OBRAZY Z ŻYCIA I PODRÓŻY. Przez J. I. Kraszewskiego. Nulla dies sine linea. Wydanie Adama Zawadzkiego. Wilno. Nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego. 1842. Pozwolono drukować pod warunkiem złożenia po wydrukowaniu exemplarzy prawem przepisanych w Komitecie Cenzury. Wilno, 1841 roku 19 Grudnia Cenzor, Radca Kollegialny i Kawaler Jan Waszkiewicz. Tom I. I. BIAŁA NA PODLASIU. Według mnie, niema nic naturalniejszego nad chęć poznania i wysiedzenia historij miejsc, które nas dzisiaj, pod jakimkolwiek względem zajmują. Jest to, jak kiedy ukochanego przyjaciela staramy się dowiedzieć przeszłości, żeby go znać pełniej, lepiej, żeby się w niego, niejako wcielić. Gdyby każdy znajomych sobie okolic, starał się po- znać szczegółowie choćby niebardzo odległą przeszłość, ale tę której szczątki tkwią w niej jeszcze, gdyby każdy spisywał dzieje takie; złożyłaby się wprędce zajmująca bardzo historja wewnętrznego życia kraju. Niepotrzebaby nic omijać, nic z niej usuwać, wszystko bez wyboru, co tylko pod najrozmaitszemi względy zająć może, mieścić w ten wielki skład, z którego później nieraz surowszy nawet dziejów pisarz czerpaćby musiał. Tylko że jedni spożywają życie swoje, nie patrząc na to, co je poprzedziło, bez zastanowienia, jaki między niemi a ich poprzednikami moralny zachodzi związek i następstwo; całkiem dniem dzisiejszym zajęci, nie poznają, że dziś bez wczoraj jest bardzo krótkie, krótsze niż dziś bez jutra, bo wczoraj jest naszą własnością niezaprzeczoną i nikt go nam nie wydrze; a jutro? Któż to wie? Pozwólcie mi więc z przyzwoitą powagą, prawić wam dzieje miasteczka, którego może dotąd i z imienia nieznaliście, o którego istnieniu nie wiecie; nic się nie dziwujcie jego i mojej pomieszanej tu historij; według mnie nawet historja starych butów mo- głaby być nauczającą i użyteczną, cóż dopiero miasteczka i człowieka? Taki jest mój sposób myślenia w tym względzie, a że każdy swojego systematu koniecznym być musi exekutorem bądź co bądź, i ja także bez litości nad wami, bez strachu o siebie, zaczynam swoje. Ach! w tej to Białej, przebyłem ja najlepsze z moich lat dziecinnych, w niej się moja dusza otworzyła na świat, tu poczułem raz pierwszy chętkę do pisania i raz pierwszy wziąłem pióro w rękę. Widzicie teraz dla czego tak kocham Białę i szanuję jej wspomnienie. Wy, którym moje nieustanne pisanie, może się już nieraz sprzykrzyło (choć go nie czytacie) nie wiele zapewne będziecie wdzięczni miasteczku; ale ja, ja je kochani, ja je szanuję. Mimowolnie w starości czuje każdy przywiązanie jakieś czułe do pierwszej kochanki, (bodaj ta była służącą jego matki) tak ja do tego miejsca, w którem poznałem raz pierwszy roskosz wylania duszy na papier, czuję dotąd, coś nakształt tego przywiązania. Plebanja Bialska (pod względem powierzchowności) była orygina- łem mojej plebanij w Panu Walerym; patrząc na nią ukradkiem z okna sali szkolnej, opisywałem ją na okładkach sexternu jeografij. Cały Wielki świat małego miasteczka, osnuty już prawda poźniej daleko, w kilka lat, ale na tle wspomnień o Białej. Biała jest to miasteczko na Podlasiu, położone na trakcie Warszawskim, z Brześcia Litewskiego, przez Międzyrzecz i Sielce idącym; niegdyś była punktem granicznym między Polską a Litwą, a bodaj czy jej na wpół linja graniczna nie rozcinała. Leży ona w pośród równin, lasów i błot, ma ruiny zamku Radziwiłłów, kilka klasztorów, kilka kamienic, (których teraz, gdy to piszem znacznie przybyło) wszystko co zwykle składa stare, miasteczko, niegdyś rezydencjonalne możnej rodziny, potem wyglądające jak futerał od czegoś, pełen pająków i pajęczyny, gdy ożywiający je dwór i dziedzice możni znikną. Pięknie się jeszcze za moich czasów (1825, 1827) świecił w Białej, zamek niegdyś obronny, otoczony wałem, na którym rosły stare lipy, naszych przechadzek wieczornych i śpie- wów wesołych świadki i słuchacze. Patrzaliśmy w wyschłe fossy; dumaliśmy o zamczysku na któren jedno wejrzenie, dziś mi maluje całą jego przeszłość i dawniej jego mury z podaniami domyślonemi, podsłuchanemi, wydumanemi, zaprzątały głowę chciwą dziejów i wzruszeń, ciekawą powieści i łaknącą ich jak powszedniego chleba. Ten zamek niegdyś obronny, te wały zarosłe lipami, a wśród nich, w ich wianku późniejszego juz życia, pałace, officyny, kaplice, groty, malują i przypominają i wieki najazdów wojen, niepokojów, i wieki przemocy arystokracij tak nieszczęściem silnej w ostatnich czasach, która drąc się z sobą i ze ślachtą, dumnie brząkała o szablę, w niej tylko widząc kodex prawa dla siebie — aż póki i szabla i ręka co nią potrząsała, nie upadły w proch nazawsze. Cieniste, stare lipy wałów, ileżeście to dziecinnego życia scen widziały, ileśmy to pod waszemi gałęźmi bajek sobie napletli patrząc w te fossy, w których gdzieniegdzie stęchła i zielona woda, odzywała się do nas głosem tysiąca żab, ostatnich dziedziców zam- kowej okolicy, najgłośniej podobno, a pewnie tu najdłużej panujących. Wchodu do zamku strzegła pięćdziesiąt dwu łokciowa wieża (wiem o tem z jeometrij praktycznej) i brama ciemna, w której wiwatowe stare armaty jeszcze leżały bez nóg, sparaliżowane i umarłe, zapchane, śmieciem i piaskiem. Z tej wieży dzwonił jeszcze ostatni, co przeżył wszystkich w zamku — stary zegar, ale dzwonił nie dawnym panom swoim, nie weselu i dostatkom — dzwonił nad głową kajdaniarzy w wieży zamkniętych, dzwonił godziny nędzy, upodlenia, występku, rospaczy. Mój Boże, myślałem nieraz o tem, gdy godzinę uderzał zimno, równo, jednostajnie, tak jak za dawnych czasów bywało; myślałem jak się pod nim ten czas, który on mierzył tali równo — odmienił. Dawniej wesela, uczty, biesiady, albo pacierze, pobożnej starej xiężnej; dziś godziny więźniem, godziny stworzeń głupieli, spodlonych, występnych. — A wszystko jednakowo! Szczęk łańcuchów tych ludzi, był dla mnie, pomnę, najstraszniejszym dźwiękiem — obawiałem się ich tak bardzo, nieśmiałem spojrzeć na nich, gdy przechodzili ulicą i uciekałem gdym zbliżających się usłyszał. Zamczyska dziedziniec pusty, zarosły był zielem, zamek pusty także, straszliwie pusty, bo wyjąwszy boczną oflicynę, w której mieszkał ktoś jeszcze, wydając się tam jak jaskółka pod dachem; reszta murów była mieszkaniem duchów, bajek, sów i wróbli. Sale stały, ogromne, smutne, puste, zawalone potłuczonemi szkłami okien; ledwie dawnego życia ślady pisały się po murach w otłuczonych gipsach, w których się lęgły wróble, w malowanych naddrzwiach. Osobliwością zamku, były dwa żebra wielkoluda (w istocie kości wieloryba o których niżej będzie) i kociół duży, w którym jak niosło podanie, Radziwiłł któryś kąpał się w winie, a tym winem potem zapewne, ślachtę sejmikową poił. Pańskie brudy, tak jeszcze spodlonym smakowały! Był tam i tradycjonalny zwierciedlany niegdyś pokój, w którym (wedle tych którzy wszystko do ostatecznych konsekwncji posuwają) miała być też i podłoga zwierciadlana. Za- krawałoby to jednak na facecją z czasów Ludwika XV, której u nas trudno dać wiarę. Na najwyższem piętrze zamku (ile zapamiętam) w murze był niewielki luft, który przez całą jego wysokość, aż do podziemnych schodził sklepień i kończył się studnią. Rzucaliśmy tam kamienic i nastawiali ucha, jak długo obijając się o ściany, padały coraz ciszej, coraz głębiej, aż plusnęły w wodę. Były tam i ślady małego teatrzyku nagórnem piętrze. W ogrodzie objętym wałami (przestrzeń którą one otaczały była wielka) zarosłym zdziczałemi drzewy, chwasty i kapustą dzisiejszych mieszkańców zamku, była grota z muszli i gipsatur, z której tylko to pamiętam, żem w niej pierwszy raz widział krzyż S. Stanisława trzymany przez aniołów; musiało to być na wieczną pamiątkę kawalerstwa któregoś z ostatnich Radziwiłłów, — wróble na tem wiele skorzystały, bo zdaje się że dla nich, nic w świecie niema wygodniejszego na gniazda, nad połamane gypsatury, przyczepione do murów, i lubo im świergotać na zwaliskach. Była tam też wśród kapuścianych grządek fontanna bez wody, ka- plica bez nabożeństwa i słupy bez parkanu, tak jak zamek bez panów i bez duszy. Jedna część zamczyska za moich się czasów obaliła w nocy, z ogromnym łoskotem— początek putrefakcij tego trupa, którego godziny i lata wydziobią i pożrą jak krucy i sępy. Czemuż niemogę znaleść książeczki, w której dzieckiem jeszcze, trawiony gorączką literatury i sztuki, opisałem był sobie i wyrysowałem po dziecinnemu stare Bialskie zamczysko; byłaby to dla mnie miła pamiątka. Mieszkałem u Rektora Prcissa niedaleko zamku, naprzeciw Farnego kościoła, w domu pompatycznie zwanym Akademją (była to dawniej Kolonja naukowa). Naprzeciw okien stał murowany słup, dawniej granica Litwy i Polski. W tym to domu na strychu, pierwszy raz rozmiłowałem się w starych xiążkach — i Jakimże wypadkiem, tam leżących!! Uczeni owego czasu professorowie, (wyjmuję z ich liczby Adama Bartoszewicza, który pewnie o tem niewiedział) otrzymawszy do bibljoteki dar wielu xiążek starych, wybrali nowsze i lepiej oprawne, a resztę kazali wyrzucić na strych. Chodziłem tam postrzegłszy to i jakem się bawił przeglądając stare holesztychy, usiłując zrozumieć, co tam było napisano w niepojętych jeszcze dla mnie językach. Już wówczas jakiś węzeł sympatij łączył mnie z xięgami, czułem na ich widok, to co czuje młodzieniec, gdy ujrzy przeznaczoną mu od wieka — kochankę. Zdało mi się, żem gdzieś widział to wszystko, żem znał, przypominał sobie, zdało mi się że gdzieś, kiedyś te xiążki czytałem, że nie były mi obce, nie były dla mnie nowe, czułem że nic pierwszą już, kochani je miłością. Goethe byłby powiedział zLejbnitzem, że duchowna moja monada, ślachetniejsza część mnie, wyszła świeżo z jakiegoś bibliofila, mnie się to zdaje i zdało prostem tylko przeczuciem przyszłości, które brało na się postać wspomnienia. Naprzeciw naszej Akademij stał jakem powiedział kościół farny, nie stary jeszcze, ale czarny i posępny, bo brudny, wśród smętarza obmurowanego, otoczonego lipami, na którym jeden tylko kamień grobowy, w tyle za kościołem leżał. Czytaliśmy go jeszcze z mchu odzierając, pamiętam że tam były wiersze polskie, że kamień pokrywał doktora czy aptekarza. W kościele żadnych pamiątek. Ileż to tu odbyło się wesołych festów! biegaliśmy na roraty z papierowemi latarniami, drżąc od zimna i chuchając w skośniałe palce śpiewaliśmy Gorzkie hale po Niedzielnych wpoście nieszporach; tuśmy stroili ołtarze na Boże Ciało, to święto tak wesołe, w które trudno się było modlić inaczej jak duszą, bo wszyscy tak strojni, bo dzień tak piękny, tak wesoły, tak zielony i kwiecisty! Ileż tu znowu widzieliśmy ślubów i wesel! Pamiętam jedno — Szła para do ślubu, a z kościoła szarym mrokiem nieśli trupa na mogiłki. Spotkało się wesele z pogrzebem wpół smętarza i poszło swoją drogą wesele, swoją drogą pogrzeb, łzy w jedną, nadzieja w drugą stronę. Szeptali wszyscy o złej przepowiedni — mąż wkrótce potem umarł. I jak było nie uwierzyć w tajemniczą przestrogę losu!? Od Fary szła droga szeroka, na lewo rzucając zamek, do klasztoru PP. Miłosierdzia, któren mi jest pamiętny nie jednym smacznym, u Panny Starszej podwieczorkiem. — Idąc tedy na przechadzki, przyglądaliśmy się ciekawie sierotkom wesołym, swawolącym z rozwianemi włosami, w białych sukienkach, po ogrodzie klasztoru. — W drugą stronę od Fary wiodła ulica do rynku, w prawo mniejsza, na której wielu mieszkało studentów, ku Reformatom i przedmieściu Woli. Tu był szpital kościelny, na któ ren patrzałem nieraz z okien Akademij, ciekawie śledząc wypadki życia ubogich, którego nie pojmowałem spełna, wyobrażając je sobie poetyczną mięszaniną nędzy i dziw ów. Tam dalej ku Woli, częstośmy po nad zarosłym trzcinami stawem, chodzili na przechadzki. W lew o stał smutny, posępny jak życie mnisze klasztor i kościół Reformatów. Idąc rynkiem w miasto, ku końcowi jego ukazywała się dziwaczna struktura kościoła xięży Bazyljanów, którego architektem był sławny asceta Xiądz Szczurowski fundator nowego jakiegoś żeńskiego Zakonu, upadłego podobno. Jest jogo drukowana Missja Bialska; a mimo tych wszystkich dzieł niewątpliwa, że miał coś nakształt spokojne- go pomięszania. Dowodzi tego po części i architektura kościoła z mnóstwem galeryjek, galeryj, wschodów, wschodków, nisz, korytarzy i t. d. Nad wielkim ołtarzem złożone ciało Błogosławionego Jozafata Kuncewicza. W rynku miasta była apteka, kramy drewniane, poczta, traktjcr i t. d. Mieszkałem u Rektora, w starej owej Akademij, o której wspomniałem. Dzień nasz schodził na nauce, zabawkach w ogrodzie, trzpiotaniu się, a nareście ukradkowych czytaniach xiążek juz pożyczanych, już to tysiącznemi sposoby łapanych na drodze. W rekreacje chodziliśmy na spacery na wały zamkowe, do ogrodu Akademickiego, do Pohulanki na warszawskiej drodze, rysowaliśmy lub tysiące czynili doświadczeń fizyczno-chemicznych, do których Gabrjelek dopomagał nam dostarczając potrzebnych ingrediencij. Chemja Sniadeckiego służyła za przewodnika. Nieraz Bóg wie, jakiego stuku i zapachu narobiliśmy naśladując Wezuwjusz w garnuszeczku. A co tam były za ciekawe experiencje z fizyki Xiędza Nolleta, z machi- ną elektryczną i elektroforem własnej naszej fabryki; ileśmy luster napsuli do natarcia poduszek, ile opiłków żelaznych i laku. Jeszcze dziś pomnę, naszą radość, gdy udało się nam, zrobić Arbor Diannae choć Chemją tylko z xiązkiśmy znali. — Tak to nas wszystko bawiło, zajmowało, cieszyło! Ze wspomnień Białej, nic mi mocniej w pamięci nie zostało, nad częste miasteczka pożary. Raz pomnę, miasto zaczęło się palić w nocy, zbudził nas głucho odzywający się dzwon Reformatów, porwaliśmy się z łóżek i patrzeć wybiegli. Płomienie świeciły w rynku, czerwony dym podnosił się na czarnem niebie i czerwono malowała się w oddali, oświecona łuną, facjata prosta kościoła Reformatów, z której dzwonek, ciągle powolnie bił na trwogę. Ludzie biegali, krzyczeli, płakali, inni stali ziewając i patrząc, inni wstawać z łóżek lenili się, dowiedziawszy że pożar daleko, a wiatr w przeciwną stronę. Trwa tak pożar do rana, a z rana zaczęło się miasteczko palić w dwóch i trzech miejscach. Wiatr zapewne głównie poroznosił, lecz głucha wieść rozeszła się u ludu, ze więźniowie z trumny zamkowej, dobywszy się, podpalają i będą rabować, Cóż to był za przestrach na nas dzieci! Drugie niemniej przykre i pamiętne wrażenie zrobiła na mnie śmierć biednej kobiety, która niewiem za co osadzona w więzieniu, okuta w kajdany, z rospaczy wlazła na topolę nad stawem, i z niej w wodę skoczywszy utopiła się. Prowadzono ją cicho, zakrytą, nawozie; widziałem tylko z pod lichego kilimka wystające nogi; lecz historja została mi w pamięci. Zapytacie mnie, dla czego to wszystko spisuję?— Darujcie mi, rozgadałem się niechcący, człowiek gdy zacznie o młodości swej latach mówić to mu słowa i łzy płyną długo, długo, że je powstrzymać trudno; — lecz oto już zaraz i poważniejsza historja nastąpi, chwilkę tylko jeszcze poczekajcie. Radziwiłłowie, którzy tu mieli zamek rezydencjonalny, pamiętni są jeszcze w podaniach i powieściach gminu, które z ust do ust podawane, przetwarzane, na cudaki porosły. Mówiono, ze wiochach będących wewnątrz wałów, otaczających zamek, znajdowano kości okutych w kajdany ludzi, w wiel- kiej liczbie, dowody uciemiężenia, przemocy i ucisku, o które trudno posądzać Radziwiłłów — Lecz może to tureccy jeńcy — może, występni, a może, może zresztą i jacy niepotrzebni xiążętom zawadzający na sejmikach, nudni sąsiedzi dopominający się kawałka pola wyszczerbionego przez Jaśnie Oświeconych, — panowie bracia — ślachta. Jeden jakoby z tutejszych dziedziców (mówi podanie miejscowe) więził za coś ślachcica trzydzieści lat w lochach, aż ślachcicowi długa broda porosła i posiwiała nędzą i niewolą, wybielała od łez, które na nią spadały, bo wspominał zagrodę swoją i żonę i dzieci, a wyrwać się nie mógł, a umrzeć nie potrafił! Nareście przypomniał sobie pan i kazał go wypuścić, a do siebie przywołać. Kazano ślachcicowi brodę przez uszanowanie dla Xięcia ogolić — nie pozwolił na to, chciał ją mieć, jako pamiątkę cierpień i z nią stanął przed panem, stary z młodego, zgrzybiały i drżący przed czasem. Trzydzieści lat pańskiego życia, nie tyle zużyły pana, ile trzydzieści lat więzienia zmęczyły ślachcica. Spój- rzał na niego obrażony pan, któremu donieśli, zausznicy że brody niechciał ogolić, przystąpił, wziął brodę w rękę, potrząsł nią i rzekł — Krótka jeszcze broda i krótka kara, nie będziesz się miał z czem pochwalić. I kazał go znowu wtrącić do podziemia. Tak mówi Bialskie podanie, które tylko spisuję. Inny, czy ten sam, bo w powieściach gminu, niema imion, nazwisk, tytułów, spotkawszy w drodze żyda, kazał mu wieść na drzewo i kukać, a gdy ten spełnił rozkaz, strzelił do niego i zabił jak ptaszka. Coś podobnego powiadają o starej Babie i Staroście Kaniowskim. Drugi raz spotkawszy dziegciarza, zapłacił mu za beczkę smoły sowicie i kazał ją wylać na ziemię. Gdy pan odjechał, biedny wyrobnik, jął powoli rozlaną znów zbierać, ale dojrzawszy tego Xiąże, wrócił i za chciwość, okuciem w tęż samę beczkę ukarał. Powiadają, że w lecie do blizkiego pałacyku, którego już, nazwiska nie pomnę, rezydencij letniej, gdy się któremuś zachciało sannej, drogę solą wysypywano, aby mógł swej fantazij dogodzić. Szaleństwo godne Neronowych czasów, godne śmiechu, jeśli prawdziwe. Lecz któż policzy te gadki? Tylko jedna jeszcze. W Nieświeżu Panie Kochanku, utrzymywał, jak wiadomo, wojsko i artyllerją. Jednej nocy, budzi się po jakimś przestraszającym śnie zapewne, zwołuje ludzi, krzyczy na dworskich. Zbiegają się kto żyw. — Wojsko na koń, do broni! Artyllerją za miasto, konia, panie kochanku, konia mi podać prędzej! Ubiera się Xiąże, wszyscy śpieszą do koni, Pan Wojewoda także. Gdy siła zbrojna stanęła gotowa, wyciągają w porządku za miasto. Tu rozkazy wydane — ognia! Strzelają — strzelają noc całą. Po kilku godzinach, dowódzca siły zbrojnej, zbliża się do Xięcia z zapytaniem. — Czy Wasza Xiążęca Mość, jeszcze strzelać rozkażesz, nie widać nieprzyjaciela, nikogo, ludzi tylko spokojnych straszym, a oto dzień już świta. — Co? już niema nikogo? spytał Xiąże. — A któż to był? rzekł zcicha Pułkownik. — Chwała Bogu, panie kochanku, że uciekł, odpowiedział z westchnieniem Wojewoda. Alboż nie wiecie, że ten łotr Celibuk, szatan o jednem oku attakował Nieśwież? Wiadomo że Pan Wojewoda, jak sam nieskończenie pozwalał sobie polować (wyraz techniczny) tak też lubił kłamców i gadułów, którzy mu baje pletli i jego wymysłom potakiwali — Jeden taki żartowniś, o gruby poszedł zakład z Xięciem, że mu tak skłamie, iż Xiąze uwierzyć nie zechce. Xiąże trzymał zakład, że wszystko uzna prawdą, co ten powie. Rozpoczął dworak opowiadanie najdziwaczniejsze, jako po sznurze kręconym z sieczki, łatając się urywanym od dołu, lazł do nieba, jako tam widział, wiele dziwnych a osobliwych rzeczy. Xiąże śmiał się i potakiwał. Nareście ku końcowi bajki dodał ów dworak. — Co mnie najbardziej tam zdziwiło, to żem spotkał prapradziada W. X. Mości pasącego — świnie. — A co to, to już bajka, zakrzyczał Xiąże, bajka, panie kochanku, żaden tego Ra- dziwiłł nigdy nie robił; służyłem ja wprawdzie za kuchcika u Pana Gałeckiego, ale to co innego i nie bez racij. — W. X. Mość, przegrałeś zakład. — No, no! Panie kochanku, z wami to tak zawsze, jeszcze mi opaskudził mego prapradziada! Przy zamku Bialskim był niegdyś wspaniały zwierzyniec, o którym Rzączyński (*) wspomina, że w nim utrzymywano sześćset danieli, niedźwiedzie, wilki, dziki i zające w osobnych dla nich poczynionych zagrodach. Nie wiem czy nie w zamku także w Białej, widział tenże naturalista nasz (**) chowaną sławną potworę, dziecię o dwóch głowach, która mu powód dała do zawiązania dysputy, czy to był jeden człowiek, czy dwóch ludzi ? Odniosł rozwiązanie do serca, które, pisze, jeśli było podwójne, dwóch było ludzi, bo serce jest źródłem życia. Znać w tem Jezuitę Aristotelesowego ucznia. Tu także --------------------------------------------- (*) Hist. Nat. p. 232. (**) Hist. Nat. Cur. p. 352. widział ten sam naturalista wielki krajowy onyx, misternie obrobiony (*). Historja miasteczka Białej nie obfltuje w fakta zajmujące, nie zaszły w niem żadne wypadki, nic stanowczego dla kraju się nie stało. Żyło dla siebie i sobie. Nazwisko Białej bodaj żeby nie miało związku z nazwaniem owego Hetmana Litewskiego Jana Białego, po którego córce Kiszka wziął wszystkie majętności, a z niemi i Białę, która wprzód nim do Radziwiłłów, do Kiszków należała. Jan Biały umarł około roku 1498 (**). Odziedziczyli Białę Radziwiłłowie, dopiero po Janie Kiszce z Ciechanowca, Kasztellanie Wileńskim i Wojewodzie Brzeskim, sławnym w Polsce protektorze sekty Unitarjuszów. Tu nawet za jego czasu w Białej była szkoła Unitarjuszów, w której katechistą i nauczycielem, był Jan Falconius (***). O tem odziedziczeniu Białej przez Radziwiłłów, tak podają niektórzy pisarze, lecz bodaj czy się nie mylą w dacie i okolicznościach, gdyż je- (*) Caput manubrii Turcico cultro apponendi. (**) Niesiecki. T. III. 522. (***) Cf. Bill. Antitrinitar. p. 54 — 82. nealogje, nieco inaczej okazują. To pewna, ze nie po Illiniczach, wzięli Białę Radziwiłłowie. Jedna z najpierwszych Colonij Naukowych, zaszczyconych szumnie tytułami akademij, była Bialska, filja Krakowskiej matki, założona w roku 1628, do której professorów i mistrzów sprowadzono z Krakowa. Starowolski pisze, że się to stało za jego czasów (*). Upadla jednak wkrótce Colonja, a podniesienie jej X. Florjan Jaroszewicz przypisuje Xiężnie Katarzynie z Sobieskich Radziwiłłowej. W r. 1726 z Synodu dowiadujemy się, że Białensis Colonia (tak ją zwano) mimo odmian, jakim naturalnie z czasem ulegać musiała, trwała jednakże. W r. 1726 czytamy w tymże Synodus akcie, że professorowie winni byli czynić wyznanie wiary przed Biskupem, lub Deputatem na to przez niego ------------------------------------------------- (*) Starowolski Ed. Dant. I632. 106. — Biała ubi palatium ducum Radiviilorum pulcherrimum est, et nune Gymnasium publicum erectum, vocatis ex Acad. Cracov. Magistris et professoribus in omnibus disciplinis peritis.. wysadzonym. Tenże Synod (*) pisze, że tu był już w tym czasie, fundusz Radziwiłłowski, na pewną liczbę ubogich uczniów (*). Różnemi czasy powstały tu kościoły — Najdawniejszy Farny, niewiadomo przez kogo i kiedy początkowo założony. Odnowić go swym kosztem kazała, wieżami i ołtarzami ozdobiła, Xiężna Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa. Tamże Xiąże Karol Stanisław Radziwiłł wymurował kaplicę wspaniałą i nadał fundusz na kilku xięży z obligacją modlitw za dusze zmarłych swych przodków. Tekla Wołłowiczówna żona Xięcia Alexandra Ludwika Radziwiłła, Marszałka W. X. Litew. założyła przy tym kościele kaplicę Różańcową. Trzecią fundował X. Michał Radziwiłł, na ciało S. Wiktora męczennika, które tu, będąc do Rzymu legatem, sprowadził. On przyjmował tu w Białej Jana Kazimierza z Senatem. Nie pamiętam tu żadnych nagrobków, --------------------------------------- (*) CVIII. De Scholis et juventute instruenda. (**) Et cum in Bialensi Colonia certus numerus juventutis studiosae, sumptu Coloniae alendae et sustentandae per Fundatores est difinitus, ad eum conservaudum perillustrein Directorem obligamus. pisze jednali Niesiecki, ze się miał u Fary znajdować, nagrobek Zofij de Czeberek Oreszkowej Krzystofa Piekarskiego Podkomorzego Brześciańskiego żony, zmarłej około r. 1640. Za moich czasów wisiały nad drzwiami kościelnemi znacznej wielkości, jakich pełno widuje się wszędzie, które lud dobrodusznie kośćmi wielkoludów zowie, wielorybich zapewne skeletów odłamki. Takich kości nasz Rzęczyński (*) wiele po wielu miejscach wspomina, w kościele Katedralnym Krakowskim, w zamku Marienburskim rękę ogromną, w kościele S. Małgorzaty w Poznaniu ząb potężny, w Gnieźnie w kościele Katedralnym, w Trzemesznie, w kościele Ś. Jana w Warszawie, we Lwowie u S. Jerzego, w Kaliszu, Piotrkowie, Koprywnicy, Gdańsku (**) w Zamku Rynkowce w Prusiech, w aptece Oliwskiej, w Peplinu Cistersów zęby wielkości drugiego palca; podobny ząb znaleziono także (mammuta pewnie) w Mariampo- --------------------------- (*) Hist. Nat. Cur. p. 8. (**) Auctuar. p. 13. lu w rozbitej skale; w Leżajsku u Franciszkanów, gdzie jeden zawieszony, a wiele innych wykopano. Zwykle wszędzie z tych szczątków przedpotopowych źwierząt, lud układał bajeczki swoje o Olbrzymach. Klasztor i kościół XX. Reformatów założony w r. 1671. pod tytułem P. Marij Anielskiej przez X. Katarzynę z Sobieskich Radziwiłłowę (inni chcą (*) przez Michała Kazimierza na Ołyce i Nieświeżu) i we wszelki opatrzony porządek "według ubóstwa naszego, ale dosyć ozdobnie" pisze historyk zakonu (**). Poprawę fundacij i uposażenie większe kościoła przyznają kazania pogrzebowe Xiężnie Annie z Sanguszków Radziwiłłowej, która z Paryża sprowadziła do ołtarzy jednakowe ozdoby. Kościół XX. Bazyljanów, niewiadomo kto pierwszy ufundował. Być to musiała przed XVII wiekiem stara Cerkiew, do której się potem XX. Bazyljanie przesiedlili, w roku 1690 za fundacją Xięcia Karola Stanisława --------------------------------------- (*) Niesiecki. T. III. f. 837. (**) X. Florjan Jaroszewicz. Matka Świętych f. 160. Radziwiłła approbowaną Konstytucją. W r. 1747 jeszcze kościół murowany nie był dokończony; pomagała do wzniesienia poczętych murów Xiężna Anna z Sanguszków Radziwiłłowa. Miała nawet podobno postanowienie cały kościół zmurować swym kosztem, ale niewiadomo z jakich przyczyn, do skutku to nie przyszło. Przyczyniał się do fabryki kościoła Xiąże Karol Stanisław Radziwiłł Kanclerz W. X. L., mąż X. Anny. W tym kościele spoczywa ciało Błogosławionego Józafata Kuncewicza, kanonizowanego przez Urbana VIII. Leżało ono wprzód, nim kościół wymurowano, w kaplicy Zamkowej (*) do r. 1747 i potem jeszcze czas jakiś, od przywiezienia z Połocka, w czasie wojen z Rossją, na Podlasie. "Będąc w Białej, (pisze Xiądz Florjan Jaroszewicz, którego wyrazy pełne wiary pobożnej wypisuj cm) po odprawieniu przed niem Mszy Świętej otworzone było, przez X. Generała Zakonu S. Bazylego W., widziałem je memi oczyma, wonią wdzięczną i nad- ------------------------------------ (*) X. Flor. Jaroszewicz. Matka Świętych f. 462. przyrodzoną z niego wynikającą uczułem. Ciało bynajmniej i nos nawet nieskażone, ręka prawa (bo lewa słyszę jest w Połocku) tak wolna jak u żywego, da się podnosić, którą ucałowałem. Ubior Biskupa cały, jak nowy etc. "Zestawują to ciało z ołtarza, w dzień świętego na inny nizki, po prawej ręce kościoła ołtarz, gdzie je lud czci i całuje relikwje. Jest powieść, o odkąszonym, przez kogoś z całujących rękę, palcu z pierścieniem bogatym biskupim i cudownem wykryciu kradzieży. Oprócz opustoszałej dziś kaplicy zamkowej, jest tu jeszcze kaplica przy klasztorze Panien Miłosierdzia, założona przez tyle razy już wspomnioną Xiężnę Katarzynę z Sobieskich Radziwiłłowę siostrę Jana, a żonę Xięcia Michała Kazimierza Wojewody Wileńskiego. Anna z XXąt Sanguszków Radziwiłłowa, wyjednała dla tej kaplicy odpust z Rzymu, na dzień Ś. Karola; opatrywała ona klasztor; co lat trzy starała się o sprowadzenie siostr Panien z Francij, pomnożyła fundusze, dała srebra i apparaty kościelne. Za jej czasów było panien zakonnych sześć, a sześćdziesiąt sierot. Taż poboźna pani utrzymywała tu jeszcze szpital wdów, których jedynym obowiązkiem było, modlić się za XX. Reformatów. Ulubioną tej Pani rezydencją była Biała (*). Tu ona wnuki swoje chowała, jak przypominał im, po śmierci babki, na jej pogrzebie, X. Jan Teodor Werner (**). — "Przypomnijcie sobie tylko jako przed trzema laty z wami się X. Teofilo i Katarzyno w Białej cieszyła. J. Oświecona Babusia wasza, jako u małego stolika z wami siedząc, potrawki krajała, talerzyki podawała, jak się z wami pieszcząc od radości nieraz łzami zalewała." Niezmierne jej pochwały w kazaniach na pogrzebowych obchodach mianych, rozrzucone, tak są przesadzone, źe z nich wyobraźenia prawie o charakterze jej wyciągnąć nie podobna. Taki to jest skutek przesady. Zakazała X. Anna pochwalnych mów na pogrzebie swoim, woli jej nietylko że zadość ---------------------------------------- (*) Kazanie pogrzebowe. E odivr. (**) Kazanie w Uzie. d 10 Sept. 1747 r. nic uczyniono, lecz zgwałcono najdziwniejszą nadętością i przesadą. Zacytujem tu z tych mów pochwalnych, niektóre charakterystyczne szczegóły jej życia; mijając już początki jak zawsze cudowne, chorobę i uzdrowienie łaską i cudem Studzieńskiego obrazu. — Wychowywała się X. Anna u babki z Hlebowiczów Sapieżynej Wdzinej Wileńskiej, potem, oddana do klasztoru Klaryssek w Wilnie, do Wizytek w Warszawie, przeszła ztamtąd do PP. Sakramentek i wreście na dwór Marij Kazimiry. Tu ją przyszły mąż poznał, to jest zdaleka zobaczył, bo posłuchajcie, jak ją za mąż wydano. "Gdy tandem powróciła do babki, pisze jej biograf, JW. Hetmanowej, przy której już w Słonimie, już w Wilnie rezydowała, w takiej karności i skromności ze wszelką subjekcją (poddaniem się) na wolą babki żyła, iż nic własną wolą nie poczynała, żadnych sobie partij nie obierała, żadnych inklinacij, affektu nie miała, w żadne się partykularne przyjaźni nie wdawała, lubo wielu godnych i znacznych nawijało się konkurentów. Ze nakoniec gdy już babka postanowiła wydać ją za JO. Xiążęcia JM. Karola Stanisława Radziwiłła Kanclerza W. X. L. (słuchajcie przykładu który z godnych ust, samejże JO. Pani słyszałem)— pewnego dnia soboty, każe jej babka i wszystkim dworu swego damom być nabożnemi do N. Panny, w cudownym w Wilnie obrazie w kościele S. Michała, i tam kommunikować, co chętnie z partykularną dewocją Xiężniczka wykonała. Po południu widzi Xiężniczka znaczne do wesela przygotowania, nie wie zaś o żadnej negocjacij małżeństwa (ani pod ten czas Xiąże JMość był przytomnym w Wilnie), w tym każe Babka, ubierać Xiężniczkę do ślubu. Strwoży się na niespodzianą wieść Xiężniczka, ni o czem nie wiedząca, spyta skromnie, z zwykłem uszanowaniem dla babki. Z kim też to? każe brać ślub babka? Surowic za tę ciekawość (?) strofowana od babki, tę tylko wzięła odpowiedź, iż podług staropolskiego zwyczaju, nie prędzej aż u ołtarza zobaczy, komu ma ślubować. I tak się też stało. Bo gdy z wielką pompą i paradą z pałacu Sapieżyńskiego wprowadzono do kościoła, przed tymże Matki Najświętszej Ś. Michalskiej ołta- rzem, i przed JW. Konstantym Brzostowskim Biskupem Wileńskim, Officjantem stanęła do ślubu, dopiero postrzegła JO. Xię-cia JMości stawającego też do ślubu. Przetoż serdecznem westchnieniem Boskiej Opatrzności, oraz matce Najświętszej Opiekunce, głębokie oddala dzięki. — "Dodajmy do tego, że miała na ów czas lat szesnaście Xiężniczka. — Serce się ściska, czytając o takiem barbarzyństwie — Lecz dla czegoż dawniej przymus taki, powszechny w kraju, w bardzo małej liczbie małżeństw ciągnął za sobą niezgodne i złe pożycie? Inny był świat trochę, inne wychowanie usposobiało do tego. Mężczyzna jako mężczyzna, kobieta jako kobieta, każdy i każda byli równi, nie było serca jak dziś, nie było uczucia; było to sobie po zwierzęcemu, ale dla rodziców wygodnie. — Daję ci rnęża, mówiono córce — Powinna była mężem jakiego dano kontentować się. — Daję ci żonę, mówiono synowi, i syn padał do nóg, dziękował nie patrząc — Dzisiejsze czytelniczki zadrżą pewnie czytając o ślubie X. Anny. Ze wszelką czcią winną dawnym czasom i zwyczajom, niepodobna nie uznać, że takie narzucanie związków, było uciemiężeniem rodzicielskiem, które tylko brakiem uczucia W dzieciach, i troskliwością o ich dobro, rodziców, wymówić się daje. Rodzice zwykle patrzyli w związkach na kolligacją, dogodności majątkowe, względy pieniężne, na nasycenie osobistej dumy i własny interess; dzieci musiały słuchać, a że wychowanie nie szczepiło w nich potrzeby tego, co dziś zowiemy miłością, uczuciem; zaspokajały się, skoro tylko charakter spólnika lub spólniczki losu, nie przeciwił się im. I szczęśliwi byli w małżeństwach dawniej, lecz warunki tego szczęścia, dla nas dziśby nie wystarczyły. Nie długo żyła X. Anna z mężem, owdowiała mieszkała w Białej, gdzie tak wiele śladów swej dobroczynności zostawiła. Oto jeszcze para rysów z jej życia. Bibljotekę swoją, którą dostatnią miała z heretyckich i gorszących xiąg pilnie oczyściła, W przytomności natenczas X. Wernera, dość drogo w Hamburgu zapłaconą 100 talarów xięgę — pod tytułem Clavicula Salomonis, w koszto- wnej oprawie, jak skoro jej powiedziano, że była czarnoxięzka, zaraz spalić kazała. Na lat dwa przed śmiercią, gdy tenże X. Werner na S. Annę z rozkazu jej miał mieć kazanie w Białej, zawoławszy go w wilją wieczorem do siebie, przykazała mu aby z ambony nic o niej z okoliczności dnia tego nie mówił, dodając: — Świętą Annę chwalcie mój Xięże w kazaniu, a pokazaniu mnie grzesznicę świętym modlitwom proszę polecać. Cala była oddana pobożności, dobroczynności, ubogim swoim i modlitwie — "Widzieć było można nieraz na dziedzińcu obszernym zamkowym w Białej, seciny ubogich żebraków, którym ona jałmużnę ręką swoją codziennie rozdawała, a ci ją nie inaczej tylko matką ubogich zwali, i za jej karetą tłumem chodzili." - Chwaląc ją z życia X. Werner Kanonik Łucki, tak opisuje dawne kobiece zatrudnienia, już za jego czasów zmienione — "Słyszycie, nad włóczką i krosienkami lub przy kądzieli siedzieć, to to fortia białogłowskie, to dzieła ich odwagi, w ręku igła, pałasz, to kopja, zgoła męztwo niewieście, w ręku niepróżnujących. Bywały kiedyś staropolskiej cnoty panie, nietylko szlacheckiego, ale i Xiążęcego Senatorskiego stanu, które przystojną robotą ręczną i włóczką się zabawiały — teraz nie moda. Palce im od wrzeciona drętwieją, igiełki utrzymać nie mogą, głowa się im od kołowrotka zawraca, wszystka praca w próżnowaniu, muskaniu albo szukaniu się w zwierciedle jakby zginęły. Najczęściej u drugich zobaczysz miasto igły piórko. Tak one listkami po świecie latają, skrybentów chowają, Bóg wie jakie reskrypty w szkatule zamykają, w publiczne wtrącają się interessa." Dostojny kapłan w sam czas przymawiał kobietom, ich wdawanie się niepotrzebne w politykę, od panowania Jana Kazimierza, nabrały były do niej smaku, osobliwie panie wyższego towarzystwa, po części już zfrancuziałe. Nie takie było życie X. Anny; która skończyła je też pobożnie wymawiając słowa; Boże, bądź miłościw! Pogrzeb jej odbył się z niesłychanym prze- pychem. Z Białej gdzie w r. 1746 dnia 23 Grudnia życie skończyła, ciało jej odprowadzał X. Kazimierz Giedrojć Juraha S. J. T. do Nieświeża. Tu przywielkiem zgromadzeniu obywateli Litewskich i duchowieństwa ciągnęły się obrzędy pogrzebu od dnia 10 Września do 16* z wspaniałością Królewską. Oprócz Biskupów, Xięży Świeckich i t. p. wszyscy prawie Jezuici prowincij Litewskiej, byli przytomni. Z niemi rachowano do kilkuset osób duchowieństwa. Codziennie odmieniano i na nowo strojono w emblemata Katafalk. A ileż to mów i kazań powiedziano, których nikt nie słuchał. W ostatnich czasach w Polsce, godnym zastanowienia fenomenem, jest ten szał panegyryczny, wylewający się w nieskończonej ilości mów, kazań, powinszowań, powitań i t. p. Nie było obrzędu, wjazdu, wesela, śmierci, chrzcin, nie było wypadku najmniejszego, któregoby nie oznaczyła ilość wielka szumnych mów, konceptów wierszem i prozą; --------------------------- * (1747) wyszły Kazania pogrzebowe, miane w ów czas w r. 1750 w Wil. Dr. Akad. fol. z Ryciną. Cuslri doloris- wydawali je zakonnicy, koncypowali bracia ślachta, mówili studenci; kto żył perorował. zdaje się, ze cała siła żywotna w gębie spoczęła naówczas, w gębie mówię, bo ani z serca, ani z głowy nie pochodził ten pathos złożony z kupy słów nawalonych bez związku, w której nieraz obok Kasztellana, obok Wojewody stawali do porównania Achillesy i Hektory. Taż sama wielomówność była cechą nagrobków XVIII w. nawet, wielomówność próżna, bezduszna, odżywiana solą konceptów, gry wyrazowej, akrostychów, chronostychów, allegorij ! I gdyby zebrać, co po łacinie i po polsku naprawiono, napisano, bibliotekę by to złożyło, ciekawą, tylko dla dedykacij i niewielkiej liczby szczegółów bibliograficznych, mieszczących się w kazaniach. — Jest to rzecz pewna, ze gdy literatura, bierze kierunek panegyryczny i staje się trybularzem kadzącym bez braku, wszystkim i wszystkiemu, znak to upadku ostatecznego, znak zupełnego braku czucia i obojętności na zło i dobro. II. KODEŃ NAD BUGIEM. Kodeń jakkolwiek szczupłą jest tylko mieściną, miał już jednak historyków, z przyczyny sławnego, znajdującego się w tutejszym kościele obrazu Boga Rodzicy. Opisywał dzieje i cuda Obrazu, Jan Fryderyk Sapieha Kasztellan Trocki, a X. Albrycht Stawski, wydał je wytłumaczone po polsku (*) Dziwią się słusznie bibliografowie nasi, że w tej xiędze, około dwóchset autorów cytowanych znajdują. Lecz niema dziwić się czemu, wszystka ta erudycja dla popisu i bez potrzeby. Dziesięciu czasem starożytnych autorów porusza z grobu nasz historyk, aby ich usty powiedział najpospolitsze w świecie zdanie. Chodziło mu widocznie o popisanie się z uczonością i tego dopiął, że się nią śmiesznym uczynił. Cóż bowiem wspólnego mieć mogą, z historją obrazu cudownego i Seneka i Cicero i Horacjus i tylu innych ciągnionych za poły, bez celu? Cytowanych więc dwóchset autorów, zadziwiających Chłędowskiego, wcale tu nie objaśniają rzeczy, ale występują tylko, jako dworacy, potakujący posłusznie, -------------------- (*) Monumenta albo zebranie starożytnych ozdób Przenajświętszej Bogarodzicy Panny Maryi w dawnym wielce obrazie Kodeńskim de. Gwadaluppe rzeczonym, z rozkazu Ś. Grzegorza W. Papieża ręką B. Augustyna Rzymskiego odmalowanym, oryginalną zacnością y pobożną wiernych rewerencyą wsławionym etc. 1723. Typ. Coll. Vars. S. J. 4. Część I Rozd. XV. 205. Część II. XV. 302. patetycznym parafrazom Sapieny, któreby się przywiedzione do najprostszego wyrażenia rzeczy, zmieściły na kilku stronnicach. Dzieło jednak to i cała historja obrazu, jak wiele innych tego rodzaju, świadczą jaką cześć naszego dawniej kraju mieszkańcy mieli dla Marij Panny. Zwano ją Królową i była serc pobożnych panią. Mnóstwo cudownych Bogarodzicy obrazów rozsypanych było po kraju; że tylko najsławniejsze wspomnim, Częstochowski, Poczajowski, Zyrowicki, Ostrobramski, prócz nich ileż mniej znajomych ukrytych po uboższych kościołach, gdzie lud z szczególną ufnością uciekał się pod obronę Matki Bożej; najskuteczniejszej patronki i opiekunki. W każdem miasteczku, w każdym kościele, widziałeś czarny obraz w ołtarzu, osłoniony potrójnemi bogatemi firanki, obwieszony mnóstwem błyskotek, korali, pereł; ubrany w złocistą sukienkę, z koroną sadzoną na głowie, otoczony wotami wyobrażającemi serca, ręce, nogi, głowy, czworogranne złote i srebrne blachy; strojny w kwiaty robione i żywe, u którego stóp i ofiara ubogiego chłopka z trochy lnu i ka- walka płótna i pierścienie diamentowe bogaci składali. A na wszystkich serdeczne dary, jednakiem okiem, patrzyła Matka Boża. W Niedzielę największy tłum u jej ołtarza, najczęściej paliły się lampy, najwięcej mszy odprawowano — Przed processją niesiono Jej ołtarzyk; a niosły go dziewczęta, strojne jak on we wstążki i paciorki. Polacy nie będąc obowiązani przywykli pościć wigilje do Świąt N. Panny, i przysłowie o tem świadczyło, że kochali Marją, Królowę swoją. Pierwsza stara pieśń dochowana do dzisiaj, była o Bogarodzicy, najpiękniejsze legendy są o matce sierot, orędowniczce grzesznych, opiekunce najbiedniejszych. Tam święte Jej stopy zostały wyryte na kamieniu, któren pobożny lud całuje, indziej łzy Jej uświęciły źródło, które zdrowie daje; nad niem kapliczka i obraz Bożej Matki, bo Jej skuteczność wody winni — Indziej pracowitemu rolnikowi, Królowa niebios ukazała się na drzewie gruszkowym. A wszędzie wybierała sobie ulubionych, z najbiedniejszych, z ubogich, z tych którym świat ciężkie jarzmo pracy i niewoli nałożył, a co je dla Miłości Bożej, nieśli, dziękując za krzyż swój — Kiedy się pełna jasności objawiła, nie ukazała się możnym i wielkim, nie wyciągnęła ręki ku panom, Matka Boga urodzonego w stajence i w żłobie; modlącym się pastuszkom, ubogim braciszkom zakonnym, cnotliwym niewiastom; pokazywala się Królowa Niebios, Matka Miłosierdzia! W moim rodzinnym kątku, wśród błót Białych, jest także w drewnianej kapliczce, cudowny obraz Bogarodzicy; śliczne przy nim podanie. Mówią, że pielgrzym szedł z Rzymu i niósł obrazy — Znużony usiadł na wzgórzu odpocząć i usnął. A we śnie ukazała mu się Najświętsza Panna, która mu rozkazała, aby jeden z obrazów w tem miejscu zostawił. Poszedł więc obudziwszy się do pana wioski, który przyjął ten dar nieba i pierwszą kaplicę postawił naszej patronce. Nim wypiszemy dzieje Kodeńskiego obrazu, powiedzmy nieco o samem mieście: Leży ono nad Bugiem, o mil trzy od Brześcia; z jednej strony miasta niezmierzona okiem rozciąga się równina, żyzne pola, ługi i niwy zielone, z drugiej Bug spławny niosący Wołyńskie skarby do Gdańska, nasze pszenice, jagły, przędziwa, płótna; z trzeciej łąki roskoszne i obszerne pastwiska, w czwartej sinieją lasy i gaje. Nazwisko Kodnia Tradycja tak wywodzi (*). Jakiś Xiąze Litewski, stał tu obozem niedaleko od nieprzyjacielskiego (polskiego zapewne). Zrana chcąc się do boju przygotować, kazał się słudze Rusinów! obudzić— Ten potrząsłszy śpiącego, zawołał do niego: — To dek (Oto dzień). Xiąże powstał, a w skutek rannego przebudzenia uprzedziwszy i pobiwszy nieprzyjaciela, miejscu temu na pamiątkę nazwę To dnia, potem zamienioną w Kodeń, miał nadać. Piszą niektórzy, że się to stało z Mendogiem, a gdyby tak było, mogłoby to mieć miejsce, w ostatnich jego napadach na Polskę, po zerwaniu z Krzyżakami i odrzuceniu wiary; jednakże podanie zdaje się rozciągnięte. I nie było w tem miejscu z początku nic, tylko młyn wodny na Bugu postawiony, należący do braci Rószczyców. Za Kazimierza Jagiellończyka Jan Sunigajłowicz Sapieha Wojewoda Trocki, ------------------ (*) Sapieba, kupił ziemię i posiadłości tutejsze od Michała, Anastazego, Chaczka i Ofanasa braci Ruszczyców; a na tem miejscu miasteczko założył, któremu za herb nadał Anioła z mieczem stojącego. Tenże Kościół tu S. Ducha drewniany postawił (umarł 1519 r.) Iwan ten Sapieha, już tu w Kodniu przyjmował Zygmunta I. a puhar od tych jakoby odwiedzin Iwanem (pisze Sapieha) nazwany, długo zachowywano jako pamiątkę w Rożanie (pod Słonimem) — ja sam widziałem jeszcze w Rożanie rodzaj ołtarza, w którem go chowano, na starym pałacu; ale nazwania jego, inni wcale odmienną przyczynę naznaczają. Syn Iwana Sapiehy, Paweł, przeniósł ciało ojcowskie do Kaplicy (Cerkwi) Zamkowej z nagrobkiem; i sam w niej pochowany. Cerkiew ta starożytna murowana, piękną architekturą do dziś dnia się widzieć na Zamku daje — Jest w niej nawet dotąd na chórze, kamień grobowy z napisem słowiańskim. Cerkiew tę pobudował Paweł wyżej wymieniony Wojewoda Nowogródzki Nestorem zwany dla długiego życia — Skarżył się późniejszy historyk Kodnia że choć ona była ozdo- bą Zamku, dzwony jej dość się mieszkańcom jego, naprzykrzały. — Zamek Kodeński jeziorem między rzeką Bugiem a miastem przedzielony, mostem na przypadek potrzeby mogącym się dawniej znieść, od niego odzielony był. Dziś znikł zupełnie. Posiadacze miasta mieli dawniej, przywiązane do miejsca Jus gladij, Magdeburskie nadane mieszczanom i tytuł Comesów (Hrabiów). Ku końcowi XVIII w. miał Kodeń dwa kościoły Rzymskie, trzeci Unjacki S. Michała. Za miastem jest kaplica S. Wawrzyńca. Na przedmieściu była Campanja, rezydencja letnia, którą Paweł Sapieha Biskup Żmudzki założył i nadał jej imię Placencij. Tu były cele naśladowane z Kamaldulskich i Kartuzkich w ogrodzie, widoki dalekie na Bug i zielone łęgi. Założyciel umarł w r. 1715. Kościół, pod opieką i nazwaniem S. Ducha, założony został, w r. 1520. Historja Kodeńskiego obrazu, jakkolwiek dwakroć już u nas obszernie drukowana, tak mało jest znajomą, że nie wahamy się jej powtórzyć; bo prawdziwie zdała nam się charakterysty- czną i malującą dawny zapał religijny nasz, często niewiele wyrozumowany, jak tego lepiej następujące opowiadanie dowiedzie. Obraz ten ma być kopją z statui S. Łukasza, z Achai do Carogrodu, ztamtąd do Rzymu przeniesionej, później nareście do Hiszpanij. Kopją dokonać miał, z rozkazu Grzegorza W. Papieża, Błogosławiony Augustyn Rzymski. Trzynaście Rozdziałów pierwszej części poświęcono opisom losu posągu i obrazu, w czternastym dziwna powieść o nabyciu jego przez Mikołaja Sapiechę rozpoczyna się. Mikołaj syn Mikołaja Sapieha, Chorąży Litewski (*) za czasów Zygmunta III. żyjący, zachorzał ciężko i pokurczyła mu choroba kości w stawach. Szukając ulgi po dawnemu pobożnie ślubował, z wiarą zupełną pielgrzymkę do Rzymu; mając także na myśli poradzić się w drodze sławnych lekarzy Akademij Padewskiej. Zabrawszy żonę, z licznym dworem, wyjechał w podróż Sapieha przyjęty mile od Ferdynanda II. w Wiedniu, pociągnął powolnie do Włoch, pod to -------------- (*) Sapieha Hist. 182. niebo pogodne które samo tylu chorych uleczyło, niebo tak różne od naszego. Sapieha jednak wierze więcej niż powietrzu i Padewskim medykom, winien był uzdrowienie, które dopełniło się w Rzymie, gdzie szczególniej łaskawie przyjęty został przez Papieża. Już na wyjezdnem otrzymał obietnicę błogosławieństwa i komunij z rąk Ojca Świętego, na drogę. Tu w kaplicy, po ukończonem nabożeństwie, ujrzał on cudowny obraz N. Panny de Guadaluppe zwany, i nagłą niepojętą żądzą posiądzenia go, opanowany został. Tu historyk obrazu Sapieha, szczególniejszym sposobem, tłumaczy chęć przywłaszczenia sobie tego obrazu przez jego przodka, i nietylko ją uniewinnia, ale nawet przechwala, cytując na poparcie swego zdania, jakie tylko może prozę i wiersze starożytne między innemi owo Persjusza: Trzeba się......na wszystko odważyć, Choć więzienie zasłużyć, byleby co ważyć (??) Mikołaj sam z sobą walcząc w chęci dostania tego obrazu, nie wiedział co począć