BIESZCZADY STANIS�AW K�OS BIESZCZADY PRZEWODNIK WYDAWNICTWO SPORT I TURYSTYKA WARSZAWA 1994 Wydanie II. (c) Copyright by Wydawnictwo "Sport i Turystyka" Warszawa 1986 19(B( SPIS TRE�CI Od autora ..... 13 Wiadomo�ci og�lne . 16 ! Po�o�enie i obszar .. 16 Nazwa ...... 17 i Ukszta�towanie ... 18 Budowa geologiczna i bogactwa naturalne ...... 20 Rzeki i potoki ... 21 �rodowisko przyrodnicze ...... 21 Ochrona przyrody w Bieszczadach .. 23 Bieszczadzki Park Narodowy .... 26 Klimat ...... 27 Zima w Bieszczadach . 29 Historia ..... 31 Dawna i obecna spo�eczno�� Bieszczad�w ...... 35 i Zniszczenia i zagospodarowanie Bieszczad�w ..... 39 Turystyka i wypoczynek ...... 41 Trasy i szlaki turystyczne Bieszczad�w Zachodnich ... 47 Trasy drogowe ... 47 l. Sanok .... 47 Dzieje miasta .. 50 Zwiedzanie Sanoka ...... 54 1.1. Dworzec G��wny PKP - ul. Jagiello�ska - pl. �w. Miko�aja - Rynek - Zamek - ul. Zamkowa - Bia �a G�ra .. 54 1.2. Rynek - ul. 3 Maja - ul. Ko�ciuszki - Park - Kopiec Mickiewicza - ul. Mickiewicza - Rynek . 62 SPIS TRE�CI 1.3. Park Etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego .. 64 1.4. Trasa dojazdowa od Rzeszowa (Krosna): Czerte� - D�br�wka - ul. Rymanowska - ul. Ko�ciuszki - Rynek .. 70 2. Sanok - Zag�rz - Lesko .... 71 3. Sanok - Zani� - Lesko .... 77 4. Sanok - Bukowsko - Szczawne .. 84 4.1. Trasa boczna: Prusiek - Pora� - Wysoczany . . 85 5. Zag�rz - Koma�cza ...... 89 5.1. Trasa boczna: Tarnawa Dolna - Sukdwite . . 91 5.2. Trasa boczna: Rzeped� - Duszatyn - Smolnik . 96 6. Droga karpacka: Koma�cza - Cisn� ...... 102 7. Kolejka w�skotorowa: Nowy �upk�w - Cisn� . . 109 8. Lesko .... 111 Dzieje miasta .. 112 8.1. Rynek - ul. Unii Lubelskiej - wzg�rze Baszta Zamek Kmit�w - Rynek .. 116 8.2. Rynek - pl. Konstytucji 3 Maja - ul. Moniuszki - cmentarz �ydowski - ul. �r�dlana . . . . 121 9. Lesko - Ustrzyki Dolne - Kro�cienko ..... 125 9.1. Trasa boczna: Olszanica - Ropienka - Wojtk�w- ka .... 129 9.2. Trasa boczna: Ustianowa - Tele�nica Oszwarowa - Dasz�wka . 130 9.3. Trasa boczna: Ustrzyki Dolne - Hosz�w . . . 133 9.4. Ustrzyki Dolne ..... 134 10. Uherce - Solina - Myczk�w ... 141 11. Lesko - Baligr�d - Cisn� . ... 148 11.1. Trasa boczna: Bystre - Rab� - Mik�w . . . 155 12. Hoczew - Wo�kowyja - Polana - Czarna .... 162 12.1. Trasa boczna: Bukowiec - Do��yca .... 169 13. Ustrzyki Dolne - Czarna -.Ustrzyki G�rne - Wo- �osate .... 174 13.1. Trasa boczna: Smolnik - Zatwarnica . . . . 180 13.2. Trasa boczna: Dwerniczek - Brzegi G�rne . . 182 SPIS TRE�CI 13.3. Trasa boczna: Stuposiany - Muczne - Bukowiec ... 184 14. Cisn� - Wetlina - Ustrzyki G�rne . 194 G��wne piesze szlaki turystyczne Pozosta�e szlaki i trasy piesze 20. Baligr�d - Durna - �opiennik . . 21. Bere�ki - Magura Stuposia�ska . 22. Brzegi G�rne - Dzia� - Ma�a Rawka 23. Bukowiec n. Solink� - Korbania . 24. Bukowice - Beniowa - Scienki . . 202 15. G��wny szlak beskidzki: Koma�cza - Cisn� - Sme-rek - Brzegi G�rne - Ustrzyki G�rne - Halicz - Wo�osate . 202 16. Jaworne - Jab�onki - �opiennik - Jaworzec - Prze��cz Or�owicza . 223 17. Szlak graniczny: Nowy �upk�w - Roztoki G�rne - Wetlina - Wielka Rawka - Ustrzyki G�rne ... 226 18. Lesko - Wo�kowyja - Terka - Krysowa ..... 237 19. Ustrzyki Dolne - Polana - Dwernik - Magura Stuposia�ska - Pszczeliny - Krzemie� . 241 ...... 247 ...... 247 ...... 248 ...... 249 ...... 251 ...... 252 25. Bukowiec n. Sanem - Sianki - Opo�onek - Ki�czyk Bukowski - Prze��cz Bukowska .. 254 26. Bukowiec n. Sanem - Ki�czyk Bukowski .... 257 27. Bukowiec n. Sanem - Prze��cz Bukowska .... 258 28. Bukowsko - Tokarnia ..... 259 29. Bystre - Rab� - Chryszczata .. 260 30. Cisn� - Do��yca - �opiennik .. 261 31. Cisn�-Jeleni Skok . ..... 263 32. Chmiel - Otryt G�rny ..... 263 33. Do��yca - �opienka ..... 264 34. Jab�onki - Walter - Berdo ... 265 35. Kalnica - Zaw�j - Polanki ... 266 SPIS TRE�CI 36. Karlik�w - Przybysz�w - Kamie� . 269 37. Koma�cza - Do��yca - Danawa . 270 38. Koma�cza - Dyszowa ..... 272 39. Koma�cza - Kamie� ..... 273 40. Krzywe - Ma�e Jas�o ..... 273 41. Lesko - Baszta - Leski Kamie� . 274 42. Lesko - Czulnia - Lesko .... 275 43. Lesko - Gruszka - Huzele ... 276 44. Lutowiska - Otryt - Trohaniec .. 277 45. �ubne - Jawor - Berdo ..... 278 46. Magura Stuposia�ska - Przys�up - Po�omi^i Cary�- ska - Prze��cz Wy�nia�ska - Ma�a Rawka . . . . 279 47. Majdan - Liszna - Hyriata ... 281 48. Majdan - Liszna - Rosocha ... 282 49. Muczne - Bukowe - Berdo ... 283 50. Muczne - Grandysowa Czuba - Bukowe Berdo . . 284 51. Nasiczne - Cary�skie - Magura Stuposia�ska . . . 286 52. Nasiczne - Dwernik-Kamie� .. 287 53. Nasiczne - Jawornik - Po�onina Wetli�ska .... 288 54. Polana - Hulskie ...... 289 55. Polana - Moklik . 289 56. Polana - Rosolin ...... 290 57. Polanki - �opienka - �opiennik . 291 58. Prze��cz nad Brzegami G. - Dzia� - Wielka Rawka . 292 59. Prze��cz nad Brzegami G�rnymi - Po�onina Wetli�ska .... 293 60. Przys�up - Jas�o . 293 61. Przys�up - Ma�e Jas�o ..... 295 62. Przys�up - Szczawnik - Jas�o .. 296 63. Pszczeliny - Magura Stuposia�ska . 297 64. Rajskie - Hulskie - Trochaniec - Smolnik .... 298 65. Rajskie - Tworylne - Zatwamica . 300 66. Rzeped� - Dzia� - Chryszczata .. 304 67. Rzeped� - Rzepedka ..... 305 68. Rzeped� - Turza�sk - Suli�a ... 306 69. Sanok - Granicka - Za�u� ... 307 SPIS TRE�CI 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. Sanok - Orli Kamie� ..... Sanok - S�onny - Przys�up - Za�u� ...... Sanok - Trepcza - Kopacz - Hordysko ..... Sanok - Wujskie - S�onny ... Sanok - Zamczysko ..... S�kowiec - Hulskie ...... Smerek - Beskid - P�asza .... Smerek - Paportna ...... Solina - Zabrodzie - Berdo ... Solina - Jawor . Tele�nica Oszwarowa - Sto�ek .. Terka - To�sta . Ustianowa - Holica - ��obek .. Ustrzyki D. - Kamienna Laworta - Ustrzyki D. . . Ustrzyki D. - Jasie� - Gromadzy� - Ustrzyki D. . Ustrzyki G�rne - Wo�osate - Krzemie� ..... Wetlina - Jawornik - Paportna - R�bi� Ska�a . . Wetlina - Jawornik ...... Wetlina - Hnatowe Berdo - Po�onina Wetli�ska . . Wetlina - Dzia� - Ma�a Rawka - Wielka Rawka . . Wetlina - Muchanin Wierch - Hnatowe Berdo - Po�onina Wetli�ska . Wetlina - Prze��cz Or�owicza .. Wetlina - Smerek ...... Wola Piotrowa - Tokarania ... Wo�kowyja - Markowska ... Tyskowa - Durna . Po�onina Wetli�ska . Prze��cz Or�owicza . Suche Rzeki - �redni Wierch - Po�oni- Wo�kowyja Zatwamica Zatwamica Zatwamica na Wetli�ska ...... Zatwamica - Uhry� - Smerek ...... �ubracze - Hyriata - Rosocha - Roztoki G�rne Informator Bibliografia 10 SPIS TRE�CI Spis mapek, plan�w i rzut�w 1. Obja�nienie znak�w na planach i mapach . . . 2. Schemat tras . 3. Sanok ... 4. Park Etnograficzny w Sanoku . 5. Ko�ci� i klasztor Karmelit�w Bosych w Zag�rzu 6. Ruiny zamku Sobie� .... 7. Cerkiew w Koma�czy .... 8. Lesko ....../.. 9. Zamek w Lesku ... -".. . 10. Ustrzyki Dolne ...... 11. Okolice Jeziora Soli�skiego i Myczkowskiego . . 12. Bieszczadzki Park Narodowy . 13. Okolice Ustrzyk G�rnych ... 14. Rejon Smereka i Po�oniny Wetli�skiej .... 15. Okolice Cisnej ...... 16. Okolice Koma�czy ..... 17. G�ry S�onne . 18. Okolice Ustrzyk Dolnych ... 19. Okolice Wetliny ...... 20. Bieszczady - widok og�lny Spis panoram . 12 48^9 . 53 . 66 . 75 . 81 . 101 . 115 . 120 . 137 . 146 . 186 . 190 . 210 . 262 . 271 . 310 . 328 . 339 4 str. ok�adki 1. Widok ze wzg�rza Baszta w Lesku na po�udnie . . 117 2. Widok z Prze��czy Przys�up na pasmo po�onin 194-195 3. Widok ze wschodniego wierzcho�ka Po�oniny Wetli�skiej na wsch�d ... 214-215 4. Widok z Rozsypa�ca na zach�d ..... 220-221 5. Widok z P�aszy na zach�d ... 228 6. Widok z Dziurkowca na wsch�d ..... 230-231 7. Widok z polany pod R�bi� Ska�� na p�noc . 232-233 8. Widok z Wielkiej Rawki na gniazdo Tarnicy i Halicza ..... 235 9. Widok z Jas�a na pasmo po�onin ..... 294-295 SPIS TRE�CI 11 10. Widok z Fereczaty na po�udniowy-wsch�d na pasmo graniczne ...... 322-323 Widok z Szerokiego Wierchu na pasmo po�onin 330-331 Ti�r'Ji_'l_ _ 'T' _.---�__---_ �r�'______J_-Tir__'i---'i.-'- 1 ^/l 11 ^ 11 12. Widok z Tarnicy na Bieszczady Wschodnie 13. Widok z Prze��czy Bojkowskiej na po�udniowy-wsch�d . 336-337 14. Widok z Prze��czy Or�owicza na po�udniowy-wsch�d . 344-345 15. Widok z Rosochy na wsch�d ...... 356-357 Spis rysunk�w Skansen w Sanoku - cha�upa z D�br�wki . Ruiny klasztoru w Zag�rzu ...... Cerkiew w Koma�czy .. Zamek Kmit�w w Lesku . Synagoga w Lesku ... Leski Kamie� .... Pomnik gen. �wierczewskiego w Jab�onkach Cerkiew w Hoszowie .. Jeziorko Duszaty�skie . Schronisko na Po�udnie Wetli�skiej . . . 68 74 100 119 123 127 158 176 203 213 OBJA�NIENIE ZNAK�W U�YTYCH NA PLANACH l & ii * l � C3" * A. A A X l e obi�y atftm <-1�--kl*lWr pomA. houk 0-M> B A 4 4> b * � UUiliinrty. l�"t"� �lula rwrwty prtyrody '"^�Bt iiwl|iiuk)y n�])t grodailu OOPR (r-o BPN �2iM� czarny eMrwony lOU, llimy ��ii���o�oaw <�"��"� fokimilo- �taap UtfyNyw d�we2oatinxiy ~teunop �uoptaai!!-- pny-UPK8 ---- OD AUTORA P� mili za Baligrodem Kraj staje si� w najwy�szym stopniu dziki, tak, �e go nie mog� por�wna� z �adnym znajomym w Europie. Potargane g�ry okrywaj� dziewicze lasy, rozpo�derajce si� tak na szczytach wierch�w jako i po r�wninach ... Taki opis Bieszczad�w pozostawi! nam Ludwik Zejszner z podr�y odbytej w 1848 r. Mimo ogromu przemian spoleczno-gospodarczych i przyrodniczych jakie dokonaly si� w tym regionie w okresie bie��cego stulecia, dzisiejszy obraz g�r niewiele odbiega od przytoczonego tekstu. Jak dawniej dominuje tu wspania�a bujna przyroda, a urokliwe krajobrazy nadal zadziwiaj� w�drowc�w. W wyniku ostatniej wojny oraz p�niejszych walk z UPA i zmian granicznych - region ten poni�sl ogromne straty ludno�ciowe i materialne. Wyludnione zostaly olbrzymie obszary, setki wsiposzly z dymem lub zosta�y opuszczone, a uprawne niegdy� pola zarosty lasem. Po latach zapomnienia dopiero po 1955 r. zacz�to powraca� tu �ycie. Puste i gluche g�ry odkryte zosta�y dla turystyki w pocz�tkach lat pi��dziesi�tych, wkr�tce zrobi�y prawdziw� furor�, zadziwiaj�c nielicznych w�wczas turyst�w niecodziennym urokiem i bogactwem przyrody, dostarczaj�c im niebywa�ych wra�e� i przyg�d. Tak by�o przed laty. Do historii przesz�y ju� niemal traperskie wyprawy, kiedy to w le�nej gluszy trzeba by�o wyr�bywa� �cie�ki i od nowa wytycza� szlaki i drogi, gdy istniej�ce tu pionierskie warunki �ycia por�wnywano powszechnie do Dzikiego Zachodu. Mimo post�pu w ponownym zagospodarowaniu g�r, nic nie straci�y one na swej atrakcyjno�ci stanowi�c nadal niezwykle modny region turystyczny. 14 OD AUTORA Bieszczady ci�gle pasjonuj�. Na ich temat napisano sporo przewodnik�w, ksi��ek, popularnych folder�w i tysi�ce artyku��w. Przed dwudziestu laty glo�na byla sprawa zagospodarowania turystycznego tego regionu. Toczono zawzi�te spory i dyskusje na r�ne mniej lub bardziej istotne tematy, na szal� rzucano wa�kie argumenty za i przeciw zamykaniu g�r przed lud�mi i tworzeniu "turystycznego rezerwatu". Potem niebywa�ego rozglosu nabra�a sprawa utworzenia tu wielkiego o�rodka sportowo-rekreacyjnego, znana pod has�em "kolorowy zawr�t glowy". Ostatnio rozwin�� si� sp�r o kolejnie powi�kszenie obszaru Bieszczadzkiego Parku Narodowego, co jest zwi�zane z utworzeniem karpackiego rezerwatu biosfery. Wielorakie zastrze�enia i protesty budzi�y podejmowane programy i dzia�ania gospodarcze cz�sto sprzeczne z logik� i zasadami ochrony �rodowiska, jak np. glo�na swego czasu sprawa rekultywacji doliny Wolosatego. Niniejszy przewodnik obejmuje w ca�o�ci obszar Bieszczad�w po�o�ony w obr�bie granic Polski, kt�ry dla �cis�o�ci powinien by� okre�lany jako Bieszczady Zachodnie oraz przyleg�e tereny Beskidu Niskiego i Pog�rza od Sanoka poczynaj�c. Za przyj�ciem takiego uk�adu przemawiaj� liczne i odwieczne powi�zania tego miasta z regionem, gdy� Bieszczady wchodzi�y niegdy� w sk�ad historycznej ziemi sanockiej. Przez Sanok prowadzi tez najcz�ciej ucz�szczany szlak komunikacyjny w Bieszczady, st�d zazwyczaj rozpoczyna si� ich zwiedzanie, tu wreszcie w sanockim skansenie mo�na pozna� kultur� materialn� ludno�ci zamieszkuj�cej niegdy� ten region. Przewodnik przeznaczony jest dla r�nych grup turyst�w, dla wycieczek i os�b indywidualnych jad�cych samochodem s�ynn� obwodnic�, dla w�drowc�w przemierzaj�cych pieszo g�rskie �cie�ki, jak i typowych mieszczuch�w korzystaj�cych z pobytu w tutejszych o�rodkach wypoczynkowych. Pierwsze jego wydanie, kt�re ukaza�o si� w 1986 r., zapewne spe�ni�o swoje zadanie w zakresie popularyzacji regionu i wiedzy o nim. Przekazuj�c Czytelnikom drugie wydanie przewodnika pragn� poinformowa� , �e w stosunku do poprzedniego wprowadzi�em sporo zmian i uzupe�nie�, polegaj�cych g��wnie na rozszerzeniu opisu tras, miejscowo�ci i zabytk�w, wzbogaceniu opracowania o nowe trasy i fakty oraz aktualizacj� informacji. Ograniczone ramy opracowania nie pozwoli�y niestety na dokonanie szerszych zmian, kt�re mog�yby zaspokoi� r�norodne gusty i wymagania Czytelnik�w. Nie jest to nowy przewodnik lecz poprawiony i uzupe�niony poprzedni. W tym wydaniu dokona�em wielu merytorycznych poprawek, usun��em dostrze�one b��dy i uzupe�ni�em informacje. Mam nadziej�, �e dokonane zmiany zrekompensuj� niedoci�gni�cia pierwszego wydania. OD AUTORA 15 Recenzentom, kolegom przewodnikom, znajomym i nieznajomym, wszystkim tym, kt�rzy przekazali mi swoje uwagi i spostrze�enia dzi�kuj� zar�wno za st�wa uznania jak i krytyki, kt�re w miar� mo�liwo�ci wykorzysta�em do poprawienia tekstu przewodnika. S�owa podzi�kowania kieruj� r�wnie� pod adresem szeregu instytucji i os�b prywatnych za udzielone informacje i pomoc w zebraniu materia��w. Oddaj�c do r�k Czytelnik�w drugie wydanie przewodnika przekazuj� Warn cala moj� wiedz� o Bieszczadach jak� zebra�em w ci�gu blisko czterdziestoletnich spotka� z tym pi�knym regionem. WIADOMO�CI OG�LNE Po�o�enie i obszar C. Bieszczady zajmuj� najbardziej na po�udniowy-wsch�d wysuni�t� cz�� kraju, po�o�on� w klinie granicz�cym z Ukrain� i S�owacj�, administracyj-nie nale�� do wojew�dztwa kro�nie�skiego. Bieszczady, stanowi�ce cz�� wielkiego �a�cucha Karpat, nale�� do Beskid�w Wschodnich, ci�gn�cych si� na wsch�d od Prze��czy �upkowskiej. W ca�o�ci tworz� rozleg�y obszar g�rski, po�o�ony na pograniczu Polski i Ukrainy, si�gaj�cy na wschodzie doliny rzeki �wicy. W cz�ci nale��cej do Polski okre�lane s� mianem Bieszczady Zachodnie. Zasi�g tej cz�ci Bieszczad�w i ich podzia� na mniejsze jednostki fizjograficzne od dawna wzbudza�y spory badaczy. W przesz�o�ci geografowie r�nie interpretowali ten temat, a pogl�dy zmieniano co kilka lat. Aktualnie granice Bieszczad�w Zachodnich wyznaczaj�: od zachodu doliny rzek Os�awy i Os�awicy, oddzielaj�ce je od Beskidu Niskiego, od po�udnia g��wny wododzia� Karpat (granica pa�stwa ze S�owacj� i Ukrain�) i od wschodu granica pa�stwa z Ukrain�, biegn�ca cz�ciowo dolin� g�rnego Sanu. Na p�nocy Bieszczady si�gaj� obni�enia, wzd�u� kt�rego przebiega linia kolejowa Zag�rz - Kro�cienko i bez wyra�nej granicy naturalnej ��cz� si� z Pog�rzem Przemyskim. W g��wnym grzbiecie karpackim granice Bieszczad�w Zachodnich wyznaczaj�: Prze��cz �upkowska (640 m) na zachodzie i Prze��cz U�ocka (853 m) na wschodzie. Bieszczady Zachodnie zajmuj� obszar o powierzchni oko�o 2100 km2, zamieszkany przez niespe�na 30 000 ludzi. G�sto�� zaludnienia nale�y tu do najni�szych w kraju i w kilku gminach po�o�onych na po�udniu regionu wynosi zaledwie 2-4 osoby na km2. NAZWA 17 Obszar Bieszczad�w obejmuje nast�puj�ce jednostki administracyjne - miasta: Lesko, Zag�rz, Ustrzyki Dolne; gminy: Czarna, Lutowiska, Baligr�d, Solina i Cisn� oraz cz�ciowo Koma�cza i Ustrzyki Dolne. Nazwa Brak jednolitych pogl�d�w nie pozwala na pe�ne wyja�nienie pochodzenia i znaczenia nazwy Bieszczad�w. Wed�ug badaczy, w�r�d licznych wersji t�umacz�cych pochodzenie tej nazwy, najbardziej prawdopodobny wydaje si� jej germa�ski lub tracki �r�d�os��w. Jedna z hipotez m�wi te�, �e nazwa ta wywodzi si� od legendarnego plemienia Bes�w zamieszkuj�cego niegdy� Karpaty, za� ludowe podanie ��czy j� z tajemniczymi Biesami - duchami tutejszych g�r. Jaka jest prawda - trudno jednoznacznie stwierdzi�. Wiadomo, �e nazwa posiada kilkuwiekow� metryk�. Najstarsza zapiska zawieraj�ca wiadomo�� o nazwie Beschad pochodzi z 1269 i zawarta jest w dokumencie w�gierskim. Dotyczy ona granicznego grzbietu karpackiego po�o�onego w rejonie Ja�lisk. Pocz�wszy od 1400 powszechnie u�ywana jest nazwa Byesczad, w p�niejszym okresie Bieszczad. Charakterystyczne jest, �e w wi�kszo�ci dawnych dokument�w nazwa ta dotyczy�a las�w kr�lewskich i g�r po�o�onych w grzbiecie granicznym, niekoniecznie w obr�bie dzisiejszych Bieszczad�w. Potwierdza to mi�dzy innymi notatka z 1447 informuj�ca, "�e wszystkie Bieszczady (w dokumencie Byeschczadi) powy�ej i poni�ej do Ja�lisk i od Ja�lisk a� do po�onin s� kr�lewskie". Niejednokrotnie dla okre�lenia grzbietu granicznego stosowano dawniej r�wnocze�nie nazw� Bieszczad oraz Beskid. Dowodz� tego mi�dzy innymi notatki Jana D�ugosza, w kt�rych pisze: "Byeszkod, g�ra blisko zamku Sobie�, dziel�ca ziemie polskie od w�gierskich ..." i dalej: "San, �r�d�a maj�cy w G�rach Sarmackich, z g�ry zwanej Byeskad ...". Podobnie spraw� t� traktuje znacznie p�niejszy "Geograficzno-statystyczny opis Kr�lew-stwa Galicji i Lodomerii" z 1849, w kt�rym czytamy: "Karpaty od Stryje�-skicgo obwodu a� do granic^MBS^^Ewyczajnie Bieszczadami lub Beskidami zwane", ^fr^ ^^^\. Mianem Bieszczady ly<^lflfl...(lawrl<^l znaczny obszar g�r, dopiero w p�niejszym czasie, a ^r*Hl?ij^^rpo�QX w. zacz�to nazwy tej u�ywa� w odniesieniu do konkury cz�dKa�>^po�o�onej na wsch�d od Prze��- 18 WIADOMO�CI OG�LNE czy �upkowskiej po �r�d�a �wicy. Potem obszar ten podzielono na Bieszczady Wschodnie (Ukraina) i Bieszczady Zachodnie (Polska). Wypada tu jeszcze podkre�li�, �e prawid�ow� form� uwarunkowan� pisowni� jak i �r�d�ami historycznymi, jest nazwa Bieszczady a nie Bieszczad, jak to usi�owano przed kilkoma laty stosowa�. Ukszta�towanie Krajobraz Bieszczad�w tworz� �a�cuchy wzg�rz i gar ci�gn�ce si� z pn.-zach. na pd.-wsch., poprzedzielane poprzecznymi donnami rzek i potok�w , charakteryzuj�ce si� bardzo zr�nicowan� rze�b� i wysoko�ciami. P�nocn� cz�� regionu zajmuj� wzg�rza i niewysokie g�ry si�gaj�ce 600-900(tm) n.p.m. posiadaj�ce charakter pog�rza i st�d cz�sto okre�la siej� mianem Pog�rza lub Przedg�rza Bieszczadzkiego. Dla tej cz�ci regionu spotyka si� te� nazw� Bieszczady Niskie, co ma odr�nia� j� od po�o�onej na po�udniu wysokiej partii Bieszczad�w zwanej z kolei Bieszczadami Wysokimi. W rejonie Bieszczad�w Niskich wyr�nia si� kilka grup i pojedynczych znaczniejszych wzniesie�. W pn.-zach. cz�ci znajduje si� Pog�rze Leskie z wi�kszymi wzniesieniami Gruszka (583 m) i Czulnia (576 m). Na pd.-wsch. od niego ci�gn� si� Hoszowskie G�ry Rusztowe obejmuj�c mi�dzy innymi d�ugi masyw �ukowa (Holica 761 m), rozleg�y Jawor (741 m), Sto�ek (695 m) , grup� Jawomik�w (908 m) oraz R�wni� (652 m) nad Ustrzykami Dolnymi. Bardziej na pd. wybija si� pasmo Ostre (803 m) i ponad dwudziestokilometrowej d�ugo�ci lesisty wa� Otrytu (Troha-niec 939 m i Hulskie 846 m). W cz�ci po�udniowej krajobraz Bieszczad�w ulega gwa�townej zmianie: g�ry s� tu bardziej rozleg�e, wysokie i strome, dzikie i nieprzyst�pne. W Bieszczadach Wysokich, zajmuj�cych obszar o powierzchni blisko 1560 km2 wyr�nia si� kilka �a�cuch�w g�rskich wysoko�ci 1000 do ponad 1300 m. Od zachodu, pomi�dzy dolinami rzek Os�awy, Hoczewki i Solinki zalega masyw Wysokiego Dzia�u z szeregiem znaczniejszych wynios�o�ci (Suli�a 759 m, Chryszczata 997 m, Wo�osa� 1071 m i Sas�w 1010 m). W jego obr�bie znajduj� si� s�ynne Jeziorka Duszaty�skie (rezerwat przyrody "Zwiez�o") oraz unikatowe go�oborze w rejonie zniszczonej wioski Rab�. UKSZTA�TOWANIE 19 Od wschuuu, niemal r�wnolegle do pasma Wysokiego Dzia�u, ci�gnie si� nieco mniejsze pasmo Durnej (979 m) i �opiennika (1069 m). G��wn� cz�� Bieszczad�w Wysokich zajmuje pasmo po�onin ci�gn�ce si� na rozleg�ej przestrzeni pomi�dzy dolin� Sanu a grzbietem granicznym. Tworz� je trzy zasadnicze grupy g�rskie z szeregiem bocznych odga��zie� i wynios�o�ci - Po�onina Wetli�ska (1255 m) ze Smerekiem (1222 m), Po�onina Cary�ska (1297 m) i tzw. gniazdo Tarnicy i Halicza poprzedzielane g��bokimi dolinami potok�w Prowcza i Wo�osaty. Ostatni cz�on tego pasma, najwy�szy i najciekawszy, obejmuje po��czone w jedn� grup� wynios�o�ci: Szeroki Wierch (1315 m), Tranica (1346 m). Krzemie� (1335 m), Bukowe Berdo (1313 m). Kop� Bukowsk� (1319 m), Halicz (1333 m) i Po�onin� Bukowsk� (1251 m). Charakterystyczn� cech� tej cz�ci Bieszczad�w s� d�ugie i w�skie grzbiety g�rskie pokryte trawiastmi po�oninami, miejscami naje�one wyst�pami skalnych grani i us�ane kamiennym rumo-szem zwanym z ruska grehotem. Po�udniow� cz�� Bieszczad�w tworzy pasmo graniczne zwane dawniej Beskidem. Jest to d�ugi �a�cuch zalesionych g�r stanowi�cych grzbiet g��wnego wododzia�u Karpat z wi�kszymi szczytami: Stryb (1011 m), Jas�o (1153 m), Okr�glik (1101 m), P�asza (1163 m), Krzemieniec (1221 m), Wielka Rawka (1304 m). Wielka Semenowa (1091 m) i Beskid Wo�osacki (1104 m). Od granicznego grzbietu odga��zia si� ku p�nocy szereg bocznych ramion porozdzielanych g��bokimi dolinami potok�w sp�ywaj�cych ku Os�awie, Solince i Wetlince. G��boka prze��cz Beskid (785 m) oddziela pasmo graniczne od samotnego szczytu Menczy� (1008 m) i ci�gn�cej si� dalej wzd�u� granicy Po�oniny Bukowskiej. Pomi�dzy g��wnymi pasmami Bieszczad�w Wysokich znajduj� si� pojedyncze wynios�o�ci, rozleg�e obni�enia i ma�e kotliny. W zachodniej cz�ci, pomi�dzy Wysokim Dzia�em a pasmem granicznym zalega szerokie obni�enie Woli Michowej, tu te� wznosz� si� samotne grzbiety Matragony (990 m) i Hyriatej (1105 m). Na wschodzie pomi�dzy pasmem po�onin a pasmem granicznym ci�gnie si� rozleg�e Obni�enie Wetliny. Od zachodu Bieszczady s�siaduj� z Beskidem Niskim, kt�rego wzniesienia si�gaj� tu wysoko�ci 600 - 800 m n.p.m. W tej cz�ci wyr�nia si� Pog�rze Bukowskie, rozleg�e pasmo Bukowicy z widokow� Tokarni� (777 m) i g�ry grzbietu granicznego z Pasik� (848 m) i Danaw� (841 m). Na p�noc od Bieszczad�w znajduje si� Pog�rze Przemyskie, pod wzgl�- 20 WIADOMO�CI OG�LNE dem krajobrazowym i budowy w znacznym stopniu podobne do Pog�rza Bieszczadzkiego. W najbli�szym s�siedztwie, kt�re obejmuje zasi�g niniejszego przewodnika, ci�gn� si� d�ugie �agodne wzniesienia wysoko�ci 600 - 750 m n.p.m. Wyr�niaj� si� tu G�ry S�onne (672 m) po�o�one na pn.-wsch. od Sanoka oraz wznosz�cy si� nad Ustrzykami Dolnymi masyw Kamiennej Laworty (768 m). Uwaga: wysoko�ci podano wg map topograficznych 1:50000 i 1:25000, wydanie GUGiK 1981 i 1992. Budowa geologiczna i bogactwa naturalne Rze�ba Bieszczad�w podobnie jak i s�siednich region�w Karpat zosta�a wykszta�cona na prze�omie starszej i m�odszej epoki trzeciorz�du, tj. oko�o 25 min lat temu. G�ry tej cz�ci Karpat zbudowane s� ze ska� osadowych, tzw. fliszu karpackiego, z�o�onych z naprzemianieg�ych warstw piaskowc�w, margli, �upk�w i zlepie�c�w o r�nej strukturze i sk�adzie mineralogicznym. Obejmuj� one g��wnie formacj� z okresu kredy i oligocenu, na kt�rych spoczywaj� czwartorz�dowe utwory aluwialne. Powstanie ska� osadowych nast�pi�o w toku skomplikowanego procesu osadzania na dnie m�rz r�norodnych materia��w i ich diagenezy. W wyniku ruch�w g�rotw�rczych osady te zosta�y wypi�trzone ponad powierzchni� w�d, a pot�ne si�y tektoniczne spowodowa�y ich pofa�dowanie. Ruchy g�rotw�rcze usta�y tu ostatecznie na prze�omie oligocenu i miocenu, a trwaj�ce miliony lat dzia�ania erozyjne dokona�y reszty, kszta�tuj�c ostatecznie w czwartorz�dzie obecny obraz Bieszczad�w. Bieszczady s� regionem stosunkowo ubogim w surowce mineralne. Wyst�puj�ce tu niegdy� z�o�a ropy naftowej s� w�a�ciwie wyczerpane. Z pozoru obfite zasoby skalne z�o�one g��wnie z piaskowc�w, posiadaj� do�� ograniczone zastosowanie, a ich eksploatacja jest stosunkowo znikoma. Powa�ne lecz niewykorzystane bogactwo tutejszych g�r stanowi� wody mineralne, g��wnie solankowe, siarczkowe i szczawy. Spotyka si� je w kilkudziesi�ciu miejscowo�ciach, m.in. w Koma�czy, Szczawnem, Baligrodzie, Wo�kowyi, Rajskiem, Pola�czyku, Czarnej, Lesku, Jab�onkach i Polanie. W rejonie Rabego wyst�puj� cenne szczawy wodorowo-w�glano-wo-chlorkowo-sodowe ze �ladami arsenu. �RODOWISKO PRZYRODNICZE 21 W utworach fliszu karpackiego spotyka si� sporadycznie rudy �elaza, g��wnie syderyty i piryty (okolice Cisnej, Rabego i Bezmiechowej), rudy arsenu ( aurypigment - rejon Rabego ) oraz miedzi rodzimej i malachitu ( Bezmiechowa). Zasoby tych minera��w nie maj� jednak �adnego znaczenia gospodarczego. Rzeki i potoki Najwi�ksz� rzek� Bieszczad�w jest San, do kt�rego wpadaj� niemal wszystkie rzeki i potoki tego regionu. Wyj�tkiem jest tu tylko rzeka Strwi�� wyp�ywaj�ca w rejonie Ustrzyk Dolnych, kt�ra wraz z kilkoma dop�ywami nale�y ju� do dorzecza Dniestru i zlewni Morza Czarnego. San wyp�ywa u samego pd.-wsch. kra�ca Bieszczad�w Zachodnich w rejonie wioski Sianki u st�p Prze��czy U�ockiej (855 m). Niemal od �r�de� rzeka ta pod��a na pn.-zach. w poprzek ca�ego regionu, prze�amuj�c si� kr�t� dolin� w�r�d g�r i lesistych wzniesie�. Prawie po�rodku Bieszczad�w wody rzeki spi�trzone zaporami w Solinie i Myczkowcach utworzy�y dwa sztuczne zbiorniki - wielkie Jezioro Soli�skie (21 km2) i ma�y zalew w Myczkowcach (2 km2). Do Sanu wpadaj� sp�ywaj�ce od grani Karpat ku pn. liczne rzeki i potoki. Wi�ksze z nich, od wsch. id�c to: Wo�osaty, Prowcza-Dwernik, wspomniana ju� Solinka, a dalej Hoczewka i Os�awa. Prawobrze�ne dop�ywy Sanu to wyp�ywaj�cy spod Magury �omnia�skiej potok Czarny oraz na pn. kraw�dzi regionu rzeka Olszanka. Wody bieszczadzkich rzek s� czyste i bogate w szlachetne gatunki ryb. �rodowisko przyrodnicze Bieszczady znane s� jako g�ry o niezwykle bogatym �rodowisku przyrodniczym. Ich osobliwo�ci� jest zaistnia�y po ostatniej wojnie proces wt�rnego zdziczenia przyrody, spowodowany zanikiem gospodarki ludzkiej na znacznym obszarze. Bieszczady charakteryzuj� si� wyst�powaniem tylko trzech pi�ter ro�linnych, s� to: pi�tro pog�rza si�gaj�ce wysoko�ci 500 m n.p.m., pi�tro regla 22 WIADOMO�CI OG�LNE dolnego dochodz�ce do 1150 m n.p.m. i zalegaj�ce powy�ej pi�tro hal zwane tak�e pi�trem po�onin. Dominuj�cy element bieszczadzkiego krajobrazu stanowi� lasy, kt�re zajmuj� ponad 60% powierzchni tego regionu. Stopie� zalesienia terenu jest wi�c stosunkowo du�y, a w niekt�rych gminach si�ga nawet 90% W obr�bie Bieszczad�w rosn� lasy jod�owo-bukowe i bukowe. W po�udniowej cz�ci regionu zachowa�y si� zespo�y le�ne tzw. buczyny karpackiej, typowe dla obszar�w Karpat Wschodnich, kt�re w znacznej cz�ci posiadaj� niemal pierwotny charakter. �rodowisko bieszczadzkich las�w stanowi 5 podstawowych gatunk�w drzew, s� to g��wnie buk i jpd�a, rzadziej �wierk, sosna i olcha. Na terenach, kt�re niegdy� by�y zaj�B^od uprawy rolne, rozwin�y si� m�ode lasy sosnowe i olszynowe z udzia�em brzozy, wierzby i innych drzew. W runie tutejszych las�w ro�nie ponad 120 gatunk�w ro�lin zielonych, w tym wiele rzadkich i chronionych. Charakterystyczn� cech� jest obni�enie g�rnej granicy lasu, kt�ra w Bieszczadach si�ga zaledwie wysoko�ci 1100-1150 m n.p.m., a wyj�tkowo 1250 m n.p.m., co zosta�o spowodowane specyficznymi warunkami klimatycznymi. Rosn� tu wi�c wy��cznie lasy regla dolnego. Brak jest las�w �wierkowych regla g�rnego i kosodrzewiny. W g�rnej kraw�dzi las�w p�o�� si� kar�owate buczyny, a wy�ej si�gaj� ju� tylko zaro�la olszy zielonej zwanej kos�, a rzadziej tak�e krzewy jarz�biny. Tylko miejscami spotyka si� chimeryczne �wierki, kt�rym wyra�nie nie sprzyja tutejsze �rodowisko. Powy�ej granicy las�w zalegaj� ��ki g�rskie (subalpejskie) zwane po�oninami, b�d�ce wielk� osobliwo�ci� regionu. Stanowi� one resztk� pierwotnego pi�tra alpejskiego i s� niew�tpliwie tworem naturalnym, zosta�y jednak powi�kszone poprzez celow� dzia�alno�� cz�owieka w wyniku wycinki las�w dla potrzeb gospodarki pasterskiej. �rodowisko po�onin tworzy bogata i r�norodna ro�linno�� obejmuj�ca blisko 700 gatunk�w ro�lin. G��wne ich zbiorowisko stanowi� bor�wka czarna i bor�wka czerwona zwana brusznic� oraz r�ne gatunki traw m.in. kosmatka gajowa, trzcinik le�ny i bli�niczka. Pierwsze wiadomo�ci o po�oninach jako naturalnych pastwiskach g�rskich pochodz� ju� z l p�. XV stulecia. Nazwa ich przyw�drowa�a w te strony wraz z osadnictwem wo�oskim i pochodzi od serbskiego "pianina" tj. g�ra z pastwiskami. Niezwykle bogata, maj�ca specyficzne wschodniokarpackie cechy flora Bieszczad�w obejmuje ponad 900 ro�lin naczyniowych (kwiatowych), 250 OCHRONA PRZYRODY 23 gatunk�w mch�w i 300 gatunk�w porost�w. Ro�nie tu m.in. blisko 30 gatunk�w ro�lin wschodniokarpackich i alpejskich oraz oko�o 80 gatunk�w rzadkich ro�lin wysokog�rskich i 66 gatunk�w kserotermicznych (ciep�olubnych). Fauna Bieszczad�w obejmuje oko�o 230 gatunk�w zwierz�t kr�gowych, w tym 45 gatunk�w ssak�w, 7 - gad�w, 10 - p�az�w, 150 - ptak�w i - 20 ryb oraz ca�� mas� bezkr�gowc�w. �yje tu sporo zwierz�t rzadkich i osobliwych, m.in. nied�wied� brunatny, �ubr, wilk, ry� i �bik oraz okaza�y jele� karpacki. W�r�d licznej gromady ptak�w wyst�puje bocian czarny, orze� przedni, puchacz, orlik krzykliwy i grubodzioby, a mi�dzy gadami najwi�kszy w kraju w�� Eskulapa. Do�� licznie spotykane s� �mije. Gdy mowa o zwierz�tach nale�y ostrzec turyst�w przed zbytnim zbli�aniem si� do �ubr�w, nale�y r�wnie� unika� mo�liwo�ci spotkania z nied�wiedziem. Ochrona przyrody w Bieszczadach Najciekawsze fragmenty bieszczadzkiego krajobrazu i �rodowiska przyrodniczego podlegaj� ochronie. Znajduje si� tu: - Bieszczadzki Park Narodowy utworzony w 1973, p�niej kilkakrotnie powi�kszany; - dwa parki krajobrazowe: Ci�nia�sko-Wetli�ski i Doliny Sanu ustanowione w 1992; - 14 rezerwat�w przyrody o ��cznej powierzchni 1274,5 ha; - oraz liczne pomniki przyrody. Ochron� rezerwatow� obj�to typowe dla tego regionu �rodowiska le�ne i florystyczne, a tak�e osobliwo�ci geologiczne. Szereg istniej�cych tu wcze�niej rezerwat�w zosta�o niedawno w��czone w obr�b BPN. W�r�d rezerwat�w znajduj� si� dwa naturalne stanowiska cis�w - "Woronik�w-ka" i "Cisy na g�rze Jawor" oraz osobliwy rezerwat geologiczny "Zwiez-�o" obejmuj�cy s�ynne Jeziorka Duszaty�skie. A� w 5 przypadkach ochronie podlegaj� unikalne torfowiska g�rskie po�o�one w g�rnej cz�ci doliny Sanu, z kt�rych najwi�ksze - "Tarnawa" zajmuje powierzchni� 34,4 ha. Ochron� obj�to tak�e du�e obszarowo fragmenty prze�omowych dolin rzecznych Sanu - rezerwat "Krzywe" i Wetlinki - rezerwat "Sine Wiry". 24 WIADOMO�CI OG�LNE Utworzone ostatnio parki krajobrazowe maj� na celu utrzymanie zasob�w krajobrazowych, przyrodniczych i kulturowych danego terenu w stanie niezmienionym, przy jednoczesnym ich gospodarczym wykorzystaniu. Ci�nia�sko-Wetli�ski Park Krajobrazowy obejmuje obszar o ��cznej powierzchni 46025 ha po�o�ony na terenie gmin: Cisn�, Baligr�d, Koma�cza i Solina. Park Krajobrazowy doliny Sanu po�o�ony jest na terenie gmin: Cisn�, Czarna, Lutowiska i Solina, obejmuje obszar 35 635 ha. W jego obr�bie znajduje si� du�y odcinek doliny Sanu od Beniowej a� po Rajskie oraz obszary g�rskie po�o�one po obu jej stronach. W 1991 na mocy porozumienia Polski, Ukrainy i S�owacji w rejonie Karpat Wschodnich utworzono Mi�dzynarodowy Rezerwa,! Biosfery, w obr�b kt�rego w��czono ca�y obszar BPN. W rejonie Bieszczad�w wyst�puje wiele gatunk�w ro�lin chronionych m.in. cis pospolity, wawrzynek wilcze�yko, papro� pi�ropusznik strusi, pe�nik europejski, zawilec narcyzowy, rojnik g�rski, parzyd�o le�ne, naparstnica zwyczajna, arnika g�rska, dziewi��si� bez�odygowy, �nie�yca wiosenna i �nie�yczka przebi�nieg oraz niekt�re gatunki go�dzik�w, tojad�w, storczyk�w, kosa�c�w, a w�r�d ro�lin obj�tych cz�ciow� ochron� ciemi�-�yca bia�a i goryczka troje�ciowa. Wymienione ro�liny wyst�puj� w rezerwatach przyrody, w obr�bie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, a tak�e w wielu innych miejscach lub pojedynczych stanowiskach. Niekt�re z nich, takie jak: �nie�yczka przebi�nieg, wawrzynek wilcze�yko, a ze storczyk�w - podkolan bia�y rosn� niemal na ca�ym obszarze tego regionu. Chronione gatunki ro�lin mo�na spotka� przy ucz�szczanych szlakach i drogach, w le�nych ost�pach, nad brzegami rzek i potok�w oraz na ��kach i po�oninach. Wiosn� i latem wabi� one wzrok barw� i kszta�tem kwiat�w, dla kt�rych s� cz�sto zrywane i niszczone. W niezwykle r�norodnym zbiorowisku ro�linnym jakim s� po�oniny wyst�puje wiele ro�lin wysokog�rskich i wschodniokarpackich, z kt�rych cz�� obj�ta jest ochron�. Typowym dla �rodowisk g�rskich jest zawilec narcyzowy o pi�knych bia�ych kwiatach zebranych po kilka w kwiatowe baldaszki, wyst�puj�cy g��wnie w rejonie Bukowskiego Berda, Halicza i Krzemienia, kwitn�cy w maju i czerwcu. W�r�d naskalnych muraw i zio-�oro�li Po�oniny Wetli�skiej, gniazda Tarnicy i Halicza wyst�puje niezwykle dekoracyjny pe�nik europejski kwitn�cy w maju i czerwcu, ro�lina truj�ca o du�ych, pe�nych i kulistych kwiatach koloru cytrynowo��tego. In- OCHRONA PRZYRODY 25 nym gatunkiem powszechnie wyst�puj�cym na po�oninach i polanach jest go�dzik skupiony o purpurowofioletowym kielichu i r�owych p�atkach. Z ro�lin wschodniokarpackich wyst�puje tu ciemi�yca bia�a, poka�na bylina dorastaj�ca do 1,5 m wysoko�ci o du�ych li�ciach oraz wielokwiatowym wiechowatym kwiatostanie. Spotyka si� j� w zbiorowiskach ro�lin po�oninowych, a tak�e w zio�oro�lach i olszynach oraz w pobli�u g�rnych granic las�w i �r�dlisk; jest to ro�lina truj�ca, kwitnie na prze�omie lipca i sierpnia. W rejonie Rozsypa�ca ro�nie arnika g�rska o pi�knych du�ych, z�ocisto-pomara�czowych kwiatach. Na ska�ach Krzemienia i Bukowego Berda spotyka si� rojnik g�rski; ro�lin� naskaln� z kulistymi r�yczkami li�ciowymi, ze �rodka kt�rych wyrastaj� �odygi kwiatowe, zako�czone kilku okaza�ymi ciemnor�owymi kwiatami. W ni�szych partiach g�r, u �r�dlisk i nad brzegami potok�w oraz po�r�d �r�dle�nych ��k spotyka si� wschodniokarpacki endemit - tojad wiechowa-ty, a tak�e tojad mocny; s� to wysokie okaza�e byliny ze szczytowym rozga��zionym gronem o ciemnofioletowych kwiatach, truj�ce, kwitn�ce w lipcu i sierpniu. W dolinach Wo�osatego, Terebowca i wielu innych potok�w wczesn� wiosn� zakwitaj� dos�ownie �any �nie�ycy wiosennej, a w�r�d buczyn i polan pojawiaj� si� kwiaty bardzo tu rozpowszechnionej �nie�yczki przebi�nieg. W tym te� czasie w lasach nad brzegami potok�w, a czasem nawet i na po�oninach (Po�onina Cary�ska) zakwitaj� krzewy wawrzynka wilcze�yko o wonnych r�owoczerwonych kwiatach, w miejscu kt�rych pojawiaj� si� latem czerwone owoce (truj�ce). Pod koniec wiosny na bieszczadzkich ��kach i le�nych polanach zakwitaj� r�ne gatunki storczyk�w. Kr�luje w�r�d nich podkolan bia�y o pi�knych i silnie pachn�cych bia�ych kwiatach skupionych w du�ym kwiatostanie. W czerwcu i lipcu na polanach, w widnych lasach a tak�e na po�oninach pojawia si� wynios�a lilia z�otog��w, o pi�knych kwiatach oryginalnego kszta�tu i barwie z brunatnym odcieniem purpurowo-czerwonej i ciemnymi plamami. Godna uwagi jest jeszcze - obj�ta cz�ciow� ochron� - goryczka troje�ciowa; bardzo efektowna bylina g�rska o wysokich ulist-nionych �odygach i ciemnoniebieskich kwiatach osadzonych w ich k�tach. Skupiona w charakterystycznych k�pach ro�nie masowo w widnych lasach, na polanach i po�oninach, kwitnie w sierpniu i wrze�niu. Opr�cz wymienionych ro�lin chronionych w bieszczadzkim �rodowisku 26 WIADOMO�CI OG�LNE przyrodniczym wyst�puje wiele gatunk�w endemicznych - niezwykle rzadkich, jak np: pierwiosnka diugokwiatowa rosn�ca jedynie w rejonie Kopy Bukowskiej. Zar�wno ro�liny chronione, unikaty jak i gatunki pospolite tworz�ce pi�kno i bogactwo bieszczadzkiej przyrody wymagaj� poszanowania i ochrony; nie nale�y ich bezmy�lnie niszczy�, zrywa� i depta�. Prawo zabrania tak�e wykopywania i przenoszenia ro�lin chronionych z ich naturalnych stanowisk. Bieszczadzki Park Narodowy arodz My�l utworzenia parku narodowego w Bieszczadach narodzi�a si� ju� w roku 1948. W 1965 Prezydium Rady Narodowej �wczesnego wojew�dztwa rzeszowskiego podj�o w tym zakresie stosown� uchwa��, lecz dopiero na mocy rozporz�dzenia Rady Ministr�w z 4 sierpnia 1973 powo�ano Bieszczadzki Park Narodowy, kt�ry faktyczn� dzia�alno�� rozpocz�� od l listopada 1973. Park by� niewielki, obejmowa� rejon gniazda Tarnicy i Halicza oraz szczytow� parti� Po�oniny Cary�skiej - razem 5725 ha. W 1989 obszar parku zosta� powi�kszony do 15 510 ha. W jego obr�b w��czono w�wczas rejon Wielkiej Rawki oraz masyw Smereka i Po�oniny Wetli�skiej. Na mocy nast�pnego rozporz�dzenia z 25 stycznia 1991 dokonano kolejnego powi�kszenia obszaru parku w��czaj�c do� dalsze partie pasma granicznego, dolin� Wo�osatego oraz obszary las�w i ��k a� po Wetlin�. 'W obecnych granicach parku znalaz�a si� najwy�sza i najciekawsza cz�� Bieszczad�w Zachodnich obejmuj�ca cz�� pasma granicznego od Rabiej Ska�y po Prze��cz U�ock� oraz ca�e pasmo po�onin od Smereka po Po�onin� Bukowsk�. Park obejmuje obszar 27064 ha, z czego �cis�� ochron� obj�to teren o powierzchni 3045 ha, w tym ca�y obszar po�onin. Obecnie trwaj� starania o dalsze powi�kszenie jego obszaru. BPN obejmuje najbardziej typowe dla bieszczadzkiego krajobrazu �rodowisko geograficzno-przyrodnicze o osobliwym dla Karpat Wschodnich uk�adzie pi�ter ro�linnych. �rodowisko le�ne parku tworz� g��wnie zespo�y buczyny karpackiej. W wielu miejscach zachowa�y one naturalny charakter pierwotnej wschodniokarpackiej puszczy bukowej. W dolinie Sanu przetrwa�y dolnoreglowe lasy �wierkowe. Szczytowe partie g�r zajmuj� KLIMAT 27 trawiaste po�oniny o niezwykle bogatym �rodowisku przyrodniczym. Wyst�puj� tu zespo�y traworo�lne i ��kowe, a w�r�d nich murawy alpejskie. Bogactwa krajobrazu dope�nia urozmaicona rze�ba g�r, osobliwie wykszta�cone formy skalne grzbietowych grani oraz zalegaj�ce na zboczach p�aty kamiennego grehotu. W rejonie parku obowi�zuj� �cis�e zasady ochrony przyrody. Istnieje obowi�zek w�drowania wy��cznie po znakowanych szlakach turystycznych oraz biwakowania i parkowania pojazd�w samochodowych w miejscach do tego przeznaczonych. Staraniem dyrekcji parku w miejscach koncentracji ruchu turystycznego zosta�y urz�dzone parkingi, pola biwakowe i schroniska, znajduj� si� tu r�wnie� punkty informacyjne i kasowe. Dyrekcja parku znajduje si� w Ustrzykach G�rnych. Zasady poruszania si� i przebywania na terenie parku okre�la Regulamin BPN. Przebywanie na terenie parku w celach turystyczno-wypoczynkowych jest odp�atne. Zwiedzaj�cych park obowi�zuje zg�oszenie wyj�cia na szlak we w�a�ciwym punkcie infbrmacyjno-kaso-wym i nabycie biletu. Korzystanie ze �cie�ek nieznakowanych, uprawianie turystyki konnej lub rowerowej, wymaga zgody odpowiednich w�adz parku i wniesienia dodatkowych op�at. W przewodniku celowo opisa�em niekt�re, dawniej cz�sto ucz�szczane nieznakowane �cie�ki, obecnie w zasadzie zamkni�te, dla ruchu turystycznego. Na niekt�re mo�na kupi� bilet bez problemu, na inne mo�na niekiedy dosta� zezwolenie dyrekcji BPN. Wycieczki zbiorowe mog� porusza� si� wy��cznie z przewodnikiem. Punkty kasowo-informacyjne znajduj� si� u le�nik�w i stra�nik�w parku, w niekt�rych obiektach turystycznych i plac�wkach GOPR oraz oczywi�cie w dyrekcji parku. Klimat Bieszczady, podobnie jak ca�e Beskidy maj� klimat g�rski, ukszta�towany g��wnie pod wp�ywem mas powietrza polarno-morskiego i polar-no-kontynentalnego, nap�ywaj�cego z po�udnia i pomocy Europy. W mniejszym stopniu oddzia�uje na� powietrze arktyczne. Region ten pozostaje w zasi�gu klimatu Karpat Wschodnich i Ni�u W�gierskiego, kt�ry posiada niema�y udzia� w kszta�towaniu tuteiszei no&odv i nr7vrr>riv 28 WIADOMO�CI OG�LNE Pomi�dzy poszczeg�lnymi cz�ciami Bieszczad�w widoczne s� spore r�nice klimatyczne. Na zachodzie i p�nocy jest znacznie cieplej ni� na wschodzie i po�udniu. Charakterystyczn� cech� klimatu Bieszczad�w jest du�a ilo�� opad�w wyst�puj�ca w okresie letnim, si�gaj�ca 35-40 % rocznej sumy opad�w, podczas gdy na miesi�ce zimowe przypada zaledwie 15-20 %. �rednia roczna temperatura wynosi od 5�C w rejonie Ustrzyk G�rnych do oko�o 7�C w cz�ci pn.-zach., za� roczna suma opad�w odpowiednio 1150 mmi 800 mm. Zima w Bieszczadach rozpoczyna si� przewa�nie z pocz�tkiem grudnia i trwa do ko�ca marca. �rednia temperatura tego okresu wyapsi od -3�C w ni�szych partiach pomocnych do -7�C wysoko w g�rach. Ze wzg�edu na du�e znaczenie warunk�w zimowych tego regionu dla turystyki narciarskiej, problem ten om�wiony zostanie szerzej w oddzielnym rozdziale. Wiosna w Bieszczadach rozpoczyna si� z pocz�tkiem kwietnia w (wy�szych partiach o miesi�c p�niej) i trwa przez oko�o 65 dni. Poprzedza j� kr�tkie przedwio�nie wkraczaj�ce oko�o po�owy marca. �rednia temperatura okresu wiosennego wynosi 6�C. W maju na teren Bieszczad�w nap�ywa du�o powietrza arktycznego powoduj�cego na og� dobre warunki pogodowe. Bieszczadzkie lato jest stosunkowo kr�tkie, ciep�e, ale te� i wilgotne. Nadchodzi ono w po�owie czerwca i trwa przez oko�o 60 dni, do po�owy sierpnia, a najwy�ej do ko�ca tego miesi�ca. �rednie temperatury lata wynosz� 14�C-16�C, za� maksymalne si�gaj� nieco powy�ej 33�C. Na okres letni, g��wnie na lipiec b�d�cy tu najcieplejszym miesi�cem, przypada najwi�ksza ilo�� opad�w - oko�o 140-150 mm. W tym okresie wilgotno�� powietrza jest du�a, a widoczno�� znacznie ograniczona. Jesie� nastaje do�� wcze�nie, zazwyczaj w ostatniej dekadzie sierpnia i trwa oko�o 65 dni. Ta pora roku w Bieszczadach jest stosunkowo ciep�a (�rednia temperatura 8�C) i sucha. Na pierwsze dwa jesienne miesi�ce (wrzesie� i pa�dziernik) przypada najwi�ksza liczba dni pogodnych. Du�a przejrzysto�� powietrza umo�liwia ogl�danie dalekich widok�w. Charakterystyczn� cech� bieszczadzkiego klimatu s� silne i porywiste wiatry, wiej�ce g��wnie od pd. zach. ze szczeg�lnym nasileniem w okresach jesiennych i zimowych. Silne wiatry wiej� przez okres 2-7 dni, po czym nast�puj� kr�tkie przerwy. Lokalnie pojawiaj� si� wiatry halne. ZIMA 29 Zima w Bieszczadach Wyst�puj�ce w regionie Bieszczad�w dobre warunki zimowe stwarzaj� szerokie mo�liwo�ci ich wykorzystania dla turystyki i sport�w narciarskich. Turystyka zimowa posiada tu tradycje si�gaj�ce pocz�tk�w naszego stulecia. Godny odnotowania jest fakt dokonania w 1909 pierwszego zimowego wyj�cia na Halicz i Ki�czyk Bukowski. Po ostatniej wojnie pierwsze zimowe wyprawy narciarskie zosta�y zorganizowane w latach 1954-1955. Zima w Bieszczadach charakteryzuje si� obfitymi opadami �niegu, stosunkowo ma�ymi mrozami i cz�stymi odwil�ami. Nap�ywaj�ce od po�udnia masy ciep�ego powietrza powoduj� powstanie specyficznych warunk�w klimatycznych. Pod ich wp�ywem nast�puj� gwa�towne ocieplenia i odwil�e. Okres zimowy w tym regionie Polski trwa przewa�nie od pocz�tku grudnia do ko�ca marca. W wy�szych partiach g�r zima rozpoczyna si� nawet o miesi�c wcze�niej i ko�czy dopiero w ostatnich dniach kwietnia. Miejscami �nieg utrzymuje si� nawet do po�owy maja (Wielka Rawka, gniazdo Tarnicy i Halicza). Grubo�� i trwa�o�� pokrywy �nie�nej zale�ne s� od wzniesienia n.p.m. Liczba dni z pokryw� �nie�n� wynosi przeci�tnie 85-110 do wysoko�ci 500 m n.p.m., 110-140 na wysoko�ci 500-800 m n.p.m. oraz 140-150 na wysoko�ciach powy�ej 800 m n.p.m. Maj�c na uwadze poj�cie tzw. �niegu narciarskiego, tj. �niegu o grubo�ci powy�ej 10 cm umo�liwiaj�cego ju� uprawianie narciarstwa, nale�y doda�, �e utrzymuje si� on w Bieszczadach przez 60-95 dni w roku. Suma opad�w w okresie zimowym (od grudnia do ko�ca marca) wynosi przeci�tnie 220 mm, co powoduje powstanie sporej pokrywysnie�nej. Przeci�tna jej grubo�� wynosi od 35 cm na p�nocy do ponad 80 cm na po�udniu, a maksymalna odpowiednio od 65 cm do 110 cm. Grubo�� �niegu wzrasta wraz z wysoko�ci� i osi�ga cz�sto 180 cm, jednak�e w partiach szczytowych g�r w wyniku zjawiska tzw. inwersji ponownie maleje. W g��wnej mierze przyczyniaj� si� do tego wiatry zwiewaj�ce �nieg z g�rskich grzbiet�w. Im dalej na wsch�d tym zima staje si� surowsza, nast�puje obni�enie temperatur i d�u�sze zaleganie pokrywy �nie�nej, zw�aszcza na stokach p�nocnych. Cz�ste i silne wiatry maj� bardzo du�y wp�yw na grubo�� i rodzaj pokrywy �nie�nej oraz warunki zimowych w�dr�wek. Nawiewaj� i zwiewaj� �nieg, kt�ry bywa zazwyczaj przemieszczany z no�u- 30 WIADOMO�CI OG�LNE dniowych stok�w na p�noc. Wiatry wiej� tu g��wnie z pd. wsch. i pd.-zach. Ich szybko�� dochodzi do 20m/sek., towarzyszy im zazwyczaj spadek ci�nienia i wzrost temperatury powietrza. Okres trwania nasilonych wiatr�w wynosi 2-7 dni, po czym nast�puj� kr�tkie przerwy. Najwi�ksze ich nat�enie przypada na jesie� i zim�. Na grzbietach g�r tworz� si� nawisy b�d�ce przyczyn� powstawania desek �nie�nych i lawin. Wyst�puj� one g��wnie w rejonie gniazda Tamicy i Halicza oraz Wielkiej Rawki. Wskutek wiatr�w i s�o�ca na grzbietach po�onin powstaj� nawietrzyska, a tak�e oblodzenia. W partiach szczytowych g�r warunki �niegowe dla narciarstwa s� raczej trudne. �wie�o spad�y �nieg zostaje szczeg�lnie na odkrytjyh grzbietach g�r szybko przewiany. Na skutek zmiennych temperatur nast�puje tworzenie si� tzw. kalafior�w. Na drzewach i krzewach narasta sad�, kt�ra ��cz�c si� ze �wie�o spad�ym �niegiem tworzy obfit� oki�� utrudniaj�c� przejazd w�skimi i kr�tymi �cie�kami szlak�w. W partiach szczytowych g�r wyst�puje g��wnie �nieg zbity (gips zbity), kt�ry jest t�py i ma�ono�ny. Na okrytych wierzbowinach (po�oninach) cz�sto spotyka si� szre� i lodoszre� tworz�cy niekiedy do�� grube skorupy lodowe. Natomiast w rozleg�ych obni�eniach, ni�szych partiach g�r i p�nocnych stokach, przez ca�y okres zimy istniej� wzgl�dnie dobre warunki �niegowe. Utrzymuj� si� one do wysoko�ci 1000-1100 m n.p.m. Wed�ug klasyfikacji narciarskiej wyst�puje tu g��wnie �nieg ziarnisty (tzw. firn), �rednio wilgotny zle�a�y, z nak�adaj�cymi si� warstwami �wie�ych opad�w. Specyficzn� cech� niekt�rych cz�ci Bieszczad�w jest wyst�powanie lokalnych mikroklimat�w, maj�cych spory wp�yw na mo�liwo�ci uprawiania turystyki i sport�w narciarskich. Szczeg�lnie dobre warunki �niegowe istniej� w rejonie Ustrzyk Dolnych oraz na po�udniu wzd�u� pasa przygranicznych obni�e� od Koma�czy poprzez Wetlin� i Brzegi G�rne do Ustrzyk G�rnych. Skomplikowane warunki �niegowe wyst�puj�ce w wy�szych partiach g�r nie powinny dyskwalifikowa� ca�kowicie ich narciarskich walor�w, s� one jednak trudne, dost�pne raczej dla do�wiadczonych narciarzy, odpornych na trudy w�dr�wek i kaprysy pogody. Zima w Bieszczadach jest niew�tpliwie pi�kna, ale i gro�na. HISTORIA 31 Historia Uwarunkowania terenowe i surowa przyroda spowodowa�y, �e cz�owiek osiedli� si� w tych stronach stosunkowo p�no. Znalezione najstarsze �lady pobytu cz�owieka si�gaj� okresu neolitu tj. m�odszej epoki kamiennej (4000-1800 lat p.n.e.), s� one jednak sporadyczne i dotycz� tylko kilku miejscowo�ci po�o�onych na p�nocy regionu, m.in. Sanoka, Leska, Zag�rza, Czaszyna i Czarnej. R�wnie� w okresie p�niejszych epok cz�owiek przebywa� w tych g�rach raczej rzadko. Jedynie znaleziska monet rzymskich z okolic Cisnej i Radoszyc �wiadcz� o odwiecznej roli komunikacyjnej prze��czy karpackich. W okresie poprzedzaj�cym powstanie pa�stwa Piast�w (VII-X w) tereny te zwi�zane by�y przypuszczalnie z plemieniem Chorwat�w, kt�re w tym rejonie Karpat mia�o swoje siedziby. W czasach ju� historycznie nam znanych, prawdopodobnie w pocz�tkach XI w. ziemie w dorzeczu g�rnego Sanu , a� po Sanok, dosta�y si� w r�ce ksi���t ruskich. Przez kilka wiek�w w�adcy Polski i Rusi, a nawet s�siednich W�gier toczyli spory o ich posiadanie. Ostatecznie dopiero w 1340 Kazimierz Wielki odebra� Rusi t� cz�� kraju i przy��czy� do Polski. Od tego czasu Bieszczady w swych obecnych granicach wchodzi�y niemal w ca�o�ci w sk�ad historycznej ziemi sanockiej, kt�rej stolic� by� Sanok. Osadnictwo, kt�re w szerszym zakresie zacz�o si� rozwija� ju� zapewne w czasach wczesnego �redniowiecza, obj�o pocz�tkowo bardziej dost�pne i urodzajne tereny po�o�one na pd.-zach. kra�cach regionu. Najstarsza wzmianka historyczna z nim zwi�zana dotyczy Sanoka i pochodzi z 1150. Ze �r�de� historycznych wiadomo, �e wi�kszo�� osad pojawi�a si� dopiero w ci�gu XIV-XVI w., a ich powstanie zwi�zane by�o g��wnie z tzw. osadnictwem wo�oskim. Zasiedlanie terytorium Bieszczad�w na szersz� skal� nast�pi�o zapewne dopiero w czasach Kazimierza Wielkiego. Ten�e kr�l w 1361 nada� braciom Piotrowi i Paw�owi, z pochodzenia W�grom, spore tereny obejmuj�ce m.in. g�rne dorzecze Wis�oka i Os�awicy. Na prze�omie XIV i XV w. powsta�o szereg osad na p�nocy regionu, na pograniczu Bieszczad�w i Pog�rza Przemyskiego. W tym te� czasie na widowni pojawi�y si� mo�ne rody Kmit�w - w�a�cicieli zamku Sobie� ko�o Za�u�a oraz Bal�w wywo- 32 WIADOMO�CI OG�LNE HISTORIA 33 dz�cych si� od Mariasza ze Zboisk - posiadacza Hoczwi. Oba rody wnios�y spory wk�ad w zasiedlenie ziem nad Sanem i Hoczewk�. Pocz�wszy od l p�. XV stulecia w g�rach lokowane byty nowe osady na tzw. prawie wo�oskim, zak�adane przez Wo�och�w. Osiedlali si� oni na terenach prawie pustych lub z rzadka zamieszkanych. Istniej�ce wsie - przed wprowadzeniem prawa wo�oskiego, czy te� wa�askiego jak je dawniej nazywano - rz�dzi�y si� prawem ruskim, rzadziej polskim lub niemieckim. Z czasem cz�� tych osad, zaludniona przybyszami z drugiej strony Karpat, zosta�a przeniesiona na prawo wo�oskie. Proces osadniczy zosta� w zasadzie zako�czony w ci�gu XVII wieku. Opr�cz wsi nale��cych do rod�w Kmit�w i Baipw, a w p�niejszych czasach Stadnickich, Mniszch�w, Fredr�w i Krasickich, szereg osad stanowi�o w�asno�� drobnej szlachty, spora cz�� nale�a�a do starostwa sanoc-kiego i stanowi�a w�asno�� kr�lewsk�. Utrapieniem kupc�w, szlacheckich dwor�w jak i ludno�ci wiejskiej by�y cz�ste napady zb�jeckich kompanii tzw. beskidnik�w, kt�re szczeg�lnie rozpanoszy�y si� w XVI i XVII wieku. Rodzimym rabusiom pomaga�y w pl�drowaniu bieszczadzkiej krainy bandy w�gierskich sabat�w, to�haj�w i innych opryszk�w przybywaj�ce z drugiej strony Karpat. Nie bior�c pod uwag� �otrzykowskich gwa�t�w, lokalnych szlacheckich wojen i s�siedz