� wieloznaczne, mo�na im przypisa� nie jedno, lecz nawet kilka r�nych znacze�! 11 J�zyk � narz�dzie cz�owieka Relacja oznaczania " " forma znaku tre�� znaku (strona oznaczaj�ca) np. czerwone �wiat�o sygnalizacji drogowej (strona oznaczana) �st�j" Znaki postrzegamy i odbieramy za pomoc� zmys��w. Najwa�niejsze dla cz�owieka s� znaki wzrokowe i s�uchowe. Inne zmys�y: dotyk, w�ch czy smak, o wiele rzadziej nadaj� form� docieraj�cym do nas znakom. Do znak�w wzrokowych zaliczymy m.in. znaki drogowe, u�ycie przez kierowc� klaksonu to przyk�ad znaku s�uchowego, a u�cisk d�oni to znak dotykowy. Podzia� znak�w ze wzgl�du na uczestnicz�ce w ich odbiorze zmys�y Znaki ' ' ' ' ' ' " " wzrokowe s�uchowe w�chowe dotykowe smakowe Znaki naturalne i konwencjonalne Zastan�wmy si� teraz, na czym polega zwi�zek mi�dzy form� znaku a oznaczan� tre�ci�, czyli tym, do czego dany znak nas odsy�a. Takie znaki, jak np.: dym � znak ognia; �zy � �wiadectwo silnego wzruszenia, rado�ci lub smutku; gor�czka � objaw choroby; ka�u�e na ulicy � �lad tego, �e pada� lub w�a�nie pada deszcz, nazywamy znakami naturalnymi. Jak zapewne sam zauwa�y�e�, zwi�zek mi�dzy form� znaku a jego tre�ci� w powy�szych przyk�adach jest naturalny, wynika wprost z zaobserwowanych przez nas normalnych zwi�zk�w mi�dzy zjawiskami wsp�wyst�pu-j�cymi w otaczaj�cym nas �wiecie. Znaki naturalne opieraj� si� na istniej�cym naturalnie (czyli nieustanowionym przez cz�owieka) zwi�zku mi�dzy form� znaku a jego tre�ci�. Cz�owiek w�r�d znak�w W�r�d znak�w naturalnych mo�emy wyr�ni� objawy i obrazy. Objawem nazywamy znak, w kt�rym zwi�zek mi�dzy form� a tre�ci� znaku opiera si� na relacji przyczynowo-skutkowej. Skoro ogie� jest przyczyn� dymu, a sam dym jest skutkiem ognia, to dym mo�emy nazwa� znakiem-objawem. Znaki-objawy inaczej nazywamy oznakami, wska�nikami lub symptomami. Znaki-obrazy to np. fotografia, rysunek realistycznie przedstawiaj�cy kota, odg�os wydawany przez dziecko na�laduj�ce w zabawie warkot silnika samochodowego. Zwi�zek mi�dzy form� zna-ku-obrazu a jego tre�ci� opiera si� na relacji podobie�stwa, czyli znak pod jakim� wzgl�dem na�laduje i przypomina nam to, co oznacza. Fotografia przedstawia i wiernie na�laduje czyj� wygl�d i w tym sensie jako znak oznacza go. Znaki-obrazy inaczej nazywamy znakami ikonicznymi lub ikonami (gr. eikon = obraz). Znaki naturalne ' ' � ' objawy obrazy 5 mi�dzy form� a tre�ci�jest mi�dzy form� a tre�ci� LJ relacja przyczynowo-skutkowa jest relacja podobie�stwa o �2 Znaki umowne (inaczej: konwencjonalne, �ac. conventio = w umowa) odsy�aj� do tre�ci oznaczanej na innej zasadzie � na mocy umowy obowi�zuj�cej w pewnej wsp�lnocie ludzkiej. Na przyk�ad to, �e akurat czerwone �wiat�o w sygnalizacji drogowej oznacza st�j, a zielone droga wolna, mo�esz i�� lub jecha�, jest wynikiem przyj�tej przez wszystkich uczestnik�w ruchu ulicznego wsp�lnej konwencji, skodyfikowanej w przepisach ruchu drogowego. Odczytanie znak�w naturalnych jest tylko kwesti� naszej spostrzegawczo�ci, ale odczytanie znak�w umownych wymaga ju� pewnego wtajemniczenia, mianowicie poznania okre�lonej konwencji. W Polsce energiczny poziomy ruch g�ow� w prawo i w lewo jest znakiem przeczenia nie, podczas gdy identyczny ruch dla mieszka�ca Bu�garii ma znaczenie wprost przeciwne, jest znakiem przytakiwania tak. Znakiem �a�oby w naszym kr�gu kulturowym jest czer�, podczas gdy w Chinach � biel. Widzimy wi�c, �e zwi�zek mi�dzy znakiem a jego tre�ci� jest w wielu przypadkach umowny, zale�ny od zwyczajowo ukszta�towanej i og�lnie przyj�tej w danej wsp�lnocie konwencji. Znaki konwencjonalne opieraj� si� na zwi�zku mi�dzy form� a tre�ci� znaku przyj�tym umownie w�r�d cz�onk�w danej wsp�lnoty spo�ecznej. 13 J�zyk � narz�dzie cz�owieka Znaki " ' r naturalne konwencj onalne Znaki jednostronne i dwustronne Takie zjawiska, jak np. dym, b�yskawica, ka�u�e na ulicy, s� interpretowane jako znaki tylko z punktu widzenia ich odbiorcy � cz�owieka. S� wi�c jednostronne, bo nie maj� �adnego nadawcy. Nikt nie tworzy ich celowo, po to aby inni ludzie je odczytali i zrozumieli. Ale skierowany do kogo� u�miech jako znak sympatii, oklaski jako wyraz podziwu, ostrzegawczy okrzyk pod czyim� adresem s� ju� znakami dwustronnymi, bo maj� jakiego� �wiadomego nadawc� i okre�lonego adresata, czyli odbiorc�. Znaki dwustronne, poniewa� s� celowo przez kogo� nadawane i kierowane do jakiego� odbiorcy, nazywamy sygna�ami. Znaki ' 1 " dwustronne = sygna�y jednostronne moj� nadawc� nie maj� nadawcy, i odbiorc� maj� tyUco odbiorc� Znaki semantyczne i niesemantyczne W�r�d sygna��w mamy takie znaki, kt�re wp�ywaj� na odbiorc�, zw�aszcza na jego uczucia, ale nie odnosz� si� do uporz�dkowanego systemu poj�ciowego, wsp�lnego dla pewnej grupy ludzi. M�wimy o nich, �e nie s� znakami semantycznymi, a to, jak zostan� odebrane, jest w�a�ciwie nieprzewidywalne. Taki charakter ma np. muzyka czy taniec � nadawca wp�ywa celowo na s�uchacza lub widza, kszta�tuje jego wra�enia, ale s� one nieprzek�adalne na �aden obiektywny, inny, wsp�lny �j�zyk". Nie mo�na sprawdzi�, czy kto� �le, czy dobrze zrozumia� muzyk� lub taniec. Nie mo�na bowiem pod�o�y� pod znak niesemantyczny jakiej� okre�lonej, znanej zar�wno na- 14 Cz�owiek w�r�d znak�w dawcy, jak i odbiorcy, tre�ci poj�ciowej. Znaki niesemantyczne nazywa si� apelami. Inaczej rzecz si� ma z sygna�ami semantycznymi. Odsy�aj� one do pewnych wsp�lnych dla ludzi poj��, dzi�ki czemu zar�wno dla nadawcy, jak i odbiorcy danego sygna�u semantycznego jest jasne, o jakie poj�cie chodzi. Sygna�y ' ' " niesemantyczne = apele semantyczne Znaki mog� by� jednostkowe, nie powi�zane z innymi znakami, np. dym jako objaw ognia. Cz�sto jednak znaki tworz� pewien system, to znaczy, �e mamy do dyspozycji nie jeden, ale wi�cej znak�w, kt�re s� powi�zane ze sob� np. w ten spos�b, �e tre�� jednego znaku odczytujemy, przeciwstawiaj�c j� tre�ci innego znaku. Taki bardzo prosty system tworz� znaki sygnalizacji �wietlnej: czerwone �wiat�o jako sygna� oznaczaj�cy st�j przeciwstawia si� zielone-g mu �wiat�u jako sygna�owi oznaczaj�cemu droga wolna. Wci�� pa-a l�ce si� tylko jedno ze �wiate� nie mia�oby �adnej warto�ci znakowej, S3 co najwy�ej oznacza�oby awari� sygnalizacji. Znaki ' > ' ' jednostkowe tworz�ce system znakowy BI Zapami�taj 1. Znak ma form� i tre��. 2. Cz�owiek odbiera znaki za pomoc� zmys��w. Najwa�niejsze s� znaki wzrokowe i s�uchowe. 3. Znaki dziel� si� na: naturalne i konwencjonalne. Tw�rc� i u�ytkownikiem znak�w konwencjonalnych jest cz�owiek. 4. Znak nadawany celowo do kogo� to sygna�. 5. Sygna� semantyczny kieruje my�l odbiorcy i nadawcy ku tej samej, wsp�lnej tre�ci poj�ciowej, zast�puj�c jaki� wycinek znanego im �wiata. 6. Znaki mog� tworzy� rozbudowane systemy znakowe. 15 J�zyk � narz�dzie cz�owieka Badaniem wszelkich znak�w i system�w znakowych zajmuje si� stosunkowo m�oda nauka � semiotyka (gr. se-meiotikos = dotycz�cy znaku). 2&* Mi 6UH6Ze>Kta. i j||L Zinterpretuj wskazane ni�ej zjawiska jako znaki. Co oznacza ka�dy z nich? Pami�taj, �e niekt�re s� wieloznaczne, a to, jak je odczytujemy, mo�e zale�e� od sytuacji, w kt�rej zostan� u�yte, od oczekiwa� odbiorcy, od jego wiedzy itd. Je�li co� wydaje ci si� wieloznaczne, podaj wszystkie znaczenia, kt�re ci si� nasun�y, i okre�l, w jakich warunkach znaki nabieraj� takiej lub innej tre�ci: dzwonek do drzwi; p�acz niemowl�cia; l�d na rzece; ziewanie s�uchacza; szczekanie psa; klaskanie w d�onie; uniesienie do g�ry r�ki przez uczestnika dyskusji; gwizd s�dziego w czasie meczu koszyk�wki; wywieszenie bia�ej chor�giewki przez uczestnik�w bitwy; s�owo halo wypowiedziane w rozmowie telefonicznej; czerwona kartka pokazana przez s�dziego zawodnikowi podczas meczu pi�karskiego; bicie dzwon�w na wie�y ko�cielnej; szum drzew; trzask �amanej ga��zki; brak wody w kranie; spadaj�ce z drzew po��k�e li�cie; �awice �ni�tych ryb w rzece; gor�ce kaloryfery; bia�a laska w r�ku przechodnia. ffi Podziel powy�sze znaki na naturalne i konwencjonalne. Ustal, kt�re z nich s� nadawane celowo przez okre�lonego nadawc� do wybranego adresata, czyli s� sygna�ami. Q� Jakimi znakami � gestami, ruchami cia�a lub mimik�, mo�na w pewnych sytuacjach zast�pi� lub uzupe�ni� nast�puj�ce komunikaty ustne: Tak; Nie; Prosz� o g�os!; Podejd� tu do mnie!; Precz st�d!; Sp�jrz tam!; Cicho! Pst!; B�agam ci�!; Uwa�aj, ja ci jeszcze poka��!; Teraz mo�na usi���!; Wyra�am swe uznanie, jestem pe�en podziwu! Brawo!; Zwyci�ymy! ^jt Piktogram to obrazek przekazuj�cy jak�� informacj�. Na przyk�ad przekre�lony aparat fotograficzny informuje o zakazie fotografowania. Przyjrzyj si� przedstawionym tu piktogramom. Gdzie si� 16 Cz�owiek w�r�d znak�w z nimi zetkn��e�? O czym informuj�? Zast�p ka�dy z nich kr�tk� informacj� sformu�owan� pisemnie. Kt�ry spos�b przekazywania informacji jest twoim zdaniem skuteczniejszy � za pomoc� j�zyka pisanego czy za pomoc� odpowiedniego piktogramu: miejsce dla inwalidy; woda zdatna do picia; nie prasowa�!; prasowa� w temperaturze 200�C; pra� w temperaturze do 50�C; trasa narciarska; kolej linowa; kawiarnia; telefon; parking; zakaz u�ywania ognia; uwaga, poci�g!; zakaz wjazdu rowerem. g 0 ^J Jak rozumiesz poszczeg�lne s�owa zbli�one swym znaczeniem do wyrazu znak: �lad, trop, odcisk, piecz��, stempel, ekslibris, sygnatura, monogram, inicja�, podpis, pi�tno, god�o, emblemat, herb, logo, znami�, stygmat, Jaksymile. Obja�nij ich znaczenie, w razie potrzeby korzystaj�c ze s�ownika. Podaj przyk�ady konkretnych znak�w tego typu. W jakich dziedzinach �ycia najszybciej ro�nie zapotrzebowanie na r�ne umowne znaki? Q: U�ytkownicy Internetu stworzyli dla swoich potrzeb tzw. emotikony, czyli znaki symbolizuj�ce stan uczuciowy pisz�cego, np.: -(( u�miech u�miech ironiczny dwa ca�usy u�ciski g��boki smutek :-)) szeroki u�miech -* ca�us :-o krzyk, szok X= trzymam kciuki T_T �zy jak grochy Przyjrzyj si� tym znakom i odpowiedz na nast�puj�ce pytania: a) Znaki tego rodzaju maj� charakter naturalny czy konwencjonalny? A mo�e zwi�zek mi�dzy form� znaku jest po cz�ci naturalny (co na�laduj� te znaki?), a po cz�ci konwencjonalny? b) Czy zbi�r tych znak�w tworzy jaki� system? Z jakich element�w budowane s� te znaki? Mo�e podasz znane ci inne przyk�ady takich znak�w u�ywanych w Internecie? 17 J�zyk � narz�dzie cz�owieka c) Czy do tego zbioru mo�na doda� jakie� nowe znaki? Jak rao gryby one wygl�da�? d) Jak s�dzisz, dlaczego takie znaki okaza�y si� przydatne w In ternecie? 2. Znak j�zykowy na tle innych znak�w Kiedy pos�ugujesz si� j�zykiem polskim, te� u�ywasz znak�w. Znaki j�zykowe � wyrazy, zdania � s� szczeg�ln� odmian� znak�w w og�le. Spr�bujmy zastanowi� si�, pod jakim wzgl�dem s� one podobne do poznanych dotychczas znak�w, a w czym si� od nich r�ni�. Postaraj si� odpowiedzie� najpierw sam na poni�sze pytania, kt�re ��-g. cz� si� z poprzednim rozdzia�em: o w 1. Jaka jest forma znaku j�zykowego? " 2. Znaki j�zykowe s� naturalne czy konwencjonalne? X, 3. Znaki j�zykowe s� jednostronne czy dwustronne? ' Jj 4. Znaki j�zykowe s� semantyczne czy niesemantyczne? S 5. Czy znaki j�zykowe tworz� system? A teraz sprawd�, czy dobrze odpowiedzia�e�: ad. 1. Je�eli u�ywasz j�zyka w mowie, to znaki j�zykowe maj� form� d�wi�kow�, a je�eli w pi�mie, to znaki j�zykowe maj� form� graficzn�. Znaki j�zyka m�wionego docieraj� do nas za po�rednictwem s�uchu, natomiast j�zyka pisanego � za po�rednictwem wzroku. Z tych dw�ch mo�liwych form znaku j�zykowego forma d�wi�kowa jest form� podstawow� i wa�niejsz�. To znaczy, �e j�zyk mo�e istnie� tylko w mowie, a zapisywanie go jest spraw� wt�rn�. J�zyk polski istnia� przecie� najpierw tylko w formie m�wionej i dopiero w �redniowieczu podj�to pierwsze pr�by zapisywania go. Do dzi� na �wiecie w pewnych wsp�lnotach s� u�ywane j�zyki, kt�re nigdy i przez nikogo nie zosta�y zapisane. ad. 2. Znaki j�zykowe s� znakami konwencjonalnymi, dlatego �e nie ma naturalnego zwi�zku pomi�dzy tre�ci� oznaczan� znakiem, np. poj�ciem domu, a jego form�, to znaczy kszta�tem i brzmieniem s�owa dom w j�zyku polskim. Nie dopatrujemy si� mi�dzy s�owem dom a oznaczanym przez nie poj�ciem ani �adnego 18 Znak j�zykowy na tle innych znak�w podobie�stwa, ani �adnej relacji przyczynowo-skutkowej. Znaki j�zykowe odnosz� si� do okre�lonych poj�� na zasadzie umowy, kt�ra ukszta�towa�a si� historycznie w�r�d u�ytkownik�w danego j�zyka i jest przekazywana przez tradycj� z pokolenia na pokolenie. Wiemy zreszt�, �e w innych wsp�lnotach j�zykowych dana tre�� poj�ciowa mo�e by� oznaczona inaczej brzmi�cym wyrazem, np. dla m�wi�cych po niemiecku poj�cie domu przyporz�dkowane jest do s�owa Hans. Nawet wyrazy d�wi�kona�ladowcze, kt�re swym brzmieniem imituj� r�ne docieraj�ce do nas odg�osy, s� umowne, np. pianie koguta w j�zyku polskim jest na�ladowane przez wyraz kukuryku/, ale w j�zyku angielskim � przez zupe�nie brzmieniowo niepodobny wyraz cock-a-doodle-doo!, w niemieckim przez kikeriki!, a we francuskim � cocorico! Polak nie znaj�cy angielskiego nie domy�li si�, �e cock-a-doodle-doo! jest tym samym co polskie kukuryku. ad. 3. Znaki j�zykowe s� znakami dwustronnymi, czyli sygna�ami, gdy� istnieje zawsze cz�owiek-nadawca znaku i inny cz�owiek-odbiorca znaku. Znaki j�zykowe s� celowo tworzone przez cz�owieka i nadawane do wybranego odbiorcy, bo s�u�� do przekazywania okre�lonych informacji. >. c S ad. 4. Znaki j�zykowe s� sygna�ami semantycznymi. S Ka�dy znak j�zykowy, np. wyraz, zast�puje jakie� okre�lone poj�cie, g kt�re zna zar�wno nadawca znaku, jak i odbiorca. Poj�cia, kt�re 8 oznaczamy znakami j�zykowymi, sk�adaj� si� na pewien obraz zera wn�trznej, pozaj�zykowej rzeczywisto�ci. M�wimy, �e znaki j�zykowe odsy�aj� nas do rzeczywisto�ci, oznaczaj� r�ne jej sk�adniki. Ludzie m�wi�cy tym samym j�zykiem u�ywaj� znak�w j�zykowych z regu�y w tym samym znaczeniu. Dzi�ki temu mo�liwe jest porozumiewanie si�, bo ka�dy z m�wi�cych wie, jak� tre�� nale�y podstawi� pod dany znak, i odwrotnie � jak� tre�� nale�y odczyta� z danego znaku. ad. 5. Znaki j�zykowe tworz� system, i to bardzo skomplikowany. Mog� by� proste (nie da si� ich podzieli� na mniejsze cz�stki odnosz�ce si� do jakich� poj��) lub z�o�one. Prosty znak j�zykowy to tzw. morfem, czyli wyraz niepodzielny, np. dom, kot, w�z, oznaczaj�cy okre�lone poj�cie, lub najmniejsza cz�stka znacz�ca wyr�niona w jakim� wyrazie z�o�onym z morfem�w, np. w wyrazie malarz mamy dwie cz�stki znacz�ce � morfemy: mol- + -arz, w wyrazie kotek te� dwie: kot- + -ek. Morfemy, czyli takie w�a�nie cz�stki obci��one znaczeniem, s� dwustronnymi �cegie�kami": po jednej stronie jest znak, po drugiej oznaczana przez niego tre��. Z tych cegie�ek � porcji sensu � zbudowane s� nasze wypowiedzi. Ze znak�w prostych, czyli morfem�w, budujemy znaki z�o�one � wyrazy, a z nich znaki jeszcze bardziej z�o�one � zdania, ze zda� 19 J�zyk � narz�dzie cz�owieka t. � natomiast � wypowiedzi i ca�e teksty. Ka�d� wypowied� i ka�dy t sp�jny tekst mo�na opisa� jako jeden z�o�ony i bardzo skompliko-$ wany w swej budowie znak j�zykowy. a_ Podsumujmy teraz, jaka jest natura znaku j�zykowego na tle in- nych znak�w. Powiedzieli�my dot�d, �e znak j�zykowy jest znakiem konwencjonalnym, dwustronnym i semantycznym, powi�zanym z innymi znakami, czyli tworz�cym system znakowy. Prosty znak j�zykowy charakteryzuje si� tym, �e jest budowany z element�w samych w sobie pozbawionych znaczenia (czyli z d�wi�k�w, a w�a�ciwie fonem�w lub liter). Na przyk�ad prosty znak j�zykowy, morfem dom, sk�ada si� z trzech fonem�w: d, o, m. Liczba tych element�w nieznacz�cych jest ograniczona, ale liczba znak�w j�zykowych, jakie mo�emy z nich zbudowa�, jest ju� niesko�czenie du�a. Innymi s�owy, na drodze wzajemnej kombinacji element�w nieznacz�cych tworzymy ogromn� liczb� znacz�cych jednostek j�zyka � znak�w, zar�wno prostych, jak i z�o�onych. Na przyk�ad z fonem�w k, t, o mo�emy zbudowa� a� trzy r�ne wyrazy: kot, kto, tok. Ka�dy z nich jest znakiem odsy�aj�cym do innej tre�ci cwfczenta j|L Wybierz z polskiego alfabetu pi�� dowolnych liter, tak aby; m�g� z nich zbudowa� jak najwi�cej wyraz�w. Czym kierowa�e� si( w doborze tych w�a�nie, a nie innych liter? ffi- Jakie minimalne r�nice w kszta�cie znak�w j�zykowycl sta�y si� podstaw� �artu w przytoczonej ni�ej fraszce? Zwr�� uwagi zar�wno na brzmienie, jak i pisowni� wyraz�w. Nagrobek cz�owieka zmar�ego na udar s�oneczny Ce� Cie�. Jan Sztaudynger, Supe�ki J�zyk jako system znak�w 3. J�zyk jako system znak�w J�zyk jest systemem, czyli uk�adem wzajemnie powi�zanych ze sob� element�w. Systemowo�� j�zyka przejawia si� w jego bardzo skomplikowanej i hierarchicznej budowie, w kt�rej wyr�niamy: > poziom fonologiczny (jednostki = fonemy, elementy nieznacz�-ce, np. k-o-t), > poziom morfologiczny (jednostki = morfemy, najmniejsze cz�stki znacz�ce, np. w wyrazie dziennikarstwo mo�emy wyr�ni� morfemy: dzien-nik-ar-stw-o), > poziom sk�adniowy (jednostki = sk�adniki syntaktyczne), > poziom semantyczny, czyli znaczeniowy. System j�zykowy jest otwarty i elastyczny � powstaj� w nim wci�� nowe wyrazy, a inne wychodz� z u�ycia. Bardzo powoli zachodz� te� zmiany w jego budowie gramatycznej. J�zyk ewoluuje, w naturalny spos�b dostosowuj�c si� do potrzeb jego u�ytkownik�w. P�ki �yj� ludzie m�wi�cy danym j�zykiem, poty �yje i rozwija si� ich j�zyk. J�zyk ma charakter konwencjonalny, dlatego �e znaki L� j�zykowe, jak ju� wiemy, odsy�aj� do oznaczanych przez siebie po-� j�� na zasadzie pewnej umowy, historycznie ukszta�towanej w danej K spo�eczno�ci i przekazywanej przez tradycj� z pokolenia na pokole-S nie. Umowno�� nie oznacza dowolno�ci. Nikt, kto pos�uguje si� j�-<2 zykiem, nie mo�e sam, bez uzgodnienia z innymi, dowolnie zmieni� � np. znaczenia jakiego� wyrazu czy konstrukcji. J�zyk jest tworem spo�ecznym, czyli jest w�asno�ci� wszystkich ludzi m�wi�cych danym j�zykiem i tworz�cych okre�lon� wsp�lnot� j�zykow�. J�zyk, jakim w�r�d istot �ywych umie si� pos�ugiwa� tylko cz�owiek, mo�emy zatem zdefiniowa� tak: J�zyk jest systemem znak�w konwencjonalnych i semantycznych s�u��cych do porozumiewania si� ludzi w obr�bie danej spo�eczno�ci. Wiadomo, �e ludzie m�wi� r�nymi j�zykami: po polsku, po angielsku, po niemiecku itd. Ka�dy z tych j�zyk�w narodowych jest przyk�adem tzw. j�zyka naturalnego. J�zyki naturalne przeciwstawiamy innym systemom porozumiewania si�, zw�aszcza odr�niamy je od j�zyk�w sztucznych. J�zyki naturalne wykszta�ci�y si� w d�ugim i nie do ko�ca poznanym procesie rozwoju cywilizacyjnego cz�owieka. S� one naturalnym narz�dziem porozumiewania si� w obr�bie danej zamkni�tej wsp�lnoty narodowej. Inne co do pocho- 21 J�zyk � narz�dzie cz�owieka dzenia s� j�zyki sztuczne. Zosta�y specjalnie wymy�lone przez ludzi, kto� napisa� dla nich gramatyk� i stworzy� sztuczny s�ownik. Polak Ludwik Zamenhof jest tw�rc� sztucznego j�zyka **^? mi�dzynarodowego, esperanto. Pierwszy podr�cznik do &&} nauki esperanto zosta� opublikowany w 1887 r. J�zyk ten q> **7 l J9X ma wielu zwolennik�w i bogat� literatur� (przet�umaczono %L<?^t \ S. na� nawet Pana Tadeusza). Istnieje �wiatowy Zwi�zek <>6>\i'v!\ Esperantyst�w nale��cy do UNESCO. '�� A Ka�dy j�zyk naturalny, w tym i j�zyk polski, mo�emy opisywa� jako pewien rodzaj kodu. Kodem nazywamy ka�dy system �rodk�w s�u��cych do przekazywania informacji. Ludzie wymy�lili wiele r�nych sztucznych kod�w, np. zapis nutowy, kody cyfrowe (cyfry arabskie i rzymskie), kody tzw. kreskowe do znakowania towar�w sprzedawanych w sklepach, j�zyki programowania komputerowego. Wszystkie te kody nie s� jednak ani otwarte, ani elastyczne, nie podlegaj� te� naturalnej ewolucji. Ich przydatno�� do komunikowania si� jest zwykle ograniczona do pewnej w�skiej dziedziny. Nie ma wi�c bardziej genialnego narz�dzia porozumiewania si� ni� j�zyk naturalny. Jest on bowiem czym� uniwersalnym � s�u�y dobrze wszystkim pos�uguj�cym si� nim we wszelkich dziedzinach ich aktywno�ci. Zapami�taj J�zyk to twoje najwa�niejsze �yciowe narz�dzie. Im sprawniej nauczysz si� nim pos�ugiwa�, tym skuteczniejsze b�d� twoje dzia�ania. 4. Akt komunikacji j�zykowej Ka�da sytuacja u�ycia j�zyka po to, by porozumie� si� z innym cz�owiekiem, jest przyk�adem aktu komunikacji j�zykowej. W modelowym akcie komunikacji j�zykowej s� zawsze obecne nast�puj�ce sk�adniki: > nadawca � osoba, kt�ra m�wi lub pisze do kogo�, > odbiorca � osoba, kt�ra s�ucha lub czyta i rozumie komunikat, 22 Akt komunikacji j�zykowej > komunikat � to, co powiedzia� lub napisa� nadawca, p- kod � wsp�lny system znak�w, kt�rym pos�uguj� si� nadawca i odbiorca, ^ kontakt (kana�) � droga, kt�r� przekazywany jest komunikat, > kontekst � pozaj�zykowa rzeczywisto��, do kt�rej odnosi si� komunikat. Kontekst Komunikat Nadawca Kontakt Kod Wed�ug: Roman Jakobson, Poetyka w �wietle j�zykoznawstwa Wyobra�my sobie sytuacj�, w kt�rej Pawe� m�wi do Oli: Deszcz pada. W tym konkretnym akcie komunikacji j�zykowej Pawe� jest nadawc�, Ola odbiorc�, s�owa Deszcz pada s� komunikatem, kodem jest j�zyk polski, kana�em przekazu m�wienie, kontekstem rzeczywisto��, do kt�rej odnosi si� komunikat, w rym wypadku deszcz, kt�ry w danej chwili pada za oknami. Zauwa�my jeszcze, �e Pawe� wypowiada s�owa Deszcz pada w jakim� celu, mo�e chce ostrzec Ol�, aby nie wychodzi�a z domu bez parasola. Taki cel wypowiedzi nazywamy intencj�. Przyjrzyjmy si� teraz, jak przebiega akt komunikacji j�zykowej z punktu widzenia zada�, jakie stoj� przed odbiorc� i nadawc�. Pawe�-nadawca ma pewien zamiar komunikacyjny, inten-c j � � chce poinformowa� Ol�, �e pada deszcz, i zarazem ostrzec j�. Musi znale�� spos�b, aby wyrazi� t� informacj�: wybiera wsp�lny kod, czyli j�zyk polski, i koduje informacj� zgodnie z regu�ami kodu, czyli gramatyki j�zyka polskiego, tworz�c zdanie Deszcz pada. Wybiera kana� przekazu, czyli wypowiada na g�os to zdanie, cho� m�g�by je te� napisa�. Powstaje w ten spos�b wypowied� w formie m�wionej, komunikat, kt�ry jako celowo nadawany sygna� dociera do Oli-o d b i o r c y. Teraz Ola musi us�ysze� to, co powiedzia� Pawe�, czyli odebra� sygna�. Nast�pnie dzi�ki temu, �e zna j�zyk polski, mo�e odkodowa� sygna� i odtworzy� zawart� w nim informacj� � wie ju�, �e deszcz pada W ko�cu musi jeszcze t� informacj� zinterpretowa� tak, aby odczyta� intencj� Paw�a � zrozumie�, �e w danej sytuacji jest to ostrze�enie przed wyj�ciem z domu bez parasola. informacja -* kodowanie -� sygna� -> przekazywanie -> odbi�r -> odkodowanie informacji + intencja sygna� + interpretacja 23 J�zyk � narz�dzie cz�owieka Porozumienie jest osi�gni�te, je�li odbiorca zinterpretuje otrzyman� informacj� w spos�b zgodny z intencj� nadawcy. Typow� sytuacj� u�ycia j�zyka jest bezpo�rednia rozmowa dw�ch os�b znajduj�cych si� w tym samym miejscu i w tym samym czasie, widz�cych i s�ysz�cych si� nawzajem. Rozm�wcy wymieniaj� si� rolami, to znaczy najpierw jeden jest nadawc�, a potem drugi, i tak na przemian. W razie zak��ce� w przekazie czy niezrozumienia mog� prosi� o powt�rzenie wypowiedzi, jej u�ci�lenie, obja�nienie itp. Poniewa� s� uczestnikami tej samej sytuacji, wszystko, co dzieje si� wok�, tak�e to, co by�o powiedziane wcze�niej, jest im znane i u�atwia porozumienie. Oboje widz� i s�ysz� swoje wzajemne reakcje, a wymiana my�li jest obustronna. Proces komunikacji jest wspomagany przez r�ne �rodki pozawerbalne: ton i barw� g�osu, mimik�, gesty, �j�zyk cia�a", wskazywanie na widoczne elementy otoczenia itp. Dzi�ki temu nie wszystkie przekazywane informacje musz� by� zwerbalizowane, czyli wyra�one s�ownie w komunikacie. Inne akty komunikacji j�zykowej charakteryzuj� si� w szczeg�ach r�nymi odst�pstwami od takiej modelowej sytuacji u�ycia j�zyka. Zastan�wmy si�, kto mo�e by� nadawc�, a kto odbiorc� w r�nych sytuacjach komunikacyjnych. Nadawc� mo�e by�: *� pojedyncza osoba, ale i grupa ludzi, tak�e jaka� instytucja, urz�d, *� autor tekstu pisanego, np. listu, artyku�u w prasie, utworu literackiego, tak�e osoba dawno ju� nie�yj�ca, co oznacza, �e nadawanie i odbi�r nie musz� odbywa� si� w tym samym czasie, > osoba tylko po�rednicz�ca w przekazie, wypowiadaj�ca nie w�asny, ale cudzy tekst, np. aktor w teatrze, recytator, lektor w telewizji. Odbiorc� mo�e by�: > nie tylko rozm�wca, ale i np. s�uchacz wyk�adu, czytelnik ksi��ki, > grupa ludzi, jaka� okre�lona zbiorowo��, czasem ca�e spo�ecze�stwo, tak�e nast�pne pokolenia, ludzie, kt�rzy odbior� dany komunikat, np. przeczytaj� ksi��k� w wiele lat po jej powstaniu, *� sam nadawca, np. gdy sporz�dza i czyta w�asne notatki, pami�tnik itp. Typ kontaktu mi�dzy nadawc� a odbiorc� zwi�zany jest z wyborem kana�u przekazu. Podstawowo jest to kana� g�osowo-s�ucho-wy i wtedy komunikat ma form� m�wion�. No�nikami po�rednicz�cymi w przekazie komunikatu ustnego w dzisiejszych czasach mog� by�: telefon, telewizja, radio, ta�ma magnetofonowa, p�yta kompaktowa, film itp. 24 Akt komunikacji j�zykowej Wt�rnie jest to kana� wzrokowy�powstaje wtedy komunikat w formie pisanej, utrwalony i przekazywany za po�rednictwem r�nych zapis�w r�cznych, np. list, czy drukowanych, np. gazeta, ksi��ka, plakat, a tak�e filmowanych, np. napisy w telewizji, w kinie. ew/eze/r/a fff Okre�l poszczeg�lne sk�adniki aktu komunikacji j�zykowej: nadawca, odbiorca, kod, typ kontaktu � na podstawie przytoczonych ni�ej sytuacji: a) A: Daj �ci�gn��! B: Jeszcze czego! A: Nie b�d� taki! B�agam! B: Dobra, masz, ale szybko! b) Zwracam si� z uprzejm� pro�b� o przyznanie mi miejsca w internacie w roku szkolnym... Pro�b� swoj� motywuj� tym, �e... Piotr Kowalski. c) Ostoja � otwieramy horyzonty! Grupowe ubezpieczenia rodzinne. Indywidualne i grupowe ubezpieczenia na �ycie z funduszem inwestycyjnym! Informacje: telefon... d) Jedz�, py�, lulki pal�, Ta�ce, hulanka, swawola; Ledwie karczmy nie rozwal�, Cha, cha, hi, hi, hej�e, hola! e) Na pocz�tku B�g stworzy� niebo i ziemi�. Ziemia za� by�a bez�adem i pustkowiem, ciemno�� by�a nad powierzchni� bezmiaru w�d, a Duch Bo�y unosi� si� nad wodami... f) Kochana Mamusiu! W dniu Twoich Imienin �yczymy Ci wszystkiego najlepszego...! g) Witam widz�w Programu I. Zapraszam na spotkanie z porucznikiem Kojakiem w filmie... h) Szanowny Kliencie! Nale�no�� wykazan� w pozycji � kwota do zap�aty" nale�y uregulowa� w terminie p�atno�ci podanym na fakturze VAT. Za ka�dy dzie� op�nienia zap�aty, poczynaj�c od nast�pnego dnia po �terminie p�atno�ci" okre�lonym na fakturze, naliczone zostan� odsetki ustawowe. Telekomunikacja Polska SA 25 J�zyk � narz�dzie cz�owieka i) Chleb, bia�y ser, herbata, poczta! � znaczki i koperty!, odebra� pranie z magla, 18.00 � Marysia! j) Kasiu! Wychodz� na zebranie. B�d� ko�o 20.00. Zr�b sobie kolacj� (sa�atka w lod�wce). Mama. k) Wis�a King. Cracouia Pony (napisy na murach w mie�cie). \WJ META | &>K 5. Warunki udanej komunikacji j�zykowej Porozumiewanie si� z innymi nie jest wcale �atwe. Nieporozumienia zdarzaj� si� cz�sto i w�a�ciwie nie powinny nas dziwi�, je�li u�wiadomimy sobie, jak r�ni s� ludzie, jak r�ne informacje przekazuj�, a zw�aszcza jak r�ne intencje przy�wiecaj� im, gdy zabieraj� g�os. Mimo wszystko porozumienie mi�dzy lud�mi jest mo�liwe, je�li spe�nione zostan� odpowiednie ku temu warunki. Pierwszym i podstawowym warunkiem udanej komunikacji j�zykowej jest jak najlepsze opanowanie kodu j�zykowego, znajomo�� s�ownictwa i gramatyki, czyli sprawno�� j�zykowa. Nie rozumiemy przecie� komunikat�w, w kt�rych wyst�puj� s�owa nam =" nieznane, np. Na urodziny Jurek dosta� w prezencie kerlazon� (?), g kt�re s� �le, niegramatycznie skonstruowane, np. Bior�c do r�ki �j gazet�, ta informacja rzuci�a mi si� w oczy, albo dopuszczaj� wiele � r�nych interpretacji, nie dostarczaj�c zarazem wskaz�wek, kt�ra ji akurat jest w�a�ciwa, np. Autobus wyprzedzi� samoch�d (nie wiemy, 5 czy autobus jest przed samochodem, czy samoch�d jest przed autobusem). Wszelkie b��dy j�zykowe gro�� nieporozumieniami. Dlatego zar�wno nadawca, jak i odbiorca musz� dobrze pozna� j�zyk. Zna j�zyk ten, kto wie, jak rozumie� cudze i jak tworzy� poprawnie w�asne komunikaty, jak odr�nia� zdania poprawne od zda� niegrama-tycznych, jak rozpoznawa� wieloznaczno�� s��w i konstrukcji, jak wyra�a� dan� tre�� na wiele r�nych sposob�w itd. Nie zawsze jednak, nawet je�li kto� zna bardzo dobrze s�ownictwo i gramatyk� danego j�zyka, jest w stanie porozumie� si� z innymi. By� mo�e sam tego do�wiadczy�e�, gdy po latach uczenia si� j�zyka obcego, maj�c dobrze opanowany system gramatyczny i s�ownictwo, pojecha�e� do danego kraju i zacz��e� rozmawia� w obcym j�zyku. Przekona�e� si�, �e gramatyka i s�ownik to za ma�o. Trzeba 26 \ Warunki udanej komunikacji j�zykowej jeszcze wiedzie�, jak nale�y si� zachowywa� j�zykowo w r�nych sytuacjach i w kontaktach z r�nymi partnerami. Potrzebne jest zw�aszcza rozpoznanie typu relacji spo�ecznej ��cz�cej rozm�wc�w, wzajemnego uk�adu rang spo�ecznych. Inne �rodki j�zykowe stosujemy, gdy relacja jest r�wnorz�dna, np. rozmawiaj� ze sob� dwaj koledzy, r�wie�nicy, osoby dobrze si� znaj�ce nawzajem, nale��ce do tego samego �rodowiska, a inne, gdy jest nier�wnorz�dna: szef-podw�adny, rozm�wca starszy wiekiem, obcy, M osoby z r�nych �rodowisk czy reprezentanci r�nych profesji. Kr�tko m�wi�c, warunkiem skutecznego porozumiewania si� jest te� sprawno�� socjolingwistyczna, polegaj�ca na dostosowaniu komunikatu do pe�nionych przez nadawc� r�l spo�ecznych w danej wsp�lnocie j�zykowej. Tak� sprawno�� kszta�cimy w sobie przez ca�e �ycie, bo sami kolejncy wchodzimy w r�ne role: dziecka, ucznia, studenta, m�a lub �ony, rodzic�w, prze�o�onego lub podw�adnego. Co wi�cej, nasze zachowanie j�zykowe staramy si� przecie� dopasowywa� do konkretnej sytuacji, miejsca, czasu, tematu rozmowy, do tego, co ju� wiadome lub powiedziane wcze�niej, do tego, ._ czego odbiorca ma prawo spodziewa� si� w danej sytuacji. Uwzgl�d-o niamy fakt, czy temat jest rozm�wcy znany, czy nowy, jaki jest aktu-g alny stan psychiczny rozm�wcy, jego zdolno�� koncentracji, samo-g poczucie oraz og�lne nastawienie do nas i tematu. Je�li kto� umie w czuwa� nad wszystkimi sk�adnikami danego aktu komunikacji Jz j�zykowej, mo�emy powiedzie�, �e posiad� w�a�ciw� sprawno�� N sytuacyjn�w u�yciu j�zyka. Je�li kto� nie panuje nad sytuacj�, mo�e okaza� si� nieskuteczny; zamiast pozyska� rozm�wc�, obrazi go, zostanie zrozumiany �le lub nie zrozumiany w og�le. Sprawno�� sytuacyjna jest umiej�tno�ci� bodaj�e najtrudniejsz�, bo wymaga r�wnoczesnego dostrzegania wielu szczeg��w, kt�re mog� usprawni� albo zak��ci� porozumienie. Ostatnim warunkiem udanego porozumiewania si� jest umiej�tno�� osi�gania zamierzonego celu komunikacyjnego za pomoc� wybranych �rodk�w j�zykowych. Sprawnie pos�uguje si� j�zykiem ten, kto tak dobiera �rodki j�zykowe, �e odbiorca w rezultacie otrzymuje informacj� jasn�, zrozumia�� i pe�n�. Podobnie, je�li kto� chce nak�oni� odbiorc� do zrobienia czego� i stosuj�c w�a�ciwy komunikat j�zykowy � osi�ga cel, odbiorca wykonuje polecenie, to znaczy, �e nadawca posiad� sprawno�� pragmatyczn�. Wie, jak skutecznie dzia�a�, pos�uguj�c si� takim narz�dziem jak j�zyk. Je�li czyje� informacje s� niewiele warte, m�tne, niejasne, b��dne, pro�by czy rozkazy pozostaj� bez reakcji, wypowied� w zamierzeniu powa�na wywo�uje �miech, i przeciwnie � to, co mia�o roz�miesza�, nikogo nie �mieszy, to znaczy, �e nadawca nie umie czyni� ze swego j�zyka skutecznego narz�dzia. 27 J�zyk � narz�dzie cz�owieka I A zatem sprawno�� komunikacyjna to: 1. sprawno�� j�zykowa, 2. sprawno�� spo�eczna, 3. sprawno�� sytuacyjna, 4. sprawno�� pragmatyczna. Zapami�taj Aby umie� dobrze porozumiewa� si� z innymi, powiniene�: l.jak najlepiej opanowa� j�zyk ojczysty, jego s�ownictwo i gra-Inatyk�, 2. dostosowywa� wypowied� do danej roli spo�ecznej, w jakiej wyst�pujesz w stosunku do odbiorcy, 3. dostosowywa� wypowied� do sytuacji, 4. mie� na uwadze cel, jaki chcesz osi�gn�� dzi�ki swej wypowiedzi. cwtcz&nfCL jjf Znajd� najbardziej stosowne i skuteczne �rodki do wyra�enia podanego zamiaru w trzech r�nych sytuacjach komunikacyjnych: a) udzielasz odmownej odpowiedzi na propozycj� wyjazdu na wakacyjny kurs j�zykowy. Zwracasz si� do os�b, kt�re wyst�pi�y z t� propozycj�: � rodzic�w kolegi; � nauczyciela j�zyka obcego; � kole�anki, kt�ra zaproponowa�a ci wsp�lny wyjazd; b) kto� wyrazi� niepochlebn� opini� o twoim bracie. Chcesz powiedzie�, �e si� z tym nie zgadzasz. Zwracasz si� do: � kolegi z klasy; � s�siada z naprzeciwka; � dyrektora szko�y; c) wysy�asz kartk� z pozdrowieniami z wakacyjnej wyprawj w g�ry. Piszesz do: 28 Warunki udanej komunikacji j�zykowej � babci i dziadka; � szkolnej sympatii; � kolegi, kt�ry zosta� w domu i wraca do zdrowia po ci�kiej chorobie. $ Chcesz poprosi� o wypo�yczenie nart na dwudniowy wyjazd w g�ry. W tej sprawie telefonujesz do: bliskiego kolegi ze szko�y; znajomego ojca, z kt�rym raz tylko wsp�lnie sp�dzili�cie weekend na nartach; wypo�yczalni sprz�tu narciarskiego. Jak przeprowadzisz t� rozmow�? Nie zapomnij o nast�puj�cych rzeczach: 1) przedstaw si� pierwszy; 2) na pocz�tku rozmowy skieruj do znajomych rozm�wc�w kilka mi�ych s��w, by ich �yczliwie do siebie usposobi�; 3) kr�tko przedstaw pro�b�, popieraj�c j� argumentami i zobowi�zuj�c si� do poszanowania sprz�tu i szybkiego zwrotu; 4) mo�esz w zamian zaproponowa� jak�� przys�ug�; 5) je�li osi�gniesz sw�j cel, nie zapomnij podzi�kowa�; je�li spotkasz si� z odmow�, podzi�kuj tak�e, tym razem za po�wi�cony ci czas; 6) �egnaj�c si�, zaczekaj, a� rozm�wca pierwszy od�o�y s�uchawk�. JJ Oce� poni�sze wypowiedzi i wska� przyczyny, dla kt�rych s� one nieudane. Zwr�� uwag� na braki w sprawno�ci j�zykowej, spo�ecznej i sytuacyjnej: a) ucze� zdaj�cy przed komisj� ustny egzamin z historii: No i wtedy ta partia rozwali�a ca�y rz�d, a oni, ci, co wygrali, to oni chcieli jeszcze, �eby tamci si� zgodzili na to... b) polityk udzielaj�cy wywiadu dziennikarzowi: Im wy�ej ma�pa wchodzi na drzewo, tym wy�ej ods�ania ty�ek. Nie mog� zrozumie� polityk�w, kt�rzy maj�c ewidentn� skaz� na �yciorysie, pchaj� si� na takie poziomy, gdzie jest oczywiste, �e zostan� dok�adnie prze�wie