JASEŁKA. WYCIĄG Z PAMIĘTNIKÓW KTOSIA spisany przez J. I. Kraszewskiego. Kijów. Nakładem Leona Idzikowskiego Księgarza. 1862. Wolno drukować, pod warunkiem złożenia w Komitecie Cenzury, po wydrukowaniu, prawem przepisanej liczby egzemplarzy. Warszawa, dnia 19 ( 31) Lipca 1861 r. Starszy Cenzor, Antoni Funkenstein. W Drukarni Gazety Polskiej. Tom I. Heraldycy nasi i historycy rodzin szlacheckich, często niedarowane popełniają błędy i grzeszą nieświadomością najgrubszą, która na nich zżymać się i ramionami ruszać każe; choć najmłodszy z nich, od przeszło stu lat spoczywa w grobie, i te oznaki niezadowolnienia wcale go już nie obchodzą. Ale dobrze jednak choć tem sobie ulżyć nieco i nagderać na nieboszczyków, bo żywi ani słowa na siebie nie dają powiedzieć. Mijam już to, że wielu bardzo słusznych i zacnych obywateli, prawdziwych karmazynów i najpotężniej herbownych (bo nawet lokaje i stangreci ich na kołnierzach, guzikach i kamizelkach rodowód familijny noszą), nie znajduję ani w Paprockim, ani w Okolskim, ani w Niesieckim, ani nawet w Koropatnickim i Wielądku; ale, co gorzej daleko, książęcym rodzinom, hrabiowskim gniazdom dostało się po tebinkach jakby prostej zagonowej szlachcie. Jużciż to być nie może, aby kłamały papiery, rodowody i tytuły na tysiącu kopert od wieku powtarzane: kłamią więc heraldycy — a temu wszystkiemu zawiść tylko winna. Tak naprzykład otworzywszy folianty, widzę z nich, że rodzina hrabiów z Górki wygasła, a wiem z pewnością, że była familia, która się od nich wiodła, i właśnie mi tu o niej mówić przychodzi: nie mogę więc pominąć prosapij. Wedle statecznego podania, które przy ognisku domowem powtarzało się lat kilkaset, jeden z Górków emigrował dla jakichś familijnych niesnasek na Litwę i tu się osiedlił, ożeniwszy się z córką kniazia Kapusty. Wiadomo zaś całemu światu a przynajmniej tym, co w papierach grzebią, że ród kniaziów Kapustów był bardzo znamienity, że się oni wiedli od książąt Perejasławskich i pieczętowali czemś nakształt Odrowąża; że w Kijowskiem, w Owruckiem i na Podolu zdawna byli ojczycami, szerokie posiadali ziemie, na zamku w Owruczu horodnie swoje mieli jeszcze za króla Zygmunta Starego, i ogromny paludament z czapką, książęcą nosili na pieczęciach. Czy to była ostatnia z rodu kniaziów Kapustów, która mienie znaczne w dom owego Górki, na Litwie przezwanego Górą, wniosła, nie wiem; ale Niesiecki mało co napisawszy o tej familii, uciął nagle, jakby za jego czasów już ich na świecie nie było. Są, czy nie ma, o tem wam nie powiem lepiej od Niesieckiego — bo nie wiem; ale że niebardzo dawno jednego autentycznego kniazia widywałem chodzącego po świecie w dziurawych butach, w postaci skromnego nader kancelisty, gotowym przypuszczać, że i ci Kapustowie tylko się przyczaili. Wszystko się trafia: i książęta czasem w piecu palą, i stróże na aksamitnych wylęgają, się poduszkach. Ale wracajmy do rzeczy. Ów tedy hrabia Góra na Litwie osiedlony, żonaty, dziedzic znacznych włości, już do Wielkopolski nie tęsknił, i został tu nowej gałęzi rodu swojego protoplastą. Ile pokoleń przeważnemi dzieły wsławiły się do ostatnich szczepu latorośli, o których tu wam chcę cos powiedzieć — nie widzę potrzeby wyliczać; dosyć, że najbliższemi nas czasy żyli sobie dwaj rodzeni bracia, dziedzice imienia i mienia pradziadów, hrabiowie Górowie: Herman hrabia z Góry i Rajmund. Starszy Herman mieszkał w tym zakątku bajecznym i mało znanym, który oddziela Wołyń od Pińszczyzny. Prawią o nim dziwy, lecz nie tak to straszne jak się zdaje zdaleka. Wątpię, by czytelnik znał dobrze ten kraj ogadany i spotwarzony przez tych, którzy mieli nieszczęście być w przejeździe pokąsanemi od komarów, lub w niedość wygodnej przespać się tam karczmie. Niedobre drogi, któremi się sławi ten zakąt kraju naszego, mocno wpływają na famę, jaką mu uczyniono: strząsłszy się na nich podróżny, widzi potem wszystko w najczarniejszych kolorach. Tymczasem kraj ten poleski ma swój wdzięk, a kto się w nim urodził, tak go kocha i tak go widzi pięknym, żeby go na żadną Arkadyą, nawet sochaczewską nie pomieniał. I ci co w nim pomieszkali trochę tylko, i choć odrobinę się w nim kochali, co kilka lat młodych przebłądzili po tutejszych lasach, przepolowali po błotach: wspominają i błota z uczuciem, i lasy z uśmiechem, i kraj z westchnieniem.... Nie powiem, żeby tu mieszkało wesele, ale nad temi płaszczyznami drzemiącemi, otoczonemi lasy, wśród tych błot, na których krzykliwe ptastwo dzikie w szumiących odzywa się wiszarach, na żółtych piaskach i pólkach zielonych, nad które z gaju wychylone brzozy zwieszają płaczące gałęzie: taka wieje tęsknota luba, taki smętek porywający za serce, że kto go raz tu skosztował, wiecznie musi wspominać i przyśni mu się w śmierci godzinie. Naokoło zamknięty świat wstęgą borów sinych, ale dusza wylatuje zań i marzy swobodna. Tam, gdzie wiele widać, serce już nic nie pragnie i tęskni; ale tu inaczej: jak w więzieniu szerokiem buja fantazja, gdzieś za światy lecąc daleko. Często spotkasz w takich zakątkach na starym spróchniałym pniu dziecię lub starca, który zadumał się z oczyma wlepionerni w bory, i marząc trawi godziny. Cisza głucha, której nawet wiatr, wstrzymany ścianami lasów nie śmie przerywać szum powolny i jednostajny drzew, które drzemać się zdają kołysząc, szelest traw bujnych, trzcin szemrzących, mruczenie wody sączącej się ospale, krzyk ptastwa żałobny i przejmujący jak skarga istoty, coby coś chciała przemówić do człowieka: wszystko to do tęsknoty usposabia i zasiewa ją w duszy za rana. To też i lud tutejszy zda się rozespany, rozmarzony, powolny, jakby całe życie o innym dumał świecie. Chodzi pomału, odpoczywa długo, a o jutro niewiele się troszczy; i natura jego łagodna i serce miękkie, i myśl, bylebyś jej cugli rozpuścił, dziwnie poetycznemi ukraszona farbami. Nie panuje jej wesele: każda piosnka i powieść kończy się mogiłą, śmiercią lub łzą; przecież zaprawdę piękniejsze to od karczemnego śpiewku szalonego, który się dziką w ustach wieśniaka wydaje ironią życia. Herman hrabia Góra mieszkał w jednym z najzapadlejszych krańców Polesia, w Horycy, której lasy i pola przytykały już do niezmiernych błot pińskich, przerzniętych mnó- stwem rzek i strumieni. Horyca, na małej piasczystej stojąca wyniosłości, miała tylko jednę drogę, którą się do niej przybywało i wracało, zkądkolwiek jechać przyszło, z Rzymu czy z Laponii; była bowiem z tej tylko jednej strony dostępną. Zimową porą, gdy błota stanęły, drugi gościniec przez trzęsawiska i rzeki ku Pińskowi otwierał się chwilowo, a w razie pilnej potrzeby były obijaniki, dęby i czółna, któremi posyłano i jeżdżono do miasta. Żyło się tu jak u Pana Boga za piecem, wedle pospolitego przysłowia; nie łatwo dostał się natręt, groble zarastały trawą: cudzej twarzy rzadko kto zobaczył. Przez niezmiernie długą groblę złożoną z nakotów, tojest wpoprzek pokładzionych dylów, polan i chrustów, przejeżdżało się najprzód przez odnogi błot otaczające Horycę, potem, już brnąc po osie w piasku, trzeba było dążyć do miasteczka. Było to bowiem miasteczko, i sześć ogromnych karczem drewnianych, przez których ściany nieszczelne wróble na wylot przelatywały, świadczyły o jego przywilejach. Oprócz, tego zdala nawet widać już było kopuły cerkwi, srebrzystą pokryte blachą, i dach gontami pobity wysokiej synagogi. Dalej czarne dranicami kryte chaty ciągnęły się długiemi sznurami na wszystkie strony, wśród palisad i płotów, z po za których wyglądały stare grusze, jodły i brzozy. Po za mieściną dopiero, znowu za drugą groblą stał tak zwany zamek. Musiał teżto być niegdyś gródek obronny, bo szczątki zielonego, trawą i bzami dzikiemi porosłego wału, jeszcze go dotąd otaczały. Ale naprzeciw wjazdu szeroko wyszczerbiły się usypy, fosa była zarzucona tak, że przebyć ją było można bez pomocy mostu, i wprost widać było domostwo, które zastąpiło dawne zamczysko. Z kawału muru prastarych czasów zrobiono dworzec obszerny, a że nowy dziedzic nie kochał się widać w cegłach i musiał wierzyć, że drewniany dom zdrowszy: na tej budowie oparł piętro sosnowe, nietynkowane nawet, które wyglądało jak stare pudełko. Wysoki łamany dach z wielkiemi oknami, fantastycznie dopełniał gmachu, z po za którego wierzchołki starych świerków ogrodowych, lip i grabów wyglądały. Dziedziniec zamkowy był pusty, w prawo za parkanem kryły się oficyny i kuchnia, wstydząc się, że były do prostych chat podobne; w lewo wysunęła się stajnia z tartego drzewa, ale i tej się nie udało, bo słupy się pogięły i stała koszlawo, a z jednego boku aż się musiała podeprzeć. Przede dworem ani ganku, ani słupów, ani daszka, któryby wnijście osłaniał; ścieżka prowadziła do progu i ogromnych drzwi sieni zawsze zamkniętych. Z drugiej jednak drożyny mocniej wydeptanej z prawego boku, między kuchnią a dworem, wnosić było można, że nią życie płynęło zeń i odpływało.... U bocznego wnijścia był i ganeczek na dwóch słupkach z ławkami. Gdy od opisu miejsca przychodzi mi do gospodarza i pana przystąpić, niemałą w tem czuję trudność; charakteru jego, obyczajów, życia, nie tak łatwo dam wam wizerunek: z musu jednak podjąć się go jestem obowiązany. Przejdźmy więc pospiesznie smutne drzwi główne, dzień cały zaryglowane, sień wielką z leżącemi w jej podłodze ogromnemi drzwiami do lochu; przesuńmy się przez cały szereg izb staremi i biednemi zastawionych sprzętami, i wnijdźmy do pokoju pana, po którym najłatwiej nam będzie poznać jego samego. Wszystkie stare izby, sklepione niegdyś zamkowe komnaty, z małemi w grubych murach okienkami, były dosyć wilgotne i zapach stęchlizny mocno się w nich czuć dawał; w jednym pokoju dziedzica, do którego po dwóch wschodkach do góry wchodzić było potrzeba przez kilkołokciową framugę muru, powietrze było suche i zdrowe. Na kominie starożytnych rozmiarów, dzień i noc palił się tu znicz niewygasły, kłoda olchowa lub dębowa, której pachołek na straży będący niedaleko, doglądał. Izba ta miała jedno okno w murze wysoko umieszczone, do którego, jak do pokoju wchodziło się po wschodach; a że ściana była niezmiernie gruba, po obu bokach wgłębienia stały do siedzenia ławy. Z okna tego widok przez parkan wychodził na jedyną drogę, wio- dąca. z toku i do toku, tak, że gospodarz ze swojej ławki każdą postać, z podejrzanym workiem plewy kroczącą pocichu, mógł dostrzedz i w potrzebie głosem przeważnym zatrzymać w pochodzie. Nie wiele zresztą i ten pokój miał sprzętów: kanapkę biało niegdyś lakierowaną i spłowiałym rypsem pokrytą, przy ścianie; stół w pośrodku z kilką krzesłami, w głębi łóżko wązkie, we framudze starą makatą obitej, przy niem komódkę wyginaną, na której była para szkatułek różnej wielkości. Między kominkiem a drugiemi drzwiami gdakał zegar gdański pozłocisty, tym głosem przeszłego wieku, którego już nowe nasze cichutko szepczące nie mają: powolnym, poważnym i wyrazistym, aż do uprzykrzenia. Wielka skrzynia, także gdańska, po staremu sepet, skórą cielęcia morskiego obita, zajmowała miejsce między komodą a drzwiczkami, które dalej wiodły. Dodajmy, że w ścianach kilka jeszcze wgłębień kryły w sobie szafy ciemno malowane i zamczyste, a kilka zczerniałych obrazów krzywo wiszących twarzami jakichś pradziadów, nie wiele smutną, postać mieszkania rozweselały. W pośrodku stał właśnie mężczyzna wysokiego wzrostu, chudy ale barczysty i muskularnej budowy, w bardzo prostej odzieży: kapocie szaraczkowej, butach z koźlej skóry do kolan, podpasany pasem rzemiennym, w czapeczce na łysej głowie, zatłuszczonej i niepewnej barwy. Twarz miał bladą, zwiędłą, pomarszczona., ale. wzrok bystry, przeszywający i śmiały wąs spuścisty; zresztą nie dawał dostrzedz wyrazu ust, które się zdawały uśmiechać czasem szydersko czy złośliwie. Z pod czapeczki kilka kołtunów nieposłusznych spadało na kołnierz kapoty. Choroba ta, której znakiem były zwinięte resztki włosów, dawała mu się zapewne czuć i w nogach, bo chwilami chwytał się za nie z wyrazem cierpienia i dziwnym grymasem w twarzy. Naprzeciw niego stał pokornie w drzwiach wchodowych od pokojów, wyraźnie rezydent, nieszczęśliwa ofiara, która dla próżnowania i chleba skazaną była na znoszenie kaprysów i fantazyi hrabiego i cierpienie jego złych humorów. Wprawdzie trochę był kulawy na jednę nogę i o kiju nawet stać musiał, co go poniekąd uniewinniało, że na powszednią strawę i swobodę zapracować nie mógł; ale twarz miał tak rumianą, może do zbytku, taki wyraz zdrowia na niej, że się go chciało do innej zapędzić roboty. Nie był to już młody człowiek, lat mógł mieć do pięćdziesięciu; trzymał się na bok z powodu krótszej nogi, ale wąs miał wyszwarcowany i nastrzępiony do góry, czub zaczesany paradnie i kolczyk w uchu, co, przy mocno zadartym nosie i wysoko zawiązanej chustce, dosyć pocieszną czyniło facyatę. Fizyognomia rezydenta mówiła dowodnie o małej słabostce do wódki lub nalewki, inaczej bowiem, rozlanej po niej barwy rubinowej trudno sobie było wytłumaczyć; oczy jednak czyste, wejrzenie śmiałe, mowa przytomna, zbijały to przypuszczenie. I nikt pono jeszcze Rejentowicza Lacyny pijanym nie widział, a w towarzystwie, mimo usilnych nalegań, nigdy wódki ani żadnego nie powąchał trunku. Chłopiec jednak który mu posługiwał, niecnota jakiś, może z gniewu czy przez płochość, ogadał go na folwarku, że butelczynę miał zawsze w łóżku i dopiero zgasiwszy świece, do poduszki się zakrapiał. Potwierdzało nieco tę plotkę, że pana Lacyny w nocy w żaden sposób dobudzić się nigdy nie było można, tak miał sen niesłychanie twardy; i to także, że butelki śmierdzące kotłówką, znajdowano w jego wezgłowiu: ale on dowodził, że od bólu zębów płukał tylko usta wódką z imbierem, a składał się tem, że go oko ludzkie nigdy pijanym nie widziało. Zresztą jak tam było w istocie, Bóg jeden raczy wiedzieć; dosyć że Rejentowicz był okrutnie czerwony. — Gdzieżeś aspan był dzisiaj? — zapytał hrabia rzucając nań bystre spojrzenie. — Wszędzie, jaśnie panie: od kołka do kołka. — Ale ja cię nie o to pytam, czyś liczył kołki w płocie, bo mnie licho potem. — Na oborze, jaśnie panie, u owiec, w stodole, w stajni: expresse wszędzie, — dokończył spiesznie Lacyna. — O którejże wpan wstałeś? — A o piątej, jak zawsze. — O piątej powiadasz! to więc na oglądziny wyjść musiałeś o której? — O pół do szóstej. — Wówczas już i ja nie spałem, tobym był słyszał skrzypnienie drzwiami, a nie słyszałem. Lacyna pokręcił tylko wąsa. — Nie mogę wiedzieć przyczyny. — No, to ja będę wiedział — odparł sucho gospodarz. Zamilkli. — Cóżeś wpan widział?— spytał po chwili. — A wszystko, jaśnie panie: parobkowi Iwanowi dałem w ucho__bo jeszcze spał, gdym przyszedł. — Dobrze, to nigdy nie zawadzi! — Ekonomowi się expresse powiedziało szczerą prawdę, bo na skrzypcach tylko gra, a gospodarstwa nie pilnuje. — Jakto? na skrzypcach gra?—podchwycił hrabia, —to on taki ekonom? Jeszcze mi będzie ogony końskie na smyczki obcinał! To taki ekonom! A. no! to go zaraz odprawić. Już ja wiem co to z artystami mieć do czynienia.... Pan Lacyna zapłonił się i zafrasował; trzeba bowiem wiedzieć, że ekonom ów miał bardzo ładną siostrę, przy której krosienkach kulawy przesiadywać lubił, a wyrwała mu się ta nieszczęśliwa denuncyacya tylko dla okazania gorliwości. — Jużto żeby go odprawiać, nie zasłużył — przerwał Rejentowicz — bo aczkolwiek gra, i nawet nie źle gra na skrzypcach, ale tylko w chwilach wolnych od obowiązków, a rolnik dobry.... — I siostrę ma niczego?— podchwycił mrugając nosem stary, poprawiwszy czapeczki, — a waćpan zawsze jeszcze choć stary to głupi: i w starym piecu djabeł pali.... Lacyna odgadnięty okrutnie się oburzył, stuknął kijem, ruszył ramionami, poskoczył, nastrzępił czuba. — Albo mnie ona tam w głowie! tfu! expresse panu powiadam, że to dworskie plotki, — Rejentowiczu kochanie, to nie są plotki, to święta prawda; zawsze ci w głowie miłostki, a patrzaj, że już ci zęby wypadają, choć płóczesz wódką z imbiérem. Na to Lacyna, choć stojąc na miejscu, takie zaczął okazywać znaki niecierpliwości, że Hrabia wreszcie mu dał pokój. — O tém potém — rzekł — a co dalej? Siwa krowa? — Zdechła, jaśnie panie. — Skórę kazałeś zdjąć? — Zdjęli. — A gdzie powiesili? hę? Pewnie na wyżkach w oborze; toż to bydłu szkodzi i choroby może naprowadzić. — Ale nie, nie: w starym śpichrzu. — Nieprawda bat'ku, ty nie wiesz, a kłamiesz; to ci z oczów widać. Każże mi ją zdjąć z wyżek i przenieść do starego śpichrza. Dalej co? — Nic: wszystko expresse dobrze. — Owce kaszlą? — Bardzo mało. — Przyznaj się żeś u owiec nie był, bo gdybyś zajrzał, byłbyś kaszel słyszał, a tu już- rano po lekarstwo przychodził Owsiej, i powiadał, że okrutnie kaszlą. Lacyna przygryzł usta. — Dalejże co? — ciągnął siadając przed ogniem nieubłagany spowiednik, — a szpaczek jak się ma? — Zdrów, pił wodę, je siano, nic mu nie będzie. — A popatrzałżeś jak szedł do wody? wszak nogi jak na dybach; jeszcze się ochwatu nie pozbył. — To zwyczajnie, jaśnie panie, póki osłabiony po krwi puszczeniu. Hrabia pokiwał głową, zamilkł; Lacyna tymczasem wąsy wywoskowane do góry podkręcił, prżypominając im obowiązek sterczenia ku oczom, i czuba za jednym razem zatarł zręcznie. — Rejentowiczu kochanie, żebyś ty mi też jednę łaskę zrobił — rzekł po chwili hrabia Herman. — Ale co jaśnie pan rozkaże? — Tak to ty mówisz, a mnie nie słuchasz. Wiele to ja cię razy proszę, żebyś ty nigdy przedemną nie kłamał; ty taki zawsze swoje. Najprzód, że się to zupełnie na nic nie zdało, bo ja wszyściuteńko wiem co się we dworze dzieje, choć z izby nie wychodzę; powtóre, ty się tem dławisz, bo ci to niełatwo przychodzi, a naostatek i wstyd gdy się wyda. Otóż, serdeńko, czy nie lepiejby to było, jak zaśpisz, a nie zobaczysz tam czego, przyznać się poprostu i kwita: ja ci przecie oczów nie wydrapię. Masz lat pięćdziesiąt.... — Czterdzieści ośm, expresse, na N. Pannę Zielną, kończę, tojest skończyłem — przerwał żywo Lacyna. — A rozum jest na dwadzieścia pięć. Rejentowicz znowu począł stukać laską i strasznie się pérzyć, ale milczał. — Indycz się nie indycz, a ja ci prawdę powiem — ciągnął dalej spokojnie Herman: — najprzód długo śpisz, to i niezdrowo i nieprzyzwoicie, a dla ludzi zły przykład; powtóre, chodzisz zamiast do gospodarstwa, na folwark do panny Petronelli, która z ciebie drwi, bo ona ma lat dwadzieścia, tysiąc złotych w kuferku i buziaka nieszpetnego; potrzecie, ale temu dam pokój. Idź serdeńko, każ sobie dać śniadanie; ja dziś nie jem, nogi bolą, głód najlepszy lekarz: będę pościł na kleiku.... I syknął biorąc się za kolana. Lacyna spojrzał, nachmurzył czoło i wyniósł się po krótkim ukłonie, stukając kijem i mrucząc pod nosem. Ledwie wyszedł i drzwi się za nim zamknęły, gdy drugie mniejsze otwarły się powoli i ukazał się chłopak w szaraczkowej kurtce, pokorny i mizerny. — Proszę jaśnie pana, tam ktoś czeka. — Kto? gdzie? — Przyjechał i prosi się z panem widzieć. — Gdzie stanął? Czy przed drzwiami, czy koło folwarku, czy przy bramie? — Koło folwarku. — A czem przyjechał? — Kałamaszką, parą koni; chłopek go przywiózł. — Stary? młody? — E! ni stary ni młody. — Jak się nazywa, nie wiesz? — Na folwarku mówili, że Porciakiewicz. Hrabia pokiwał głową jakby dał do zrozumienia, że się już sprawy i człowieka domyślił. — Przyprowadź go tu. — A którędy? — Jużciż kiedy parą koni przyjechał, to wiesz, trutniu, że nie przez pokoje, ale przez tył domu i kredens.... Chłopak zniknął, a hrabia chwilę siedział patrząc na niebieski płomyk olszowej kłody, pogrążony w bezmyślnem odrętwieniu. Wkrótce znowu skrzypnęły drzwiczki i wsunął się mały człowieczek w surducie opiętym, niegdyś bronzowym, bardziej zleżałym niż znoszonym; ubrany ubogo, ale chędogo i w stroju widać sobie niezwyczajnym, bo mu w nim było niezręcznie, co po ruchach rąk poznać można łatwo. Miał nawet rękawiczki obszerne, z których jedna już spoczywała, a druga jeszcze opaloną okrywała mu rękę. Był to szlachcic z sąsiedztwa, zapewne posiadacz małej cząstki we wsi, gospodarz rzadko wychylający się z domu, bo wszedłszy po wschodach do pokoju, mało nie upadłszy w progu, przy pierwszem powitaniu nie wiedział co począć, tak był pomieszany. Hrabia wstał trochę, przywitał go zimno i wskazał mu krzesło, na którego on brzeżku przysiadł się ostrożnie, nieśmiało rozglądając po smutnej izbie. — Dawnośmy się tu nie widzieli, panie Eufrazy. — Kopę lat, panie hrabio. — Kopę jak kopę, z dziesiątek pewnie. — Tak, coś około tego. — Jużciż nie z grzeczności do mnie przyjechałeś: lubię prawdę i otwartość; masz interes, powiedz mi szczerze co cię sprowadza? Zagadniony tak nagle Porciakiewicz zmieszał się tylko i westchnął. — Ej! czy nie bieda jaka? — Pan dziwnie zgadywać umiesz.... — A cóż? z ochoty nikt do mnie nie zawita. Pan Eufrazy spuścił głowę i zaczął miąć w rękach czapkę i rękawiczki, zimny pot oblewał mu czoło; westchnął. Gospodarz przypatrywał mu się ciekawie; zdawał się odgadywać wewnętrzny jego niepokój i boleść, zimno je jakoś badając. — To cała historya! — westchnął nareszcie Porciakiewicz. — Mów historyą całą, ja mam czas, posłucham. — Pan hrabia, któremu Bóg dał tak znaczny majątek..... — Bóg zapewne, ale przytem praca i oszczędność, panie Eufrazy. — Jedno przy drugiem, panie hrabio; ale pan dziś i nie pojmiesz może i nie uwierzysz jak drudzy żyją. A! ciężkie to życie ubogich! — Nie trzeba być ubogim.... — A jeśli kto bogatym być nie może? — To przesąd, panie Eufrazy, każdy może kto chce: trzeba tylko chcieć mocno pieniędzy, mocniej niż czego innego, a będzie się je miało. Ale wy myślicie, że one przyjdą jak pieczone gołąbki: — w tem błąd. Czekając nie doczekasz się: potrzeba je zdobyć. — Człek też, Bóg widzi, całe życie pracuje ciężko; ale żona, dzieci.... — Kto chce pieniędzy żeni się ze szkatułką, a ruble mu służą za dzieci. — Jakże żyć samemu? — W takim razie wolisz dzieci i żonę niż pieniądze. — A możnaż o to pytać? — przerwał szlachcic przestraszony prawie. — No! to masz więc, co wolisz! — odparł ruszając ramionami hrabia, który tarł bolące nogi swoje. — Po ojcu dostałem cząstkę w Zabłotowie, — mówił dalej Porciakiewicz, — dwóch chłopków, panie hrabio i trzy włóki gruntu, bo mi to obcięli z exdywizyi. Byłbym się jakoś może wygrzebał, gdyby nie jedno po drugiem nieszczęście. Pierwszego roku grad, potem mi się stodoła ze zbożem spaliła, trzeciego lata wymokło, ludziska się pochorowali, przyszedł rekrut i spłat, podatki, a trzebać żyć i jeść, z żoną i ośmiorgiem dzieci.... — Ośmioro dzieci! — chwytając się za czapeczkę, zawołał hrabia, — ośmioro dzieci! a to kara Boża! Porciakiewicz osłupiał, załamał ręce i spojrzał mu w oczy przerażony. — Panie hrabio, my to biedni błogosławieństwem Bożem nazywamy.... — O Maltusie, cóż byś na to powiedział! — uśmiéchnął się gospodarz. Ale to dziwna, że dotąd jeszcze nie poumieraliście z głodu!! — Pracujemy wszyscy, — odpowiedział uspokajając się Eufrazy — ja sam nie wstydzę się chodzić za pługiem, żonisko robi w ogrodzie i około przędziwa, dzieci także pomagają, choć do starszych już potrzeba było wziąć człowieka, coby je choć czytać uczył. Dorósłszy pójdą, służyć, kiedy ich Bóg nie stworzył do panowania! Ale w tej chwili — dodał — jestem w bardzo ciężkiem położeniu; tyle mnie wypadków nawiedziło, podatki zaległy, spłat, procent do kościoła, trochę i żydowskich dłużków: już nie mogę wystarczyć, głowę tracę, zabiorą, mi chatę — zawołał wybuchając z rozpaczą — zabiorą, mi dach mój! A gdzie ja się podzieję z dziećmi? A! panie hrabio, miéj litość nademną; miej litość: dopomóż nieszczęśliwemu. To mówiąc wstał Porciakiewicz i przypadł z ręką, do kolan pana Hermana. Hrabia pokiwał głową, zamyślony. — Najprzód, kochanie moje, szanowny panie Eufrazy — rzekł po woli — powinieneś to wiedzieć znając mnie trochę choć z języków ludzkich, że ja litości nie mam. Litość jest rzecz głupia, człowiek się przez nią robi szlamazarny i potem sam jej od drugich potrzebuje. Musisz i to wiedziéć także, że ja się sam prawie dorobiłem tego co mam. Było tam coś, ale odłużone, a dziś i majątek niczego i w szkatułce zapas jest; alem i pracował i skąpił od gęby sobie ujmując: jużcić, pozwól, nie dlatego pewnie, aby potem między ludzi rozdawać. — Ale pan masz serce.... — Nie, nie kochanku, zupełnie się mylisz; serca nie mam, litości nie znam. Nikomu pomocy nie odmawiam; że pieniądze są, nie taję, tylko mi zaraz potrzeba pokazać, że nie stracę a zyszczę, bo do ofiar wcale nie mam ochoty i tychby się darmo odemnie spodziewać. — Ależ ja jałmużny nie proszę, — zawołał Eufrazy — datkubym nie przyjął, póki są ręce, co pracować mogą; ja proszę pożyczki, a jak się dźwignę, powrócę.... — Jakaż tedy pewność, panie Eufrazy? — Praca moja i uczciwość.... — Uczciwość to jeszcze nie ewikcya, a praca!! A nuż wpan umrzesz, ja cię na tamtym świecie szukać nie będę! dzieci i żony nie skonfiskuję, bobym jeszcze musiał je karmić.... Mówił to niezupełnie chłodno, ale wysilając się na obojętność, która oszukała Porciakiewicza. Szlachcic zapomniawszy o biedzie, słuchał go z podziwieniem jakby aktora na teatrze: nie mógł pojąć tego człowieka. — Mylisz się grubo, — dodał hrabia powoli, — tak rozumując rachujesz na gruszki wierzbowe.... Wiele wpan masz dusz na te trzy włóki gruntu? — Pięć dusz męzkich, a trzy kobiece. — A wiele na tem, razem wszystkiego długu? — A! panie, już z górą dwa tysiące złotych. — Widzisz! twoja cząstka, gdyby była najlepiej zagospodarowana i z remanentami, których ty niewiele mieć musisz, warta, przypuśćmy trzy tysiące. — Cztery mi dawano. — Gdyby i pięć nawet; dług rośnie nie płacony, i zjada coś powoli: wyleźć z tego nie możesz. Porciakiewicz zbladł, łzy mu się zakręciły w oczach, ale je szybko otarł rękawiczką.. — Gdybym ci pożyczył pieniędzy, musiałbym potem niepotrzebną, mi cząstkę zabierać, i to jeszcze w wysokiej cenie, bo takie cząstki wy zawsze sobie daleko drożej szacujecie. Jeszcze w dodatku ludzieby krzyczeli, żem was z ośmiorgiem dzieci nielitościwie na bruk wyrzucił... a mnie to na co? — A! żebym tylko dług mógł spłacić! — Jakimże sposobem! Przypuśćmy żebym ci dał pieniądze, a odbierał kapaniną: jakże z żoną i dziećmi na dziesięciu morgach i siebie wyżywić, i ciężar ten spłacie? To niepodobna. Szlachcic padł na krzesełko wzdychając. W tej chwili znikł mu z oczów hrabia, gościna, żal taki ucisnął serce, że o wszystkiem co go otaczało zapomniał; osłupiałemi oczyma wpatrzył się w ogień, a łzy potoczyły się po bladej twarzy: milczał, myśląc gdzie się podzieje z towarzyszką życia, z drobnemi dziatkami, gdy go z pod dachu ojcowskiego wypędzą. Hrabia przypatrywał mu się ciekawie. — Wyście tak wszyscy — rzekł pocichu gderając — nie ma kawałka chleba dla dzieci, a żenicie się zaraz ledwie wąs, i w chacie tego jak maku.... A potem całe życie pokutujecie za wesoły dzionek. Porciakiewicz mimo zaprzątnienia posłyszał te słowa, i żywo podniósł głowę. — A! panie — rzekł — jedno tylko ubogiemu zostało serce. Możnaż żyć tak samemu, nie mieć do kogo przemówić słowa, skazać się na wiekuistą tęsknotę dlatego, aby nie pracować i nie myśleć o przyszłości. Nędza nie byłaby mi straszną, gdybym przy niej nie miał doskwierających długów — głodubyśmy się nie zlękli. Wolę czarny chleb, byle go było z kim podzielić. Moje dzieci! moje dzieci — dodał ze łzami. Hrabia ruszył ramionami. — Gdybym miał tę głupią, jak ją wpan nazywasz, litość, poszedłbym dawno z torbami — odezwał się powoli: — tu trzeba w czem innem rady szukać. — Sprzedać chyba i pójść służyć. — Ale ba! z żoną i ośmiorgiem dzieci nie łatwo kto wpana weźmie: ordynaryi strasznej będziesz potrzebował. Ta uwaga musiała do reszty zniecierpliwić Porciakiewicza, który wstał nagle i nic nie mówiąc zabierał się odchodzić. Hrabia nań spojrzał. — Harda dusza w ubogiem ciele — rzekł do siebie.... ośmioro dzieci! ośmioro dzieci! — Żegnam pana hrabiego — odezwał się sucho Porciakiewicz. — Zaczekajno, może znajdziemy jaką. radę; nie przez litość, bo to głupia rzecz, ale przez rozumny rachunek... uczciwy. Mimowolnie Eufrazemu wyrwało się z ust z podziwieniem, powtórzone uczciwy! — Cóż to wpan mnie już masz za takiego łajdaka — przerwał zupełnie spokojnie hrabia — że się dziwisz gdy mówię, uczciwy? Nie znasz wpan ludzi. Nikt mi nie zarzuci, żebym co popełnił niepoczciwego; rachuję tylko ściśle, najściślej, nic więcej, i żadnemi próżnemi fantazyanmi siebie i drugich nie bałamucę. Porciakiewicz zatrzymał się zmieszany. — A kto nie rachuje, lituje się i serce ma miękkie, nie zajdzie daleko. Dlaczego ja mam pieniądze? — bo rachuję, bo się nie zwodzę: bom skąpy. — A jestżeś wpan szczęśliwy? — ośmielając się nagle przerwał szlachcic, który stanął naprzeciw niego. — Porozumiejmy się: co wpan nazywasz szczęściem? — zapytał hrabia. — Kochasz kogo? — przerwał Eufrazy. — Nikogo: to głupstwo — rzekł gospodarz — ale mam takie szczęście jakiego chciałem, bo każdy ma to czego chce: wpan ośmioro piszczących dzieci, a ja worki i folwarki. — I tego ci dosyć? — Nie, nie dość: ja chcę mieć więcej pieniędzy, a wpan może jeszcze więcej dzieci? I uśmiechnął się szydersko. — Gdyby mi Bóg dał jeszcze jedno, nie narzekałbym pewnie — rzekł Porciakiewicz. — Toś szalony, pozwól sobie powiedzieć. — Toś nie człowiek, kiedy nie pojmujesz tego! — dorzucił gorąco, do ostatka przywiedziony szlachcic — I możesz wyżyć wśród tych czterech ścian czarnych, sam jeden, otoczony płatnemi sługami, nie słysząc nigdy czulszego słowa i dziecinnego głosu... uśmiechu bez przymilenia, bez pieszczot, rodziny, bez... Tu wstrzymał się miarkując w zapędzie, chociaż na bladej twarzy gospodarza, nie postrzegł najmniejszego znaku nieukontentowania. — Widzisz wpan, że mogę — odpowiedział hrabia. — Gdy mi nudno, wołam Lacyny i kpię sobie z niego; posyłam po Radwanowicza, który mnie śmieszy; kłócę się ze starym Pawłem... liczę pieniądze, gderam i straszę ludzi... ciągnę kabałę, czytam, chodzę po pokojach i świszcze. — No! toś nie człowiek! toś nie człowiek! — zawołał zniecierpliwiony tym spokojem Eufrazy. — A w tem cała sztuka, żeby nie być człowiekiem! — uśmiechając się dokończył hrabia — wszystkie biedy z tego pochodzą, że nadto ludźmi jesteśmy... To sobie i dzieciom najprzód potrzeba wbić w głowę: człowiek z natury jest słaby, a słabości gubią. — Tak! tak! — rzekł niewstrzymując się i krocząc do drzwi Eufrazy — ale gdybyś ty mi swoje skarby, worki, zamek i majątki dał za moje piszczące dzieci i żonę, a wyrzec się ich kazał, plunąłbym na to wszystko, i poszedł klepać moją biedę. Nikt jeszcze z głodu nie umarł. — I to, kochanie, fałsz — przerwał zimno gospodarz — ludzie i puchną i umierają z głodu, prawda, że chłopi; a co się tyczy szlachcica, ten choć może nie umiera z głodu, umiera ze strachu głodnej śmierci, z mozołu, z utrapienia, z kłopotów:. wszystko to jedno. Eufrazy nic już nie odpowiadając, ukłonił się i szedł do drzwi, jakby mu pilno było wyjść z tej atmosfery lodowatej. — Ale zaczekajże wpan — odezwał się hrabia. — Szkoda czasu. — Kto wie? może co zrobimy, jeśli nie sercem, bo ja nie choruję na nie, to głową i rachunkiem. Porciakiewicz stanął, z wyrazem ciekawości raczej niż nadziei. — Wpan jesteś uczciwy człowiek i dobry gospodarz, mnie ludzi braknie; gdybyś się nie wstydził z dziedzica pójść na ekonoma......ha! któż wie! — Ale ja żadnej pracy nie wstydzę się, byle uczciwej! — rzekł szlachcic. — U mnie w Siennem bardzo źle idzie, ekonom pijak, lata po jarmarkach, chłopi robią, co łaska; muszę go wypędzić.... Dam wpanu jego miejsce. Twoja cząstka tuż, mógłbyś... Tylko żebyś mi tam więcej swojego jak mojego nie patrzał, i żeby cię nie wzięła pokusa pomagać sobie mojemi Siennickiemi. — Jeśli mnie hrabia masz odrazu posądzać, dajmyż temu pokój — zawołał Eufrazy żywo — ja znowu nie dam się męczyć jak Lacyna. — No! no! wiem, wiem, i gdyby nie wiara jaką mam w tobie, nie brałbym cię do Siennego. — Na cóż pan to mówisz? — Wolałbyś żebym milczał a myślał? Porciakiewicz zamilkł: chwilę tak patrzali na siebie. — W Siennem daję ekonomowi trzysta złotych i ordynaryą, zawsze to coś znaczy. — Wiesz wpan co, panie hrabio — przerwał szlachcic — ja ci uczciwie i gorliwie pracować będę: zrób trochę więcej. Przepędzę bydło moje do Siennego dla hypoteki, jeżeli słowa szlacheckiego nie dosyć.... zalicz mi teraz tysiąc złotych: wyratujesz i mnie i dzieci. — Czekaj, wieleż masz sztuk bydła? — zapytał hrabia zimno. — Zawsze się wbijałem w remanent, bo to cale bogactwo szlachcica i podpora gospodarstwa — rzekł Porciakiewicz; — mam krów dziesięć, pięć jałówek, ośm wołów i kilkoro cieląt. — Daj go katu! a czemużbyś nie sprzedał? — A! panie! toż to się wyhodowało w domu: to to wszystko nas zna, głosu słucha, do ręki idzie. Hrabia wziąwszy się wprzódy za boki, zaczął się śmiać ogromnie. — Dalipan — rzekł — ten się i w bydle kocha, tak mu tego kochania potrzeba! Porciakiewicz milczał zmieszany tym śmiechem. — No! no, nie gniewaj się; wolno tobie romansować z cielętami, wolno mnie się z tego śmiać: kwita. Ekonomowi z Siennego daję zaraz abszyt, bydło przypędzisz do mnie, i dam wpanu tysiąc złotych na sześć od sta. Po licu gościa prześliznął się jasny promyk radości, i zapomniawszy poprzedzającej nadto żywej rozmowy, znowu z ręką. do kolan przypadł hrabiemu. — A! niech ci Bóg płaci! Nie! nie! darmo się ty kryjesz i udajesz; i ty masz serce! Całe życie pracowałeś, aby się go pozbyć, ale nie potrafisz; i ty kochasz, i ty zlitować się musisz! Odzywa ci się w piersi człowieczeństwo... i tyś człowiek! Hrabia spojrzał nań ponuro, wstał powoli od stolika i w milczeniu poszedł do szkatułki stojącej na komodzie przy łóżku, a otworzywszy ją kluczykami dobytemi z kieszeni kapoty, począł liczyć pieniądze. — Skrypt na prostym papierze z wolnością przeniesienia na herbowy, ewikcya na nieruchomym i ruchomym majątku... i świadka nam potrzeba dla formy. — Hej! — krzyknął na chłopca, który ze swą bladą twarzyczką zjawił się zaraz we drzwiach; prosić Rejentowicza... jeżeli już nie na folwarku. — Tylko co poszedł, to ja go jeszcze dopędzę. — Natura ciągnie wilka do lasu — mruknął hrabia. — Oto wpan masz pieniądze, pisz skrypt, znasz formę? Położywszy czapkę i drżąc ze wzruszenia Porciakiewicz umoczył pióro i pisać począł, gdy wszedł Lacyna ale kwaśny i widoczne noszący na twarzy ślady rannej z panem rozmowy. — Podpiszesz mi się za świadka na skrypcie i dasz wiedzieć do Siennego, ażeby mi się ztamtąd ekonom wybierał: pan Porciakiewicz będzie gospodarował w tym majątku. Rejentowicz w milczeniu pokręcił wąsa, nie lubił bowiem tamtego ekonoma, który czasem do zbytku się przy pannie Petronelli przysiadał. — Spełni się, jaśnie panie. Hrabia najprzód sam skrypt odczytał, potem go dał Lacynie do podpisu; wyliczył pieniądze na stole i schował rewers do szkatułki, odprawując skinieniem Rejentowicza, który pospieszył na folwark. — Teraz, panie Eufrazy — rzekł zimno gospodarz — zmieniają, się nasze stosunki: wszedłeś wpan jako równy do równego, szlachcic do szlachcica — wychodzisz moim sługą., musisz o tem pamiętać. Praca i gorliwość wpana całe do mnie należą, za to jego rozum całkiem mu zostawiam, bo go nie potrzebuję. Mam ten zły zwyczaj, że tylko swojego używam; proszę więc z rozumem do kieszeni, przyda się na własny użytek, a tylko to robić, co ja każę. — Bardzo dobrze, — odpowiedział szlachcic, — ale też ja za skutki cudzego rozumu odpowiadać nie będę. — Logicznie! logicznie! podobasz mi się!... No tak, za niedozór wpan, za dyspozycyą ja płacę. Obejmuj gospodarstwo natychmiast: jak się ekonom dowie, że go foruję, gotów sobie pozwolić. Klucze wziąć natychmiast, dyspozycyą, przyślę: do widzenia. Na tem skończyła się rozmowa. Po wyjściu Porciakiewicza, hrabia długo siedział w krześle nieruchomy i zamyślony; znać było, że niezwykłe jakieś przyszły mu dumania, że się coś odezwało w zaschłem sercu starego, co już za zmarłe i pogrzebione uważał. Ze zwieszoną, głową, z brwią nawisłą marzył spoglądając na ogień; westchnął potem, wstał, poszedł do okna, w którem dla szpiegowania gospodarstwa zwykł był siadać, i przypadłszy na ławeczce znowu długo poglądał na pustą, drożynę wiodącą ku tokom. Chociaż od lat bardzo dawnych jednostajnym trybem szło to życie, któregośmy próbkę widzieli, i można było sądzić, że hrabia przywykł już do niego: nie zupełnie jednak zapomniał innej przeszłości. Krótką ona była, ale w niej najgłówniejsze życia jego mieściły się wypadki: pierwsza miłość młodzieńcza, pierwsze walki ze światem i jego sprawami, pierwszy rozwój charakteru i poświęcenie uczucia dla rachuby. Na dnie tych wspomnień, jak sucha, żółta wydma piasczysta zalegających dziś serce, były gdzieniegdzie pruszynki złota świecące. Przebiegając mimowolnie swą. przeszłość, Herman zdawał się czegoś żałować, czy śmiać się z czegoś może. Na twarzy jego zawsze jednym okrytej wyrazem, smutek i wesele podobnem malowały się skrzywieniem. Myślał. o młodości, która dlań skończyła się tak nagle, o wszystkiem czego doznał i nie uczuł w życiu, co przeszedł i czego nie kosztował. Szczery względem ludzi, nielitościwym był i dla siebie, i spowiadając się, gorzkiemi poił prawdami. — Stary, szeptał w duchu, może miał słuszność ten biedak: jestżeś ty szczęśliwy? Znałeśże ty życie? Czy to czego pragnąłeś, coś wybrał dla siebie, wystarczyło, na zapełnienie piersi, na uspokojenie tęsknoty i pragnień? Spytaj siebie, przebież swą przeszłość i daj odpowiedź tak surową., jak dajesz obcym, co do ciebie przychodzą żądać pociechy, a ty ich poisz goryczą. Nie! — nie jesteś szczęśliwy; ale któż się nim śmie nazwać? Ten biedak może, który słyszy co wieczora modlitwę swych dzieci, którego wita uznojonego głos żony na progu, który kocha, i powracając do domu, znajduje tyle rąk co mu się u szyi uwieszają, który ma z kim płakać, przed kim się poskarżyć: a ja?... nikogo nie mam, nikogo! Rozśmiał się dziwnie. — Głupstwo, rzekł do siebie, mam pieniądze, niemi panuje nad całym światem; sumienie spokojne, żadnych złudzeń. Widzę czyste wszystko, nie oszukuję się niczem, mam czegom pragnął.... to dosyć! Życie nie może dać więcej. A jednak? Dlaczegoż mi tak tęskno, czemu gderanie na Lacynę, kłótnie z Pawłem i rachunki i książki nie uspokoją, nie nasycą? Dlaczego patrząc na dzieci, zazdroszczę tym co je maja, i kobiecy uśmiech wprawia mnie w rozdrażnienie jakieś, i niepokoję się jak gdybym czegoś nie spełnił? To głupi instynkt zwierzęcy, to słabość z której się otrząsnąć potrzeba. Mam czegom chciał, powtórzył, bo wszyscy mają, to czego pragną, gorąco: wola jest dźwignią, ogromną, i chcieć potrzeba tylko. Chciałem, zrobiłem majątek; odsunąłem się od ludzi, wyrzekłem słabostek, na które oni chorują., uchwyciłem treść życia, wycisnąłem z niego esencyą. Napiłem się: gorzko mi w ustach. I zamyślił się biegnąc znowu ku młodości swojej. W życiu jego niewiele było wypadków, wszystkie wszakże przeważnie wpłynęły na nie. Syn rodziców, którzy, by wytrwać na stanowisku na jakiem ich imię stawiło, znacznie nadszargali majętności, Herman zawczasu napatrzył się walki próżności z niedostatkiem. Komedya ta wstręt w nim rozbudziła i ohydę, postanowił czynnie i śmiało wziąć się do życia; ale widząc jak boli upadek, co kosztuje fałsz, całą. nadzieję położył w dostatku i życie zdobyciu go poświęcił. Wychowany na swój czas starannie, nie bez talentów i zdolności; gdy go odumarli rodzice i przyszło do podziału majątku z bratem Raj- mundem, począł od wyboru schedy, która na pozór była gorszą, trafnie przewidując, że oceniona nizko, da mu sposobność łatwiejszego dorobku. Zostawił bratu Zarubińce wołyńskie w pięknej glebie położone, ale mniejszego obszaru, a sam wziął Horycę z przyległościami, które za lichotę uważano. Wszyscy się śmieli z niego, że dobrowolnie skazał się na grzebanie w piasku, posądzono go nawet o bezinteresowną ofiarę dla brata; ale gdy objął Horycę, okazało się, że albo on, albo traf za niego doskonale rachować umiał. Majętność osławiona, w lichej ziemi, była oceniona zbyt nizko; lasy uważano za zupełnie zniszczone i nic już dać nie mogące, bo w nich starzy hrabiostwo kilkanaście lat belki i klepki wyrabiali. Tymczasem Herman zaraz po odebraniu majątku wyprzedał jeszcze za przeszło sto tysięcy złotych sosen, spławił do Pińska trochę, opałowego drzewa i dwakroć sto tysięcy długów w przeciągu roku opłacił. Potem hermetycznie las zamknął na lat dwadzieścia, nie dając nikomu z siekierą, wjechać do niego, a sam wziął się do gospodarstwa. Na ziemię niewiele w istocie można było rachować, chowem więc bydła w ogromnej ilości, gorzelniami, smołą z pniów starych, z których oczyszczał bory, powoli dorobił się grosza i wkrótce stanął na tej stopie, że się, długów przywiązanych do schedy pozbył zupełnie, a nawet kapitały składać począł. Wyszedłszy na swobodę, młody jeszcze, osamotniony, znalazł trafem w sąsiedztwie dom, który go przywabił. Hrabia nie miał myśli bliżej się z nim związywać, ale tam znalazł przyjemną rozrywkę; bawił się i po swojemu rachując tylko co mu da zabawkę nic nie kosztującą, stał się w domu państwa Morosz prawie codziennym gościem. O milę od Horycy stary pan Morosz, niegdyś pełnomocnik Radziwiłłowski i sławny patron trybunalski, podupadłszy dziwną losu koleją, wziął był dzierżawę, na której mu się zmarło, zostawiając żonę i córkę w bardzo ciężkich interesach. Byłto dzieciak ośmnastego wieku, otarty w świecie, bywalec wielki, światowiec, nienazbyt delikatnego sumienia, żartujący nawet ze zbytniej uczciwości; hulaka, wesoły koleżka, ze wszystkiemi wadami i przymiotami swojej epoki. Do pojedynku stanął zawsze, ale biednego oszukać, popierając złą sprawę, z sumieniem się pokłócić dla pieniędzy, nieustannie potrzebnych i ciągle odpływających na huczne zabawy, zrobić coś podejrzanego: — nic go nie kosztowało. Nie zebrał jednak grosza, choć zmarnotrawił miliony; przyzwyczaił tylko żonę i dzieci do zbytków, a umierając zostawił je prawie bez żadnego mienia. Żona jego, wychowanka niegdyś Radziwiłłowskiego dworu, jak ludzie szeptali, chwilowo podobno ulubienica książęca, płocha, zalotna, żywa, dobrze dlań była dobraną parą. Lubili oboje żyć, wiele sobie nawzajem wybaczali i dotrwali do końca w serdecznej zgodzie, opartej na wzajemnej płochości. Gdy Morosz umarł, wdowa, obrachowawszy się, postrzegła, że z wielką biedą potrafi się ledwie utrzymać przy dzierżawie. A choć to była possessya, dom wszakże na cale pańskiej stał stopie i zejść się z niej nie chciało. Córka dorastała, była i wychowaną, starannie i cudnie piękną, a umysł jej obiecywał, że na świecie wielkie ją czeka powodzenie. Pani Morosz więc przyszłość budując na czarnych oczach Izabelli, na jej talencie do muzyki, dowcipie i francuzczyznie, nie zmieniła trybu życia po śmierci ex-mecenasa. Żałoba jakoś nie była bardzo smutną; do domu, w którym sama pani ożywiała wszystkich wesołością i dowcipem, a oprócz panny Izabelli, dwie były krewniaczki bardzo piękne, cisnęła się młodzież, tłumnie. Panna zasługiwała na hołdy, które odbierała; gasiła wszystkie rówiennice śmiałością, żywością, wdziękiem, umysłem nad wiek rozwiniętym. Szczególniejszym jednak zbiegiem okoliczności, choć kochali się w niej na zabój kto żył, nikt jakoś nie posuwał się do jej ręki. Hrabia Herman, który przybył do tego domu już po śmierci mecenasa i często w nim przesiadywał dla pięknych oczek panny Izabelli, zwrócił zaraz na siebie uwagę matki i całą, jej przebiegłość macierzyń- ską i kobiecą. Posiadacz znacznego majątku, młody, rozsądny, dobrze wychowany, był dla panny świetną partyą, dla pani Morosz portem spoczynku, kotwicą wybawienia; zwróciła się też ku niemu może zbyt natarczywie, nadto zapobiegliwie, pracując na zawód, który ją, miał spotkać. Kobieta rachowała na młodość, na serce, a panna Izabella uczciwie i dobrze wyuczona, zręcznie jej w tem dopomagała; na nieszczęście obie kobiety widziały w nim pospolitego młodzieńca, używały środków zwyczajnych i niemi odstręczały go tylko. Gdy hrabia przybywał, zostawiano go sam na sam z panną po całych dniach. Izabella śpiewała dlań i grała, starała się zastosować do jego charakteru, upodobań, fantazyi.... I ostatecznie pokochała się w nim szalenie, gdy on pozostał sobie zimnym i obojętnym jak był. Zręczny i ostrożny, ze swej strony nie wygadał się nigdy zanadto, nie obiecywał nic, bawił się, odjeżdżał, powracał, zwlekał, aż wreszcie pani Morosz musiała z największą grzecznością zwrócić jego uwagę na to, że po- winien już był odkryć się z zamiarami, jeśli jakie ma, bo inaczej zaloty widoczne przyszłości jej córki szkodzićby mogły. Zagadniony w ten sposób hrabia odpowiedział bardzo grzecznie, że dotąd żadnych nie miał zamiarów, skłonił się nizko i zupełnie bywać zaprzestał. Panna Izabella się rozchorowała, dom cały okrył żałobą; musiano przez sąsiadów, przyjaciół, krewnych ściągnąć hrabiego nazad do domu pani Morosz co nie łatwo przyszło. Zostawiono rzeczy naturalnemu biegowi, a panna Izabella silna wolą, miłością, wdziękiem, była prawie pewną, że zmusi