Gunter Diesener, Josef Reichholf LEKSYKON PRZYRODNICZY PŁAZY I GADY Przekład i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut oryginału: Steinbachs Naturfuhrer: Lurche und Kriechtiere Ilustracje: Fritz Wendler © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1985 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing, Warszawa 1997 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Plaży i gady: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk: dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Plaży i gady: Magdalena Hildebrand Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-440-9 Nr 1668 SPIS TREŚCI 7 Wstęp 8 Słowniczek terminów fachowych 9 Przegląd symboli używanych w książce CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA 10 Rząd płazy ogoniaste (Wprowadzenie) 12 Rodzina salamandrowate 44 Rodzina bezpłucnikowate (salamandry bezpłucne) 46 Rodzina odmieńcowate 48 Rząd płazy bezogonowe (Wprowadzenie) 50 Rodzina ropuszkowate 60 Rodzina nurzańcowate Rodzina grzebiuszkowate 64 Rodzina ropuchowate 74 Rodzina rzekotkowate 80 Rodzina żabowate 100 Żółwie 102 Rodzina żółwie lądowe 108 Rodzina żółwie błotne 112 Rodzina żółwie skórzaste 114 Rodzina żółwie morskie 120 Rząd łuskoskórne Podrząd jaszczurki (Wprowadzenie) 124 Rodzina gekonowate 128 Rodzina agamowate 130 Rodzina kameleonowate 134 Rodzina jaszczurkowate 178 Rodzina padalcowate 184 Rodzina scynkowate 188 Podrząd obrączkowce Rodzina obrączkowcowate 190 Podrząd węże (Wprowadzenie) 194 Rodzina ślepuchowate Rodzina dusicielowate 196 Rodzina wężowate 226 Rodzina żmijowate CZĘŚĆ OGÓLNA 238 Płazy i gady Zachowania i rozród 249 Systematyka i zoogeografia Gatunki i podgatunki 254 Zmienność 257 Hybrydyzacja 258 Gatunki wyspowe 259 Zróżnicowanie gatunkowe 260 Węże jadowite i ich toksyny 265 Prześladowanie węży 266 Ochrona płazów i gadów Spadek liczebności 272 Nowe zbiorniki do składania skrzeku 278 Jaszczurczy pagórek 280 Ochrona środowiska 281 Zasady ochrony 284 Autorzy fotografii 285 Wykaz gatunków Wstęp W niniejszym leksykonie Plaży i gady udało się po raz pierwszy umieścić pełną dokumentację fotograficzną wszystkich eu- ropejskich gatunków obu tych gromad krę- gowców. Zamieszczono tu również fotogra- fie przedstawicieli wielu podgatunków, któ- rych cechy opisano w tekście. Pokazano ponadto stadia larwalne, odmiany barwne i szatę godową kilku gatunków, przede wszystkim przedstawicieli rodzimej fauny. Dołączone mapy rozmieszczenia pozwa- lają od razu zorientować się, gdzie dany gatunek występuje. Brak ich jedynie w przypadku morskich żółwi i jeszcze kilku innych gatunków, których kosmopolityczne, względnie sporadyczne występowanie w morzach i na wybrzeżach albo punktowe - na obrzeżu Europy czyni takie mapy ma- ło przydatnymi. W tekście są wtedy zawar- te dodatkowo niezbędne informacje. Ob- szerna część ogólna i rysunki odnoszące się do wielu kwestii szczegółowych uzupeł- niają tę książkę, co pozwala jej stać się specjalistycznym przewodnikiem tereno- wym i leksykonem przyrodniczym dla miło- śników przedstawionych w niej grup zwie- rząt. Naukowa nazwa Amphibia w odniesieniu do płazów określa miejsce tej gromady kręgowców, która jak żadna inna spędza część życia w wodzie, a część na lądzie. Larwy przeważającej większości płazów rozwijają się w wodzie, podczas gdy osob- niki dorosłe żyją na lądzie, zwykle jednak w środowiskach wilgotnych. Gady, określa- ne naukową nazwą Reptilia, pokonały zale- żność rozwoju od środowiska wodnego. Ich pełen rozwój zarodkowy od zygoty do mło- dego osobnika odbywa się w jaju. Dzięki temu przed przedstawicielami tej gromady stanęła otworem znacznie większa gama środowisk do zasiedlenia. Od nich wzięły niegdyś początek dwie najwyżej rozwinięte gromady kręgowców - ptaki i ssaki. Umiar- kowany klimat środkowej Europy z jej mro- źnymi zimami nie sprzyja rozwojowi zmiennocieplnych płazów i gadów, zwłasz- cza ich większemu zróżnicowaniu. Liczba gatunków w kierunku północnym w związ- ku z tym gwałtownie maleje. Gospodarcza działalność człowieka dodatkowo utrudnia przeżycie zwierzętom zmiennocieplnym wskutek znacznego zniszczenia właści- wych dla nich biotopów. Każde osuszenie wilgotnych siedlisk oznacza miejscowe wy- ginięcie licznych płazów. Nie powinniśmy jednak patrzeć bezczynnie na związany z rozwojem cywilizacyjnym, ale często mo- żliwy do uniknięcia zanik płazów i gadów. Wszyscy powinni brać udział w aktywnej ochronie zagrożonych gatunków zwierząt. Środki zaradcze, nawet podjęte na małą skalę, dają widoczny efekt, gdy są właś- ciwie prowadzone. Do znacznego po- szerzenia zakresu ochrony gatunkowej płazów i gadów mogą przyczynić się grupy młodzieży biorące udział np. w zabezpie- czaniu szlaków wędrówek rozrodczych pła- zów w rejonie dróg, budowaniu nowych i opiece nad już istniejącymi zbiornikami wodnymi, w których płazy rozmnażają się, oraz szerzeniu w społeczeństwie idei ochrony przyrody. Bierną, ale nie mniej ważną rolę w ochro- nie morskich żółwi mają do spełnienia w krajach śródziemnomorskich przede wszystkim ludzie spędzający tam urlop. Nie należy kupować do domu pamiątek wykonanych z szylkretu! Jednak nim skan- daliczny handel chronionymi zwierzętami i nie kontrolowanymi z nich wyrobami nie straci racji bytu z powodu braku zaintere- sowania nimi, zginą dziesiątki, jeśli nie setki, wymagających ochrony i zagrożo- nych w najwyższym stopniu morskich żó- łwi. Ten, kto dowie się, jakim zagrożeniem dla tych stworzeń jest wzrastające zanie- czyszczenie mórz, rabunkowy zbiór jaj i zawzięte prześladowanie dla mięsa i szylkretu, nigdy nie zje już zupy żółwio- wej. G. S. 7 Słowniczek terminów fachowych ampleksus autonomia endemiczny hemipenis herpetologia górski metamorfoza neotenia okresowy parotydy podgatunek nominotypowy pory udowe spermatofor walka pozorowana wróg naturalny uchwyt samicy płaza przez samca przednimi kończynami w czasie godów; może być - a. pachowy, gdy rj trzyma O pod pachami przed- nich nóg (spotykany u żab i ropuch) lub a. pachwinowy, gdy rj przy- trzymuje 2 w pachwinach tylnych kończyn (np. u kumaków, grzebiu- szek i rzekotek) odrzucenie przez zwierzę określonej części ciała (u gadów fragmentu ogona) w razie zagrożenia występujący jedynie na określonym obszarze parzysty organ kopulacyjny jaszczurek i węży gałąź wiedzy zajmująca się płazami i gadami występujący stosunkowo wysoko w górach, tzn. powyżej regla dolnego (strefy lasów liściastych) przeobrażenie larwy w postać ostateczną danego zwierzęcia uzyskanie dojrzałości płciowej przy zachowaniu cech larwalnych wypełniony wodą tylko przez pewien czas (np. wysychające małe kałuże) gruczoły przyuszne, skupienia gruczołów jadowych, położonych po bokach głowy, bezpośrednio za oczami ten z podgatunkow danego gatunku, który został opisany jako pierwszy ujścia gruczołów na spodniej stronie ud, występujące u różnych gatun- ków jaszczurek, u rj silniej zaznaczone niż u O pakiet plemników; zebrane w zwartej formie, sklejone ze sobą plemniki traszek, które w trakcie godów samica podejmuje kloaką walka, podczas której dochodzi jedynie do demonstracji siły; przybiera zwykle określone formy (jest zrytualizowana); u jaszczurek można ją obserwować często w przypadku spotkania się dwóch samców każde zwierzę, będące w stanie spowodować śmierć osobnika danego gatunku samiec 2 samica 8 Przegląd symboli używanych w książce * Gwiazdką oznaczono w opisach polskie nazwy utworzone przez tłumaczy. tf& Salamandrowate, Ropuszkowate, Rzekotkowate Żółwie lądowe bezplucnikowate nurzancowate, i żabowate i żółwie błotne i odmieńcowate grzebiuszkowate str. 74 str. 102 str. 12 i ropuchowate str. 50 Żółwie skórzaste i żółwie morskie str. 112 <3 Agamowate i kameleonowate str. 128 Jaszczurkowate str. 134 Padalcowate, scynkowate i obrączkowce str. 178 Ślepuchowate, dusicielowate i wężowate str. 194 Żmijowate str. 226 Płazy ogoniaste (Urodela) Płazy ogoniaste stanowią najbardziej pierwotną grupę kręgowców lądowych. Ilustrują w pewnej mierze etap przejścia z wodnego do lądowego trybu życia. Na lądzie ich ruchy są powolne, będąc po- chodną podstawowego sposobu ruchu za pomocą bocznych, wężowatych wygięć ciała. Wydłużone, walcowate lub nieznacznie spłaszczone bocznie ciało wspiera się na małych, stosunkowo sła- bych nogach. Tułów jest zakończony długim ogonem, którego obecność pozwala od razu odróżnić ten rząd pła- zów od płazów bezogonowych. Dlatego płazy ogoniaste określa się niekiedy ró- wnież drugą nazwą naukową Caudata (cauda = ogon). W odróżnieniu od skóry gadów zwykle wilgotnej, delikatna skóra płazów jest bezłuska. W związku z tym nie zapew- nia im ochrony przed parowaniem wody z organizmu, co ogranicza występo- wanie płazów na lądzie do miejsc poło- żonych w pobliżu wody, do środowisk wilgotnych lub okresów dużej wilgotno- ści powietrza. Większość europejskich płazów ogoniastych należy do rodziny salamandrowatych (Sa/amandridae). Dzieli się je tradycyjnie na salamandry i traszki, chociaż podział ten ma niewie- le wspólnego z systematyką tej grupy. Prowadzą bardzo skryty tryb życia, więc ich występowanie jest często przeocza- ne, a liczebność zaniżana. W okresie rozrodu poszukują, z wyjątkiem sala- mandry czarnej i s. anatolijskiej rodzą- cych żywe młode, odpowiednich niewie- lkich zbiorników wodnych do złożenia jaj. Salamandra plamista może również wyjątkowo rodzić żywe młode. Pozosta- łe salamandrowate składają jaja po- jedynczo, zawijając je w listki roślin wo- dnych lub składają je w niewielkich brył- kach bezpośrednio do wody. Larwy są drapieżnikami. Wyglądem różnią się za- sadniczo od kijanek płazów bezogo- nowych. Przednie nogi rozwijają się u nich przed tylnymi. Występują u nich tylko skrzela zewnętrzne. Przypominają w znacznie większym stopniu osobniki dorosłe niż ma to miejsce u płazów bezogonowych. Salamandry i traszki, a zwłaszcza te ostatnie, rozwinęły skomplikowany rytu- ał zalotów godowych, w czasie których samiec pozostawia pakiecik spermy, zwany spermatoforem. Po podjęciu go przez samicę następuje zapłodnienie wewnętrzne. Pod tym względem płazy ogoniaste wykazują wyższość nad płazami bezogonowymi, więc w żaden sposób nie mogą być uważane za pry- mitywną grupę. Salamandrowate różnią się wieloma ce- chami od przedstawicieli dwóch innych europejskich rodzin płazów ogoniastych bezpłucnikowatych (salamander bezpłucnych) {Ptethodontidae) i od- mieńcowatych (Proteidae). Do tej ostat- niej rodziny należy jedyny gatunek eu- ropejski - odmieniec jaskiniowy - oraz 4 gatunki amerykańskie, przy czym od- mieniec jaskiniowy jest bardzo wyspec- jalizowaną, rozmnażającą się w postaci larwalnej (neoteniczną) formą. Bezpłucnikowate różnią się od sala- mandrowatych brakiem płuc, które u tych ostatnich są prostymi, słabo pofa- łdowanymi workami. Ich zapotrzebo- wanie na tlen pokrywa oddychanie skór- ne. Należące do bezpłucnikowatych eu- ropejskie pieczarniki (salamandry jaski- niowe) są zasadniczo mieszkańcami ja- skiń i wspinają się znacznie lepiej od salamandrowatych. Samice niektórych bezpłucnikowatych strzegą złożonych jaj; wyląg z nich mo- że się przeciągnąć do roku. 10 Salamandra plamista (Salamandra Rodzina salamandrowate (Salamandridae) Wygląd: duża, masywna i niezgrabna sala- mandra o szerokiej głowie, zaokrąglonym pys- ku, wypukłych ciemnych oczach i wyraźnie zaznaczonych, podłużnych gruczołach przy- usznych, czyli parotydach. Kończyny są stosunkowo krótkie i słupowate - przednie zakończone czterema, tylne pięcioma krótki- mi, grubymi palcami. Krótszy od łącznej dłu- gości głowy i tułowia ogon jest na przekroju zaokrąglony. Środkiem grzbietu biegną 2 rzę- dy porów gruczołowych, a na bokach ciała znajduje się rząd wyraźnych brodawek, oddzielonych od siebie poprzecznymi przewę- żeniami ciała. Postawową barwą ciała jest opalizująca głęboka czerń; strona brzuszna jest przeważnie szaroczarna lub czarno- brązowa. Barwny deseń składa się z bardzo zmiennych, intensywnie żółtych, pomarańczowych, rza- dziej również czerwonawych albo czerwonych plam lub pasów, występujących także, chociaż mniej wyraźnie, na brzuchu. Samce, w odróż- nieniu od samic mają silniej zaznaczoną, czę- sto nieco rozwartą kloakę. Pomimo tego, że u każdego osobnika salamandry plamistej za- równo liczba, jak i ułożenie żółtych plam są bardzo zmienne, to niektóre z nich występują w stałych miejscach. Wiele zwierząt ma naj- częściej po żółtej plamie na przednim ramie- niu i przedramieniu, również na udzie i goleni oraz na wierzchu przednich i tylnych stóp. Niemal zawsze żółta plama występuje na gór- nej powiece i na gruczołach przyusznych. Do- rasta do 20-28 cm długości (przyp. tłum.). Występowanie: środkowa i południowa Eu- ropa; południowo-zachodnia Azja. Na tym roz- ległym obszarze salamandra plamista wystę- puje w 11 (lub 12) podgatunkach, różniących się między sobą proporcjami ciała, ubarwie- niem i częściowo także szczegółami biologii. W wielu miejscach występowania podga- tunków ich zasięgi pokrywają się i spotyka się tam często mieszańce. W Polsce występuje jedynie podgatunek nominotypowy 5. s, sala- mandra; jego zwarty zasięg obejmuje Sudety i Karpaty oraz ich pogórza, wyspowo na Wyży- nie Krakowsko-Wieluńskiej (dane z Niżu wątp- liwe), pod ochroną gatunkową. Środowisko: zasiedla przede wszystkim poro- śnięte lasami liściastymi tereny pagórkowate i górskie w pobliżu krystalicznie czystych stru- mieni i potoków. Żyje w pokrytych bujną roś- linnością parowach, na porośniętych mszaka- mi, krzewami i ziołoroślami kamienistych sto- kach, oraz w lasach liściastych z grubą warst- wą ściółki. Salamandra plamista rzadko występuje poniżej 400 m n.p.m.; żyje przeważ- nie na wysokości 700-1000 m n.p.m., w nie- których okolicach (na Bałkanach) znajduje się ją znacznie wyżej. Tryb życia: salamandra plamista jest zwierzę- ciem aktywnym o zmierzchu i nocą, jednak przy chmurnej, deszczowej pogodzie opu- szcza swoją kryjówkę o każdej porze doby. Odpoczywa ukryta w naturalnych jamach, no- rach małych gryzoni, szczelinach skalnych, pod leżącymi pniami i w starych pniakach drzew. Jest samotnikiem, jednak w szczegól- nie korzystnych kryjówkach można ją spotkać w większej liczbie osobników lub w towarzyst- wie traszki górskiej. W okresie aktywności wę- druje powoli po okolicy. Unosi wtedy ciało nieco nad ziemią. Po przebyciu krótkiego od- cinka następuje zazwyczaj dłuższa pauza, gdy salamandra odpoczywa leżąc na brzuchu; wówczas trzyma czujnie głowę wysoko unie- sioną. Przestraszone zwierzę potrafi zupełnie zwinnie uciekać. Ponieważ jednak szybko traci siły, więc chwilę potem przechodzi ponownie w charakterystyczne dla siebie powolne tem- po marszu. Rozród: salamandra, w okresie godowym, sta- je się szczególnie aktywna i ruchliwa. Samce w poszukiwaniu samic niespokojnie penetrują całą okolicę lub z wysoko uniesioną głową obserwują najbliższe otoczenie. Reagują na każdy niezwykły ruch w polu widzenia, pod- biegają niezwłocznie i każdego przedstawicie- la swojego gatunku uważają najpierw za Salamandra plamista {Salamandra salamandra) samicę. Długo rozpoznają węchem i po zacho- waniu napotkanego osobnika, czy jest to sa- miec czy samica. Samiec wciska się pod ciało samicy i szybko stara się przesunąć do przo- du, by dosięgnąć pyskiem okolicę jej podgard- la, mocno przytrzymuje partnerkę swoimi sil- nymi przednimi nogami, założonymi od tyłu za jej przednie nogi (por. żebrowiec Waltla). Po- nieważ samica początkowo usiłuje się bronić, sczepiona para miota się najpierw bezładnie tu i tam (przy czym samiec nosi samicę na grzbiecie), po czym zwierzęta odpoczywają. Następnie samiec pociera skierowanymi na boki ruchami tylnej części tułowia kloakę sa- micy. Jeśli samica jest właściwie podniecona, reaguje odpowiednimi ruchami ciała. Samiec składa spermatofor i unosi się nieco nad po- wierzchnię podłoża, aby przesunąć tylną część ciała w bok. Dzięki temu samica może dokładnie natrafić kloaką na pakiecik spermy i podjąć go. Cały akt płciowy trwa 15-30 minut. Po nim samiec rozluźnia mocny uchwyt swo- ich ramion. Salamandra plamista jest u nas jajożyworodna: rodzi już obdarzone zdolno- ścią ruchu larwy. Rozwój zarodków odbywa się w brzuchu matki, głównie w miesiącach letnich i jesiennych; pomimo tego, że w tym momencie larwy są już gotowe do wylęgu, pozostają w matczynym brzuchu przez całą zimę i rodzą się dopiero następnej wiosny lub latem. Samica poszukuje wolno płynącego po- toku lub strumienia, ale poród często ma miej- sce na odcinku spienionej wody o bardzo byst- rym prądzie. Ponieważ odpowiednie miejsca są zwykle rzadkie, samice odbywają w ich poszukiwaniu dalekie wędrówki. Na poród larw potrzebują płaskiego brzegu nad spokoj- niejszą wodą. Gdy prąd jest zbyt silny, samica musi znaleźć takie miejsce między kamienia- mi lub skalnymi blokami, gdzie prąd jest słab- szy. Jeśli w tym miejscu głębokość wody wy- nosi tylko kilka milimetrów to samica często wchodzi cała do wody. Przy większej głęboko- ści wody samica usadawia się tak, by jedynie zanurzyć tylną część ciała. Poród larw odbywa się przeważnie nocą. Większe samice rodzą do 70 młodych. Larwy wylęgają się z osłon jajowych krótko przed lub w trakcie opuszcza- nia kloaki (co dzieje się bardzo szybko). Rodzą się skierowane do przodu głową lub ogonem; nierzadko są zwinięte w kłębek. Po- nieważ samica w czasie porodu przeważnie unosi tylne nogi do góry, przytrzymuje się brzegu tylko przednimi kończynami. Na słabo ustalonych brzegach grozi jej wtedy utrata oparcia, zmycie i utonięcie (salamandra pla- mista jest kiepskim pływakiem). Larwy w chwi- li porodu mają 25-35 mm długości, masywne ciało, w pełni rozwinięte kończyny i szeroką głowę z umieszczonymi po bokach 3 pierzas- tymi skrzelami zewnętrznymi. Na górnej stro- nie nasad przednich i tylnych nóg mają jasną plamę, po której można je rozpoznać! Polują na drobne skorupiaki i skąposzczety. Przeob- rażenie, czyli metamorfoza, w żyjącą na lądzie salamandrę odbywa się po 4-5 miesią- cach. Świeżo przeobrażona salamandra, przy- pominająca osobnika dorosłego, potrzebuje 4 lat do osiągnięcia dojrzałości płciowej. Poza takim „normalnym" przebiegiem rozwo- ju, gdy larwy rodzą się w wodzie, wiadomo od dawna, że samice żyjącego w północnej Hisz- panii w Pirenejach i Górach Kantabryjskich podgatunku S. s. fastuosa rodzą w pełni prze- obrażone salamandry. W pełni żyworodny i dzięki temu niezależny od wody jest również zamieszkujący północną Hiszpanię podgatu- nek S. s. benardezi, który jednak już prawdo- podobnie wyginął. Niedostatecznie poznany pozostaje żyjący w środkowej Hiszpanii na wysokości 2000 m n.p.m. podgatunek S. s. almazoris: czarno ubarwiony, osiąga nieduże rozmiary ciała, ma lekko bocznie spłaszczony ogon i część życia spędza w głębokiej wodzie. Pokarm: różnorodne owady, ślimaki nagie, pa- jąki, wije, stonogi i skąposzczety. 14 Salamandra czarna (Salamandra atra) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: jednolicie czarno, opalizująco ubarwiona salaman- dra; boki ciała pokry- te rzędem wyraźnych brodawek, rozdzielo- nych od siebie charakterystycznymi poprzecz- nymi przewężeniami. Skóra w innych miej- scach gtadka, gtowa z wyraźnie zaznaczonymi gruczołami przyusznymi (parotydami). Koń- czyny stosunkowo silne, przednie z 4, tylne z 5 krótkimi palcami. Ruchy ma powolne, pod- czas biegu lekko bocznie wygina ciało i unosi je nieznacznie nad powierzchnię gruntu. Obok czarno ubarwionych osobników trafiają się, rzadko, okazy ciemnobrunatne. Młode salaman- dry przypominają wyglądem osobniki dorosłe. Całkowita długość ciała wynosi do 16 cm, zwykle jednak 10-13 cm. Samce są smuklej- sze od samic. Występowanie: ograniczone do obszaru alpej- skiego i sąsiadujących łańcuchów górskich w zachodniej Jugosławii i Albanii. Na zacho- dzie zasięg dochodzi do francuskiej Jury. Cen- trum rozprzestrzenienia znajduje się w szwaj- carskich, austriackich, bawarskich oraz w nie- których włoskich rejonach Alp. Środowisko: salamandra czarna bywa wpraw- dzie miejscami spotykana już na wysokości 400 m n.p.m., jednak właściwa dla tego gatun- ku strefa jest położona na wysokości 800-3000 m n.p.m. Najczęściej znajduje się ją na wyso- kościach od 800 do 2000 m n.p.m. Decydującą rolę gra tutaj klimat stanowiska. Na zimnych stokach północnych salamandra czarna wystę- puje znacznie niżej niż na silnie nasłonecz- nionych stokach południowych. Pionowy za- sięg jej występowania sięga ponad górną gra- nicę lasu do strefy hal i rumowisk skalnych. W zasadzie nie pokrywa się z obszarem wy- stępowania większej i silniejszej salamandry plamistej. Szuka najchętniej kryjówek w wil- gotnych, zacienionych miejscach, takich jak pokryte ziołoroślami i kamieniami murawy czy silnie zarośnięte wąwozy. Zasiedla również ka- mieniste zbocza, o ile mają dostateczną pokry- wę roślinną i luźne, pełne kryjówek podłoże. Salamandra czarna Traszka górska Tryb życia: szczyt ruchliwości salamandry czarnej przypada przeważnie nocą, jednakże w czasie deszczowej pogody lub wiosną pod- czas okresu godowego są często aktywne tak- że w ciągu dnia, nierzadko pojawiając się w dużej liczbie osobników. Pod koniec wrześ- nia i w październiku salamandry ciągną do kryjówek zimowych, które opuszczają na prze- łomie marca i kwietnia, a często nawet póź- niej. Na zimowe kryjówki wykorzystują natura- lne zagłębienia w ziemi, nory gryzoni i głębo- kie szczeliny skalne. Często wciskają się pod powalone grube pnie drzew. Rozród: w szczytowym momencie zbliżenia płciowego samiec wciska się pod samicę i przytrzymuje ją mocno przednimi nogami. Nosi ją przez jakiś czas na grzbiecie. Potem pobudzony zachowaniem partnerki składa na ziemi spermatofor (bez rozluźnienia uchwytu), który przyczepia się do kloaki samicy i jest przez nią podniesiony. Salamandra czarna za- sługuje na uwagę z tego powodu, że rodzi młode już przeobrażone, z pominięciem sta- dium larwy rozwijającej się w wodzie. Ta for- ma rozmnażania jest bezpośrednio związana z surowymi warunkami panującymi w jej śro- dowisku życia. W każdym jajowodzie rozwija się zwykle jeden zarodek. Długość trwania ciąży zależy od położenia stanowiska nad po- ziomem morza i może wynosić 2 lub 3 lata. Młode w chwili narodzin mierzą 4 cm długości i przypominają osobniki dorosłe. Prowadzą od razu samodzielny tryb życia. Pokarm: salamandra czarna poluje na chrzą- szcze, ślimaki nagie i skąposzczety oraz na inne drobne bezkręgowce. Wskutek niskiej temperatury otoczenia, a zatem również ciała, jej przemiana materii jest wolniejsza, więc może obyć się długo bez pobierania pokarmu. Salamandrze czarnej nie grożą godni wzmian- ki wrogowie naturalni. 16 Najczęstsze typy ubarwienia Salamandrowate W 49 17 Salamandra anatolijska* (Merłensiella luschani) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: średniej wiel- kości, smukła sala- mandra z wypukłymi oczami, wyraźnymi gruczołami przyuszny- mi, gładką skórą i okrągłym, cienkim ogonem dorównującym długości głowy i tułowia. Grzbiet ubarwiony jasno- lub ciemnobrązowo z małymi, żółtymi plamkami, boki także żółtawe, nogi i ogon częściowo bladoróżowe. Brzuch lekko czerwo- nawy z jaśniejszymi piętnami. Samce mają widoczny, skierowany do przodu, miękki kolec na nasadzie ogona. Ten śródziemnomorski gatunek osiąga całkowitą długość ciała 130-140 mm. Występowanie: egejskie wyspy Kasos, Karpa- thos i Saria oraz poiudniowo-zachodnia Turcja. Środowisko: jak się wydaje występuje wyłącz- nie na położonych blisko wybrzeża terenach równinnych i pagórkowatych; nie przekracza wysokości 400 m n.p.m. Żyje w środowiskach, w których wiosną płyną okresowe potoki i strumienie oraz wypełniają się wodą rowy, otoczone bujnie rosnącymi bylinami i krzewa- mi. Ponieważ tego typu wody wysychają już wczesnym latem salamandra ta musi pozosta- łą część roku żyć w bardzo suchym, gorącym i niegościnnym dla płazów środowisku. Tryb życia: w związku z długim okresem suszy salamandra anatolijska zapada w przedłużają- cy się sen letni. Prowadzi głównie nocny tryb życia i porusza się, w odróżnieniu od większo- ści salamander, bardzo zwinnie. W ciągu dnia kryje się np. w szparach pod kamieniami. Rozród: w czasie zalotów samiec wciska się pod samicę i pobudza ją swym kolcem ogono- wym. Po trwającym 11 miesięcy okresie roz- woju rodzą się na lądzie 2 w pełni ukształ- towane młode, mierzące 60 mm długości. Pokarm: stawonogi, małe ślimaki nagie i ską- poszczety, na które poluje nocą. t . \*\j "ĆJ^ V \J\ \' \^ ^Jr rmwfe *1 t^ Salamandra okularowa, tarantolina (Salamandrina terdigitata) Występowanie: wyspowo w zachodnich Apeni- nach od Ligurii do Kampanii oraz w wyższych położeniach w Kalabrii. Środowisko: wilgotne, porośnięte bujną roślin- nością zielną i krzewinkami tarasy i zalesione widnymi lasami stoki górskie. Tryb życia: przeważnie nocny; dzień spędza w ukryciu pod kamieniami. Zapada w sen zi- mowy, a przy panujących wysokich temperatu- rach także w sen letni. Rozród: akt płciowy ma miejsce na lądzie. Składanie jaj i rozwój larw odbywa się w wo- dzie. Przeobrażenie w żyjącą na lądzie sala- mandrę zachodzi często już po 2 miesiącach. Pokarm: drobne owady, pająki, skąposzczety, stonogi, chwytane za pomocą wyrzucanego z jamy gębowej lepkiego języka. Uwagi: w razie zagrożenia przez napastnika salamandra okularowa wykazuje interesujący odruch obronny. Rozpłaszcza nieco bocznie ciało i roluje ogon, tak że jego koniec znajduje się przed głową. Uwidacznia się wtedy jego błyszcząco czerwony spód. Postawa odstraszająca Rodzina salamandrowate (Salamandridae) Wygląd: niewielka, długoogoniasta, wątło wy- glądająca salamandra o silnie wydłużonym tułowiu, wystających żebrach i matowej, ziar- nistej skórze. Strona górna brązowawa do czarniawej, głowa z typowym żółtym lub czer- wonawym, rzadziej czerwonym rysunkiem, na czarnym podgardlu jasna plama. Brzuch białawy z ciemniejszym rysunkiem. Wewnę- trzne powierzchnie kończyn, okolica kloaki i dolna krawędź ogona opalizująco czerwone. Samiec jest mniejszy, ma dłuższy ogon i wyra- źniej zaznaczoną kloakę niż samica. Tylne nogi mają tylko 4 palce. Osiąga długość 70-100 mm. 18 Salamandrowate Salamandra luzytanska (Chioglossa lusiłanica) Rodzina salamandro- watę (Salamandridae) Wygląd: niezwykle smukła salamandra o wydłużonym, bo- cznie żebrowanym tułowiu, gładkiej i bły- szczącej skórze, wy- pukłych oczach i delikatnych nogach. Grzbiet brązowawy do czarniawego, zazwyczaj z dwo- ma wyraźnymi złocistobrązowymi lub mie- dzianoczerwonymi podłużnymi pasami, łączą- cymi się na grzbietowej stronie wyjątkowo długiego ogona. Strona brzuszna brązowawa. W okresie rozrodczym samce mają modzele godowe na wewnętrznych powierzchniach przednich nóg i na wąskim ogonie. Całkowita długość ciała nie przekracza 150 mm. Występowanie: północno-zachodnia część Pół- wyspu Iberyjskiego. Środowisko: s. luzytanska związana jest z chłod- nymi ciekami wodnymi. Występuje najchętniej na porośniętych bujną roślinnością brzegach potoków z licznymi kaskadami. Spotykana jest także nad strumieniami o umiarkowanym nur- cie. W górach sięga rzadko ponad 1000 m n.p.m. Tryb życia: dorosłe osobniki spędzają dzień w ukryciu pod leżącym drewnem lub kamienia- mi, przeważnie w cienistych miejscach w bezpo- średnim sąsiedztwie wody; młode po przeobra- żeniu są aktywne w ciągu dnia. Jeśli zamiesz- kiwany potok latem wysycha, salamandra zapa- da w sen letni, natomiast wydaje się, że naj- częściej nie przechodzi snu zimowego. Ruchy ma zwinne jak jaszczurka i podobnie jak ona ma zdolność odrzucenia ogona (autotomii). Rozród: po kopulacji, która odbywa się na lądzie lub w płytkiej wodzie, samica składa na przeło- mie października i listopada jaja do czystej, spokojnej wody; młode po przeobrażeniu są aktywne w ciągu dnia. Pokarm: żywi się przede wszystkim owadami latającymi oraz naziemnymi chrząszczami i ma- łymi pająkami, chwytanymi za pomocą bardzo długiego, wyrzucanego z pyska języka. Traszka pirenejska (Euproctus asper) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: średniej wiel- kości, szerokogłowa traszka o stosunkowo małych oczach, wy- raźnie szorstkiej, ziar- nistej skórze, silnych odnóżach i spłaszczonym ogonie. Strona grzbietowa różnie ubarwiona - przeważnie żó- łtawa, brązowawa lub czarniawa, często z żół- tymi plamami i jasną, przechodzącą na grzbie- tową stronę ogona, środkową wstęgą. Boki brzucha jasne, środek przeważnie żółtawy do pomarańczowego. Samce są bardziej krępe od samic, mają silniejsze od nich tylne nogi i krót- szy, szerszy ogon. Kloaka samców jest półkoli- sta, samic stożkowata. Całkowita długość ciała 160 mm. Samice są większe od samców. Występowanie: Pireneje. Środowisko: pomimo tego, że traszkę pirenej- ska spotyka się także w nisko położonych miejscach, właściwym dla niej obszarem wy- stępowania są średnie i wyższe położenia gór- skie na wysokościach od 1000 do 2500 m n.p.m.; zasiedla tu przede wszystkim zimne, czyste jeziora, źródliska i górskie potoki. Tryb życia: ukrywa się na lądzie w niszach pod kamieniami i leżącymi drzewami. Rozród: kopulacja i składanie jaj odbywa się w lodowato zimnej wodzie. Podczas zalotów samiec oplata samicę ogonem oraz tylnymi nogami i stara się zetknąć swoją kloakę z klo- aką partnerki. Jaja są składane w wodzie po- między kamieniami i w szczelinach skalnych. Pokarm: skąposzczety, pająki, stonogi, wodne owady i ich larwy. Uwagi: podobnie jak większości rozradzających się w wodzie płazów ogoniastych, również i lar- wom oraz osobnikom dorosłym traszki pirenejs- kiej zagrażają niektóre gatunki ryb. Są one nie tylko konkurentami pokarmowymi, ale przede wszystkim polującymi na nie drapieżnikami, mo- gącymi na niektórych stanowiskach wyniszczyć miejscowe populacje płazów ogoniastych. 20 Żebrowiec Waltla, traszka Waltla {Pleurodeles waltl) Rodzina saiamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: uderzająco masywny, płasko- i szerokoglowy ptaz ogoniasty o ma- łych, guziczkowatych oczach, ziarnistej skórze, silnych odnóżach i krótkich, na koń- cach żółtawo lub pomarańczowo zabarwio- nych palcach stóp. Bladożółty na dolnej kra- wędzi ogon jest nie krótszy od łącznej długo- ści głowy i tułowia, bocznie spłaszczony i u zwierząt żyjących w wodzie otoczony sze- roką błoną płetwową. Strona grzbietowa jest żółtawoszara, oliwkowoszara lub brązowawa, boki z jasnymi, koloru gliny lub czerwonawo- brązowymi, brodawkowatymi wypukłościami skórnymi, pod którymi znajdują się łatwo wy- czuwalne, nierzadko wystające przez skórę że- bra. Ubarwienie brzucha żółtawe do bladopo- marańczowego lub szarego, przeważnie z nie- regularnie rozmieszczonym plamistym dese- niem. Samce w czasie przebiegającego w wo- dzie okresu godowego z długim, szeroko ob- wiedzionym błoną płetwową ogonem i wyraź- nymi ciemnymi modzelami godowymi na wewnętrznych powierzchniach przednich nóg. Całkowita długość ciała tego największego obok odmieńca jaskiniowego europejskiego płaza ogoniastego może dochodzić do 300 mm. Występowanie: zachodnia i południowa część Półwyspu Iberyjskiego; zachodnie i środkowe Maroko. Środowisko: zasiedla zarówno pokryte bujną roślinnością tereny wilgotne, jak i obszary su- che. Na lądzie spędza dzień w ukryciach pod kamieniami, leżącym drewnem lub w szczeli- nach w wyschniętej ziemi. Tryb życia: osobniki dorosłe w nie wysychają- cych zbiornikach wodnych przebywają często przez cały rok. Ponieważ latem w niektórych rejonach występowania żebrowca wysychają wszystkie zbiorniki wodne oraz górne warstwy gleby, a płazów tych nie spotyka się wówczas zupełnie, przypuszczano, że wędrują na dłuż- szy czas do wilgotnych, podziemnych jam, gdzie gromadnie przechodzą przymusowy spoczynek. Niestety nie udało się odnaleźć tych schronień. Z początkiem pory desz- czowej, gdy zbiorniki wypełnią się wodą, uja- wniają swoją obecność również żebrowce, po- dążające nocą do swoich miejsc rozrodu. Rozród: zależnie od rejonu żebrowce mogą być aktywne płciowo tylko w określonej porze roku lub przez cały rok. Dojrzałe do rozrodu samce starają się ostrożnie lub gwałtownie dostać pod samicę i chwycić od tyłu przednimi ramionami jej przednie nogi. W takim uchwy- cie (ampleksus) oba osobniki mogą pozosta- wać równie dobrze godzinę, jak i cały dzień. W czasie kopulacji samiec co jakiś czas doty- ka głową podgardla samicy i trącymi ruchami stara się ją pobudzić. Aby samica podjęła spermatofor samiec uwalnia jedną jej przed- nią nogę, skręca ciało pod jej głowę i składa pakiecik spermy. Wreszcie stara się, wykonu- jąc okrężny ruch ciałem, naprowadzić samicę na spermatofor, tak aby przykleit się on do warg jej kloaki. Liczba składanych jaj waha się od 200 do ponad 500. Są one bardzo drobne, otoczone grubą, żelatynową osłonką. Sam proces składania jaj jest bardzo rozciąg- nięty w czasie i trwa kilka tygodni. Jaja przy- klejane są pod wodą do różnych przedmiotów. Rozwój zarodków przebiega bardzo szybko i larwy wykluwają się już po 10 dniach, a koń- czą rozwój po blisko 3 miesiącach. Przeobra- żone osobniki opuszczają wodę. Prowadzą skryty, nocny tryb życia. W zimnych, głębokich i stałych zbiornikach wodnych żebrowce wyka- zują skłonność do niekończenia rozwoju i za- chowują larwalne skrzela; nieprzeobrażone osobniki pozostają w wodzie i rozmnażają się (neotenia). W okresie rozrodu żebrowiec Walt- la zasiedla okresowe kałuże, stawy, zalewy oraz cysterny i studnie. Pokarm: w czasie przebywania w wodzie lar- wy owadów, skąposzczety, larwy traszek i ki- janki płazów bezogonowych, na lądzie dżdżo- wnice, ślimaki nagie i owady. Żebrowiec Walt- la jest bardzo żarłoczny i zjada także młode osobniki własnego gatunku. Na lądzie poluje na zdobycz głównie w nocy, natomiast osob- niki żyjące w wodzie o każdej porze doby. Żebrowce mogą bez szkody miesiącami oby- wać się bez pożywienia. 22 Traszka korsykańska* {Euproctus montanus) Rodzina salamandro- watę (Salamandridae) Wygląd: bardzo przy- pomina traszkę sar- dyńską, ale jest od niej nieco mniejsza i ma gładszą skórę, wyraźniejsze gruczo- ły przyuszne, smuklejsze kończyny i bardziej kontrastowe ubarwienie ciała. Żółtawa, zielon- kawa, jasno- lub ciemnobrunatna, lub szara górna strona ciała bywa marmurkowana lub plamista, często z biegnącą środkiem grzbietu brązowawoczerwonawą wstęgą, zwykle wielo- krotnie poprzerywaną. Brzuch białawy, jasno- szary lub brązowawy, rzadziej jasno nakrapia- ny. Samce cechują się silnie wykształconymi stopami tylnych nóg, rozszerzonymi goleniami i nabrzmiałą kloaką. Całkowita długość ciała 90-120 mm. Występowanie: wyłącznie na Korsyce. Środowisko: zasiedla przede wszystkim wy- ższe położenia górskie do 1500 m n.p.m, do- chodząc nawet do 2100 m n.p.m. Preferuje zimne środowiska. Tryb życia: osobniki dorosłe przebywają w zi- mnych wodach. Często opuszczają wodę, gdy jej temperatura podniesie się ponad 15-16'C. T. korsykańska zasiedla bystro płynące, spięt- rzone licznymi kaskadami wody górskich poto- ków o kamienistym dnie, w których trzyma się miejsc o spokojniejszym nurcie. Przebywające na lądzie t. korsykańskie pozostają w ciągu dnia ukryte pod kamieniami lub w wykrotach; kryjówki opuszczają dopiero po zapadnięciu ciemności. Często zapadają w wielomiesięcz- ny, wymuszony warunkami klimatycznymi sen letni i długotrwały sen zimowy. Rozród: w czasie odbywającej się w wodzie kopulacji samiec owija samicę ogonem i jed- nocześnie obejmuje ją mocnym uchwytem tyl- nych nóg. Samica przykleja jaja do kamieni w strefie oprysku wody. Pokarm: larwy owadów, rozwielitki i ośliczki, skąposzczety, pająki i owady. Traszka sardyńska* {Euproctus platycephalus) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: smukły płaz ogoniasty z wydłu- żoną, płaską głową, mocno wystającą górną szczęką i częs- to szorstką, brodaw- kowatą skórą. Ubarwienie grzbietu bardzo zmienne, przeważnie czerwonawe do czarno- brunatnego lub oliwkowozielonego z żółtawym do czerwonawobrązowego pasem środkowym i ciemniejszym plamkowaniem. Strona brzusz- na biaława do szarej; brzuch, szczególnie u samców, pokryty ciemnymi punktami. Sam- ce mają ponadto ostrogowate utwory na gole- niach tylnych nóg, a w okresie godowym stoż- kowatą kloakę. Traszka sardyńska osiąga do 140 mm długości, przeważnie jest mniejsza. Występowanie: ograniczone tylko do Sardynii. Środowisko: występuje zarówno na terenach nizinnych, jak i w górach, gdzie sięga do 1800 m n.p.m. Zasiedla utrzymujące się wiele miesięcy wody kałuż, wyrobisk, potoków i ma- łych jezior. Tryb życia: na dnie zbiorników chętnie kryje się pod kamieniami. W odróżnieniu od innych gatunków z rodzaju Euproctus znosi także wy- ższą temperaturę wody. Żyjące na lądzie oso- bniki przebywają stale w pobliżu wody w ja- mach pod kamieniami. Jest zwierzęciem zmierzchowym i nocnym, ale wyjątkowo moż- na ją spotkać również w ciągu dnia. Rozród: podczas odbywającej się w wodzie kopulacji, polegającej na brutalnym zagarnię- ciu we władanie samicy przez samca, docho- dzi do bezpośredniego zetknięcia się kloak obu partnerów. Uwagi: w szczytowym momencie okresu godo- wego traszki z rodzaju Euproctus są aktywne również w ciągu dnia i wtedy można je łatwiej zaobserwować. Podniecone samce mogą po kilka starać się tak usilnie przytrzymać jedną samicę ogonami i nogami, że ta nie mogąc zaczerpnąć powietrza topi się. 24 Traszka marmurkowa (Triturus marmoratus) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: dość duża, masywna traszka o płaskiej, szerokiej głowie, silnych koń- czynach i szorstkiej lub lekko ziarnistej skórze. Typowe ubarwienie grzbietu jest jasno lub intensywnie mszystozielone, w niektórych populacjach również ciemnooliwkowe, z ciem- nobrązowym względnie czarniawym marmu- rkowaniem. Brzuch jasno- lub ciemnoszary, rzadziej bladoczerwonawy, z białymi piętnami i ciemnymi plamami. Traszka ta jest często na lądzie bardziej jaskrawo i kontrastowo ubar- wiona niż wtedy, gdy przebywa w wodzie, a jej skóra staje się wówczas aksamitna i sucha. Większość samic i wszystkie młode osobniki mają rzucającą się w oczy, połyskującą poma- rańczową wstęgę biegnącą środkiem grzbietu. W wodzie samiec w szacie godowej ma wyso- ką, o równej krawędzi, żółtawą, ciemno prąż- kowaną płetwę grzbietową i ogonową; na tej ostatniej znajduje się srebrzystobiała wstęga. Samce mają wyraźnie obrzmiałą, samice pła- ską kloakę. Całkowita długość ciała do 160 mm; traszki marmurkowe z gór Portugalii są zwykle nieco większe. Występowanie: środkowa i południowa Francja oraz powszechnie na Półwyspie Iberyjskim. Środowisko: występuje w rozmaitych bioto- pach na terenach równinnych, pagórkowatych i górzystych, spotykana również na wyso- kościach 1400-1600 m n.p.m. Tryb życia: w czasie przebywania na lądzie ta prowadząca nocny tryb życia traszka spędza dzień w ukryciu, np. w jamach ziemnych lub pod kamieniami i leżącym drewnem. Rozród: w wyborze zbornika wodnego do zło- żenia skrzeku jest bardzo niewybredna. W okresie godowym zasiedla zarówno gęsto zarośnięte roślinnością kałuże i wolno płyną- ce potoki, jak również pozbawione roślinności zalane żwirownie i kamieniołomy. Akceptuje także cysterny i studnie, które w niektórych rejonach zasięgu tego gatunku mogą być jedy- nymi dostępnymi miejscami do rozrodu. Zalo- ty godowe przebiegają podobnie jak u traszki grzebieniastej. W ciągu kilku tygodni samica składa pojedynczo 200-300 bladozielonych jaj, zawijając każde w liście roślin wodnych, a w zbiornikach pozbawionych roślinności przyklejając je do kamieni lub porzucając sklejone ze sobą w większe bryłki. Wylęgają- ce się po blisko 14 dniach larwy mają 10 mm długości. W ciągu 3 miesięcy rozwoju osiągają 40-50 mm długości, a następnie opuszczają wodę jako bardzo ładnie ubarwione, przypo- minające wyglądem rodziców traszki. Pokarm: w okresie życia na lądzie traszka marmurkowa poluje nocą na skąposzczety, ślimaki nagie, drobne owady i pająki. Traszki przebywające w wodzie są aktywne w ciągu dnia i przez cały czas wypatrują pokarmu. Gwałownie atakują i połykają zwierzęta o smukłym ciele, np. kijanki wspólnie z nimi występujących płazów bezogonowych (np. Ra- na perezi i Hyla meridionalis) oraz larwy wła- snego i pokrewnych gatunków traszek (np. Triturus boscai). Drobniejszą zdobycz, jak lar- wy muchówek czy rozwielitki zasysają wraz z wodą do wnętrza pyska. Uwagi: traszka marmurkowa po godach i zło- żeniu jaj może wodę opuścić, pozostać w niej jeszcze przez dłuższy czas lub spędzić w niej cały rok. W środkowej i południowej Francji zasięgi traszki marmurkowej i t. grzebienias- tej pokrywają się ze sobą i oba gatunki mogą występować w tych samych zbiornikach wod- nych. Krzyżują się wtedy ze sobą i powstają mieszańce (por. traszka grzebieniasta). Trasz- kę marmurkowa introdukowano na różnych obszarach i tak w parku Muzeum A. Koeniga w Bonn wypuszczono w 1936 r. 20 sztuk. Popu- lacja ta przetrwała wiele lat, by ok. 1950 r. całkowicie zaniknąć. 26 Salamandrowate ^ ^ *M? 27 Traszka grzebieniasta {Triturus cristatus) —5--------v^yi Rodzina salamandro- Mb Y watę (Salamandridae) »-' lS^^ Wygląd: duża, prze- ^JLJłJB ważnie krępa traszka 3 o gruboziarnistej skó- f -^^W ' rze i masywnych no- --------lij— gich, pokrytych na- przemiennymi czarnymi i żottymi prążkami palcach stóp. Bocznie spłaszczony ogon jest niemal tak dtugi jak całkowita długość głowy i tułowia; u samicy dolna krawędź ogona żół- tawa lub pomarańczowa. Przebywające w wo- dzie zwierzęta mają górną stronę ciała zazwy- czaj ciemnobrunatną lub czarniawą, przeważ- nie z czarnymi plamami; formy lądowe (zwła- szcza przedstawiciele nominotypowego pod- gatunku T. c. cristatus) mają natomiast często grzbiet jednolicie czarny. Głowa, boki szyi i tu- łowia są pokryte mnóstwem kredowobiałych punktów; plamiste podgardle z wyraźnym poprzecznym fałdem. Brzuch żółty lub barwy żółtka względnie pomarańczowy z dużymi, czar- niawymi plamami. Samce w szacie godowej z wysokim, głęboko powcinanym grzebieniem grzbietowym, który jest odgraniczony od równie wysokiego górnego fałdu płetwy ogonowej głę- boką przerwą. Gotowego do rozrodu samca ce- chuje ponadto wspaniała, perłowa wstęga na ogonie, którą mogą zachowywać także formy lądowe (opalizuje wtedy znacznie słabiej), oraz czarna, wyraźnie obrzmiała kloaka. Samice są często większe od samców. W odróżnieniu od innych gatunków traszek, których formy lądowe mają skórę suchą, skóra u przebywających na lądzie osobników traszki grzebieniastej jest przeważnie wilgotna. Całkowita długość ciała bardzo zróżnicowana - wynosi najczęściej 140-160 mm, rzadziej do 180 mm. Występowanie: zasiedla dużą część Europy od środkowej Francji po zachodnią Azję; wystę- puje w południowej Skandynawii i Anglii, brak jej natomiast w Irlandii oraz w południowej Grecji i na wyspach Morza Śródziemnego. W Polsce nielicznie na nizinach i wyżynach, w górach tylko do wysokości 700 m n.p.m., pod ochroną gatunkową. Na olbrzymim obszarze występowania tworzy 4 podgatunki, z których podgatunek nominotypowy T. c. cristatus ma 28 najrozleglejszy zasięg - od Skandynawii i An- glii oraz środkowej Francji po zachodnią Azję; t. g. alpejska (T. c. carnifex) występuje we Włoszech i w alpejskich regionach Austrii i północnej Jugosławii, t. g. naddunajska (T. c. dobrogicus) w obszarze naddunajskim na za- chód od Krems przez Nizinę Naddunajska po Rumunię oraz t. g. turecka (T. c. kareiinii) żyje w południowej Jugosławii, Albanii, Bułgarii, Grecji, Azji Mniejszej, na Kaukazie i w północ- nym Iranie. Środowisko: występuje zarówno na terenach nizinnych, jak i w górach do wysokości 1000 m n.p.m., rzadziej do 2000 m n.p.m. Zasiedla różnorodne biotopy, ale w ich obrę- bie tylko stanowiska w pobliżu wody. Preferuje środowiska bujnie porośnięte roślinnością oraz obszary o naturalnej roślinności typu pa- rkowego, również często na terenach użytko- wanych gospodarczo. Rozradza się w niewiel- kich zbiornikach wodnych, do których podąża na wiosnę. Tryb życia: w czasie przebywania na lądzie traszki grzebieniaste są zwierzętami ociężały- mi i powolnymi, kryjącymi się w ciągu dnia pod kamieniami, leżącym drewnem i w szpa- rach murów. Opuszczają schronienia przewa- żnie dopiero po zapadnięciu ciemności. Wcze- sną wiosną, (marzec/kwiecień), z nadejściem pory godowej, traszki grzebieniaste poszukują czystych, gęsto zarośniętych stawów, zala- nych żwirowni i kamieniołomów, rzadziej nie- dużych jezior i rowów o wolnym przepływie wody. Tu w ciągu kilku dni okrywają się gład- ką, śliską skórą; pojawiają się falbaniaste fał- dy na wargach i ogonie, u samców również osobliwy grzebień grzbietowy. Wraz z przybraniem tej „wodnej szaty" zmienia się również tryb życia tych płazów. Nieporadne na lądzie zwierzęta poruszają się teraz z prawie rybią zwinnością. Pomimo tego, że są aktywne w ciągu dnia, nie są łatwe do zaobserwowa- nia. Kryją się przeważnie na dnie lub wśród roślin wodnych. Można je spostrzec dopiero wtedy, gdy podpływają do powierzchni wody, by zaczerpnąć powietrza. Wydech i wdech odbywają się jednak tak szybko, że obserwa- tor musi rzeczywiście dokładnie śledzić powierzchnię wody, by zauważyć traszkę. Traszka grzebieniasta (Triturus crista Rozród: gotowy do rozrodu samiec traszki grzebieniastej, szukając partnerki, penetruje dno albo trwa w oczekiwaniu. Reaguje na każdy przejaw ruchu w zasięgu wzroku i pod- pływa w tym kierunku. Spotykające się samce dotykają się wzajemnie pyskami i węchem rozpoznają swoją pleć. Jeśli samiec spotka i wyczuje samicę, ustawia się na ukos lub w poprzek przed partnerką. Wygina tułów w tzw. koci grzbiet i zaczyna za pomocą za- maszystych uderzeń płetwy ogonowej przesy- łać w stronę samicy substancje zapachowe, wydzielane z kloaki. Uderzenia ogona mogą być tak silne, że prąd unosi przedmioty leżące na dnie (liście, szlam, kawałki drewna). Nie- chętna zalotom samica odwraca się od samca lub usiłuje odpłynąć. Przeważnie samiec po- dąża w ślad za odpływającą samicą, przyj- muje ponownie swoją postawę godową i pró- buje od nowa pobudzić ją swoim zacho- waniem. Jeśli samica przyjmuje zaloty, to po- woli zbliża się do samca. Ten przysuwa się nieco do niej, wreszcie podążająca za nim samic