Ten Przewodnik Pokazuje To Co Inne Tylko Opisują PRZEWODNIKF WIEDZY I ŻYCIA /Moskwa Łatwo znajdziesz najważniejsze zabytki posługując się kolorowym kodem Oznaczenia Kolorów kreml Strony 52-67 ARBATSKAJA Strony 68-83 TWIERSKAJA Strony 84-97 PLAC CZERWONY I KITAJ GOROD Strony 98-113 ZAMOSKWORIECZJE Strony 114-125 POZA CENTRUM Strony 126-145 OKOLICE MOSKWY Strony 146-161 Informacje Turystyczne GDZIE SIĘ ZATRZYMAĆ Strony 164-173 RESTAURACJE, KAWIARNIE I BARY Strony 174-183 ZAKUPY W MOSKWIE Strony 184-189 ROZRYWKI W MOSKWIE Strony 190-195 Informacje Praktyczne INFORMACJE PODSTAWOWE strony 198_207 WANIĘ 9 308-219 S&WIDZ J'n 1J8-249 Plac Czerwony i Kitaj Gorod Patrz s. 98-113 Plan Moskwy, karty 3, 4, 7, 8 Kreml Patrz s. 52-67 Plan Moskwy, karty 2, 3, 6, 7 kolice Moskwy Patrz s. 146-161 ZAMOSKWORIECZJE Patrz s. 114-125 Plan Moskwy, karty 6, 7 J ? PRZEWODNIKI WIEDZY I ZYCIą fi. Pod redakcją: Christophera i Melanie Rice Wiedza i Życie Warszawa 2002 SS i __ ^orłing Kindersley www.dk.com YTUł°r*ginału : EYEWTTNESS TRAVEL GUIDE — MOSCOW Copyright © 2000 by Dorling Kindersley Ltd, London pol °PynSbt © for trie Polish edition by Hachette Livre P- z o.o. (dawniej Wydawnictwo Wiedza i Życie S.A.), Warszawa 2002 e-mail: [email protected] www.wiz.com.pl Autorzy istopher Rice, Melanie Rice Tłumaczenie Wojciech Usakiewicz Zdjęcia .-~ Demetrio Carrasco 612 5 g, , Ilustracje eP ?? Conlin, Richard Draper, Stephen Gyapay, Uaire Littlejohn, Chris Orr & Associates Mapy na Donnelly (Colourmap Scanning Ltd) Redakcja Polska Hanna Osiecka-Samsonowicz Redakcja Techniczna ???? Kożurno-Królikowska Skład i Łamanie Elżbieta Dudzińska, Marian Krupski PRINTED IN HONG KONG Spis Treści Jak Posługiwać się Przewodnikiem 6 Posąg traktorzysty i kołchoźnicy, wieńczący bramę centrum wystawowego (patrz s.145) Wprowadzenie Moskwa na Mapie w Historia Moskwy Rok w Moskwie 32 Rzut Oka na Moskwę 36 ISBN 83-7184-043-! w tei ? • . ° dołożyło wszelkich starań, aby informacje zawarte telef ^?Ce były jak najbardziej aktualne. Jednakże numery hrry^sty OVV' 80<iziny otwarcia, ceny, wystawy i informacje " . e ulegają ciągłym zmianom. Wydawnictwo nie może ęc \vziąć" odpowiedzialności za ich dokładność Galeria Trietiakowska (patrz s. 118--121), skarbnica sztuki rosyjskiej Moskwa Krok po Kroku Kreml 52 ??? (????) Arbatskaja ? I twierskaja 84 Plac Czerwony iKitajGorod 98 Zamoskworieczje 114 Poza Centrum 126 Okolice Moskwy ? Dzwon Car (patrz s. 57) odlany dla carowej Anny, obecnie na Kremlu Informacje Turystyczne Gdzie się Zatrzymać 164 Restauracje, Kawiarnie i Bary 274 Zakupy w Moskwie 184 Rozrywki w Moskwie bo Wspaniały ikonostas w monasterze Daniłowskim (patrz s. 136-137) Dojazd do Moskwy 208 Poruszanie się po Moskwie 212 Plan Moskwy i Spis Ulic 220 Podziękowania 250 Bliny 2 czarnym i czerwonym kawiorem (patrz s, 176), specjalność kuchni rosyjskiej Informacje Praktyczne Informacje Podstawowe m 6 JAK POSŁUGIWAĆ SIĘ PRZEWODNIKIEM Jak Posługiwać się Przewodnikiem Przewodnik pomaga w pełni wykorzystać pobyt w Moskwie, gdyż dostarcza fachowych wskazówek i szczegółowych informacji potrzebnych do zwiedzania tego miasta. We Wprowadzę- ( niu omówiono plan Moskwy i o-sadzono ją W realiach historycznych, geograficznych oraz kultu rowych, przedstawiono również kroku, rozpoczynającym się na stronie 50, opisano wszystkie najważniejsze obiekty w śródmieściu, poza centrum i wokół miasta, posiłkując się mapami, zdjęciami i ilustracjami. Opis i informacje dotyczące hoteli, restauracji i miejsc rozrywek znajdują się w części Informacje tury-Kiasycystyczne styczne, natomiast część Infor- popiersie, mocje praktyczne zawiera porady zwięzłe kalendarium dziejów (patrTs.i^-m) dotyczące wszystkiego, co może Rosji. Rzut oka na Moskwę to przegląd największych atrakcji turystycznych miasta. W części Moskwa krok po okazać się ważne podczas pobytu, od komunikacji i telefonów po osobiste bezpieczeństwo. Objaśnienia do Części Moskwa Krok po Kroku Dla ułatwienia orientacji każdy z siedmiu rejonów wybranych do zwiedzania oznaczono kodem kolorów. Omówienia poszczególnych rejonów rozpoczyna ich krótka charakterystyka i historia. Dla rejonów śródmiejskich przygotowano plany ulica po ???? ukazujące ich szczególnie interesujące fragmenty, natomiast dla rejonów położonych poza centrum sporządzono mapy. Prosty system oznaczania numerami umiejscawia obiekty na mapach. IPlan ogólny Dla ułatwienia orientacji obiekty ponumerowano, a numery naniesiono na plan rejonu, gdzie zaznaczono też stacje metra przydatne przy zwiedzaniu. Największe atrakcje turystyczne (zabytki, muzea, parki) zostały pogrupowane tematycznie. Każdy rejon jest oznaczony innym kolorem. Obszar zaznaczony na różowo jest pokazany szczegółowo na planie ulica po ulicy. 2 Plan ulica po ulicy Jest to widok z lotu ptaka, na najciekawszą część dzielnicy opisywanej w danym rozdziale. Numeracja obiektów jest identyczna jak naplanie rejonu umieszczonym na poprzedzającej stronie, natomiast pełniejsze opisy obiektów znajdują się na następnych stronach. Proponowana trasa zwiedzania Obiekty oznaczone gwiazdkami powinien obejrzeć każdy turysta. J A JS. t' W o L u vj Plan Centrum Moskwy z podziałem na Rejony Na planie (patrz s. 14-15) kolorowymi liniami obwiedziono pięć głównych rejonów, na które podzielono w przewodniku centrum Moskwy. Każdy z nich został dokładnie omówiony w części Moskwa krok po kroku (patrz s. 50-125). Te same kolory zastosowano na innych mapkach w przewodniku. Na przykład w rozdziale Rzut oka na Moskwę (s. 36-49) pomagają one odszukać najważniejsze obiekty, których turysta nie powinien pominąć. Kolory na mapach odpowiadają kodowi kolorów na marginesie każdej strony w części Moskwa krok po kroku. Numery odnoszą się do miejsca obiektu na planie rejonu i kolejności opisów w rozdziale. Praktyczne informacje ułatwiają zwiedzanie każdego obiektu; zawierają też odniesienia do planu miasta (patrzs. 220-237). 3 Informacje szczegółowe Wszystkie ważne obiekty zostały opisane według kolejności odpowiadającej ich numeracji na planie rejonu, zaczynającym rozdział. Legenda do symboli używanych w praktycznych informacjach znajduje się na tylnym skrzydełku okładki. INFO zawiera praktyczne informacje przydatne przy planowaniu zwiedzania.. Panoramiczne plany szczegółowo pokazują duże zespoły zabytków. 4 Najcenniejsze moskiewskie zabytki Obszerny opis każdego z nich zajmuje co najmniej dwie strony. Ciekawe architektonicznie budynki pokazano w przekrojach, żeby były widoczne również ich wnętrza, a dla muzeów i galerii opracowano kod kolorów, który ułatwia dotarcie do najważniejszych eksponatów. Gwiazdkami oznaczono ' najcenniejsze obiekty i dzieła sztuki. Teksty w ramkach dostarczają' wiadomości o sławnych postaciach i wydarzeniach. Wprowadzenie Moskwa na Mapie 10-15 Historia Moskwy 16-31 Rok w Moskwie 32-35 Rzut Oka na Moskwę 36-49 ifc/Y, Moskwa na mapie "PEderacja rosyjska, potocznie zwana Rosją, rozciąga się r- °d Bałtyku do Pacyfiku. Zajmuje powierzchnię *'>! miliona km2. Była największą republiką Związku ™dzieckiego, a obecnie jest największym krajem świata, pranie dwukrotnie większym niż Stany Zjednoczone. M°skwa, stolica kraju licząca 9 min mieszkańców, leży "' sercu europejskiej części Rosji, której drugim co ' Wielkości miastem jest Petersburg. Rosja należy .' Wspólnoty Niepodległych Państw, skupiającej wi?kszość dawnych republik Związku Radzieckiego. S' , budapes; OSWApvr^====HxM2 4 BOŚNIA^^Ss^^ ^ HERCEGOWINA BEL.GRAD SARAJEW<53 - ^4 JliGOSŁAWjĄ%\ . ^ ? \J *?*?^? morze "W. ^%ADRIATYCKIE % *??*? |4,*Sb^.ł, «~ Droga główna irSf \Jlfl#l = ??1? dl°S- ">_^y/4_-, \V_;~n ALBANTlAS7\ >W< ------,..,,. I _, Ai?\ ^-^tiwnig^ \ ** % ?1? __ Linia kokiowa Ocean Spokojny i\UWAUZ,Ł]\Jlh MOSKWA NA MAPIE Wielka Moskwa OLBRZYMIE, ROZLEGŁE MIASTO SZybko rosło w ostatnich dziesięcioleciach i obecnie składa się głównie z osiedli wielopiętrowych bloków na przedmieściach, które otaczają dość zwarte, zabytkowe centrum. Po większe] części śródmieścia można się sprawnie poruszać dzięki funkcjonalne] sieci metra, wspomaganej przez linie autobusowe, tramwajowe i trolejbusowe (patrz s. 214-217). Dużą część Moskwy otacza autostrada MKAD, która stanowi jeden z sześciu koncentryczny^ pierścieni dróg wokół miasta. Centrum Moskwy Wielka Moskwa ? Lotnisko m Dworzec kolejowy ~ Autostrada - Droga główna = Inne drogi — Linia kolejowa Okm 5 ^^^^? ^^^^? centrum Moskwy Vu7iĘK5ZOść moskiewskich zabytków znajduje W się w centrum miasta, na terenie otoczonym dwoma pierścieniami bulwarów (Bul-Varnoje kolco i Sadowoje kolco). Centrum Moskwy podzielono w przewodniku na Męć rejonów, osobno omówiono obiekty Roza śródmieściem oraz jedno- lub dwudniowe wycieczki. Każdy rejon centrum ma inny charakter. Zabytki są ?§4 hm tak blisko siebie, że odległość m^śi Między nimi łatwo pokonać na Piechotę. Można też korzystać ze sprawnej komunikacji miejskiej. łi » 1 ? ? ??? ? -' 'tm ? 1« v \ \ mi : W i' ? U w ? u z, ?, ?? M' Historia Moskwy oskwa, która w xii wieku fry/? nieznanym przyczółkiem obronnym, po wiekach zapanowała nad szóstą częścią świata, a jej wpływy były jeszcze rozleglejsze. Rozwój miasta znaczyły wzloty i upadki, a przez dwa stulecia - gdy stolicą państwa był Petersburg -Moskwa znosiła los dumnej wdowy na dożywociu. Pierwsi Osadnicy Zalesione tereny wokół Moskwy były jeszcze słabo zaludnione, kiedy przez żyzne ziemie południowej Rosji i Ukrainy od dawna wiodły szlaki handlowe łączące Europę Wschodnią z Zachodnią. Właśnie tutaj osiedlili się słowiańscy przodkowie Rosjan. Przybyli oni w VI wieku z Europy Wschodniej i zaczęli zakładać pojedyncze osady wzdłuż biegu wielkich rzek. W VIII wieku zetknęli się z Waregami (wikingami), którzy korzystając z tych dróg wodnych, prowadzili handel bursztynami, futrami i białymi niewolnikami. Ruś Kijowska Ciągłe, zażarte walki między słowiańskimi plemionami ustały, gdy władzę na tym obszarze objął Ruryk, wódz Ware- gów. Ruryk osiadł w Nowogrodzie, lecz jego następca, Oleg, zajął Kijów i tam przeniósł stolicę. W 988 roku książę Włodzimierz I Wielki, potomek Ruryka, przyjął chrzest ze Wschodu (patrz s. 137) i ożenił się z siostrą cesarza bizantyjskiego. Nawrócę-Setfr nie Wtodzimie Chrzest Rosji Tatarscy wojownicy podczas bitwy, miniatura na szkatułce z laki, XV wiek rza i uznanie Kalendarium ok. VIII w. Kupcy warescy docierają na Ruś, trwa tam konflikt plemion Ruryk, wódz Waregów 988 Książę Włodzimierz I Wielki przyjmuje chrzest przez niego chrześcijaństwa za religię państwową wywarło głęboki wpływ na przyszłość Rusi, a następnie Rosji, która do XX wieku pozostała nieprzerwanie państwem prawosławnym. Najazd Tatarów Na początku XII wieku supremacji Rusi Kijowskiej zagrażały już inne silne księstwa ruskie, w tym Ruś Włodzimiersko--Suzdalska (patrz s. 155), gdzie znajdował się pierwszy, jeszcze drewniany, Kreml moskiewski. Dlatego w 1237 roku, podczas najazdu Tatarów, skłóceni Rusini łatwo ulegli doskonale zorganizowanym oddziałom wspaniałych jeźdźców Batu-chana. Przez następne 240 lat księstwa ruskie corocznie płaciły chanom Złotej Ordy olbrzymi trybut, chociaż pozostawiono im autonomię. 1147 Pierwsza wzmianka o Moskwie jako osadzie, gdzie stalą chata myśliwska 1156 Książę Jurij Dołgoruki buduje pierwszy, drewniany Kreml moskiewski 1240 Po splądrowaniu Kijowa Tatarzy' opanowują większą część Rusi [ 900 I 1000 862 Ruryk zajmuje Nowogród i buduje tam twierdzę Waregów 882 Następca Ruryka, Oleg, zajmuje Kijów i ustanawia go stolicą 1108 Założenie miasta Włodzimierz (patrz s. 155) 863 Misjonarze Cyryl i Metody tworzą pismo staro--cerkiewno-slowiańskie; wraz z rozwojem chrześcijaństwa coraz więcej ludzi uczy się czytać i pisać < Patron Moskwy, Św. Jerzy, walczący ze smokiem, XV-wieczna ikona ze zbiorów Galerii Trietia^Jkj^kO*^ Rozwój Moskwy W XIV wieku Tatarzy upoważnili Iwana I Kalitę (1325-1340) do ściągania daniny od podbitych księstw (przydomek Kalita pochodzi od ruskiego wyrazu oznaczającego mieszek). Jednocześnie przyznali oni Moskwie J zwierzchnictwo nad sąsiadami- Iwan dowiódł swej gorliwości krwawym strumieniem powstania przeciwko Tatarom któremu przewodził książę sąsiedniego Tweru. Tatarzy sami przyczynili się do swego upadku, ponieważ Moskwa, która rozkwitła pod ich rządami, Stała Się Qia ??????-wiecznej Moskwy, z rzędami drewnianych chat i kilkoma nich realnym Zagrożeniem. Wy- świątyniami otoczonymi kamiennymi murami starczyło niecałe 50 lat, by wojska kilku księstw ruskich pod dowódz- Iwan Groźny twem wielkiego księcia moskiewskiego Wnuk Iwana III, Iwan IV Groźny Dymitra Dońskiego (1359-1389) odniosły (1533-1584), przestał używać tytułu wiel- pierwsze zwycięstwo nad Tatarami i by kiego księcia moskiewskiego i jako pierw- zrodzila się idea zjednoczenia. szy mianował się carem. Za jego pano- Dopiero jednak za panowania Iwana III (1462-1505), gdy we władaniu Moskwy znalazło się państwo sięgające po Morze Arktyczne i Ural, Tatarzy ponieśli ostateczną klęskę. Iwan ożenił się z bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego, który uciekł z Konstantynopola podbitego w 1453 roku przez Turków. Dodatkowo wzmocniło to prestiż Moskwy, a przede wszystkim utrwaliło propagowany przez jej władców wizerunek wielkiego księstwj jako ostatniego bastionu prawosławia. Iwan starał się ,„aniv Groźny (i533-i584) również zrealizować wielki wania Rosja zdobyła tereny na Syberii i nawiązała ścisłe kontakty handlowe z Anglią. Wzmocniono mury obronne, bo sporadyczne ataki Tatarów krymskich na rosyjską stolicę zagrażały jej do 1571 roku. Obsesja Iwana uważającego, że jego ukochaną żonę Anastazję otruli bojarzy, doprowadziła do utworzenia silnego systemu policyjnego. Oddziały agentów, zwanych opricznikami, mordowały całe wsie, by zgładzić rzekomych wrogów cara. Iwan ograniczał zresztą prawa zarówno chłopów, jak i arystokracji. Ten autokratyczny styl program rozbudowy Moskwy. W ?? celu rządzenia stal się w końcu przyczyną sprowadził zagranicznych architektów, między innymi Włochów (patrz s, 44), którzy wystawili Kreml w jego obecnym padzie szału car zabił bowiem swego ego upadku. Po śmierci Iwana IV wygasła dynastia Rurykowiczów, w na- kształcie. jedynego zdrowego syna Dymitra. Kalendarium 1328 Iwan I zostaje wielkim księciem włodzimierskim ok. 1345 Św. Sergiusz zakłada ławrę Troicktł (patrzs. 156-159) 1380 Dymitr Doński zwycięża Tatarów w bitwie na Kuliko-wym Polu 1453 Konstantynopol, dotychczasowy prawosławny sojusznik Moskwy, zdobyty przez Turków ok. 1470 Budowa soboru Uspieńskiego na Kremlu 1300 1350 _____ 1400 1450 1300 Przeniesienie siedziby metropolity z Kijowa do Włodzi- 1328 Przeniesienie siedziby metropolity z Włodzimierza do Moskwy 1325-1340 Iwan I rządzi Moskwą i wzmacnia jej pozycję 1367 Dymitr Doński otacza Kreml murami z wapienia Przebudowa murów Kremla 1462-1505 Panowanie Iwana III 1476 Iwan III przest płacie' trybut Tatarc Wielka Smuta Nastąpił okres zwany Wielką Smutą. przez czternaście lat (1584-1598) rządy sprawował niedorozwinięty syn Iwana, Fiodor, faktycznie zaś jego opiekun, Borys Godunow, znienawidzony były opricznik. Po bezpotomnej śmierci Fiodora Godunow obwołał się carem, wkrótce jednak pojawił się inny pretendent do tronu. Konkurent, podający się za cudownie ocalałego Dymitra, najmłodszego syna Iwana Groźnego, znalazł sprzymierzeńców w Polsce i w 1604 roku ruszył z cztero tysięczną armią na Moskwę. Rok później, po śmierci Borysa Godunowa, Dymitr zwany Samozwańcem I objął tron i poślubił córkę wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszcha, Marynę. Wkrótce jednak podczas powstania przeciwko polskim najeźdźcom został zabity. Jego miejsce na moskiewskim tronie zajął popierany przez bojarów Wasyl Szujski. W I6O8 roku oblężenie Moskwy rozpoczął kolejny rzekomy syn Iwana, Dymitr Samozwaniec II. Szujski zwrócił się o pomoc do Szwecji, co sprowokowało następną polską interwencję. Polacy zajęli Moskwę w 1610 roku, rządy Szujskiego obalono, a carem obwołano polskiego królewicza Władysława (późniejszego króla Polski Władysława IV Wazę). Tymczasem Szwedzi wykorzystali niepokoje w Rosji i zajęli Nowogród, a Polacy zdobyli Smoleńsk. W tym rozpaczliwym położeniu Rosjanie zdołali się wreszcie zjednoczyć, i w I6l2 roku pod wodzą Kuźmy Minina oraz księcia Pożarskiego (patrz s. 108), zakończyli oblężenie Kremla, po czym odparli polskie wojska na zachód. Pierwsi Romanowowie Najwybitniejsi obywatele Moskwy, zdecydowani jak najszybciej położyć kres anarchii, ogłosili spadkobiercą tronu 16--letniego Michała Romanowa, wnuka Anastazji, pierwszej żony Iwana. Rozpoczęło się 300-letnie panowanie dynastii Romanowów. Pod rządami Michała (1613-1645), któremu w sprawowaniu władzy pomagał jego ojciec Filaret, patriarcha Moskwy, Rosja odzyskała siły po wyniszczających wstrząsach. Następcą Michała był jego syn Aleksy (1645—1676). Inteligentny i pobożny car starał się unowocześnić państwo. Dokonał pierwszej kodyfikacji rosyjskiego prawa i wbrew woli Cerkwi zapraszał fachowców z krajów zachodnioeuropejskich. Za czasów Aleksego Cerkiew przeżywała trudności spowodowane rozłamem między reformatorami pod wodzą patriarchy Nikona (patrz s. 57) oraz staro-wiercami. Nikon doszedł jednak do tak dużej potęgi, że car Aleksy zmuszony został do ogłoszenia zwierzchnictwa państwa nad Cerkwią. Wysłannicy rady miejskiej proszą młodego Michała Romanowa o przyjęcie carskiej korony w 1613 roku 1485 Iwan III zleca włoskim architektom Przebudowę murów kremłowskich 1533-1584 1561 Panowanie Zakończenie Iwana IV budowy soboru Wasyla Błogosławionego 1589 Moskwa uzyskuje starus patriarchatu 1613 Michał wybrany carem; początek dynastii Romanowów 1653-1667 Rozłam religijny między patriarchą Nikonem ? starowiercami 1500 1550 1650 1547 Iwan IV przyjmuje tytuł cara 1552 Zwycięstwo nad Tatarami: Iwan IV zajmuje Kazań 1570 Masakra 1571 Najazd Nowogrodu Tatarów z rozkazu na Moskwę Iwana IV 1598-1605 Panowanie Borysa Godunowa 1610 Moskwa 1654-1667 opanowana Druga wojna przez Polaków, z Polską wypartych dwa lata później Patriarcha Nikon W ? ?. W W Moskwa w średniowieczu Wciągu 400 LAT Moskwa przekształciła się z drewnianej twierdzy (kremla) zbudowanej w 1156 roku w tętniące życiem stołeczne miasto „lśniące jak Jerozolima od zewnątrz, lecz podobne do Betlejem wewnątrz". W granicach murów miejskich znalazło się kilka dzielnic skupionych wokół Kremla, którego palisadę, wzniesioną dla ochrony miasta przed najazdami Tatarów, zastąpiono w 1367 roku murami z wapienia, a w 1485 roku z cegły. Miasto szczyciło się kilkoma soborami, które miały dowodzić, że po upadku Konstantynopola (1453) Moskwa jest gotowa do odegrania roli „trzeciego Rzymu". Tuż obok Kremla rozciągał się plac Czerwony, gdzie dokonywały się rozmaite publiczne wydarzenia, od egzekucji po jarmarki. W innych częściach miasta mieszkali bojarzy, kupcy, służba, kramarze i rzemieślnicy. Zasięg Miasta XIII wiek rj 1590 Publiczna łaźnia (bania) zawsze znajdowała się w pobliżu wody, jak najdalej od gęstej drewnianej zabudowy. Cudzoziemcy w Moskwie Od XVI wieku zagraniczni dyplomaci i kupcy zaczęli odwiedzać odizolowaną od świata i ksenofobiczną Rosję. Podróżnik Richard Chancellor, który dotarł tu, gdy usiłował znaleźć północno-zachodnie przejście na Wschód, zawarł traktat handlowy z Iwanem Groźnym. Drewniane chaty kupowano w gotowych z ieni częściach na targu za murami miasta. wzniesione przez Dzięki temu łatwo można je było Dymitra Dońskiego odbudowywać po częstych pożarach. -patrz s. 155) Andriej Rublow (ok. 1370-1430) Andrieja Rublowa, najwybitniejszego moskiewskiego malarza ikon, pokazano tu podczas pracy nad freskiem w monasterze Spaso-Andronikowskim (patrz s. 140). Ikony (patrz s. 61) służyły celom kultowym oraz edukacyjnym. Srebrny czerpak Te ceremonialne naczynia do picia początkowo były drewniane, od XIV wieku wyrabiano je także z metalu. Kunsztownie zdobionymi czerpakami car często obdarowywał wybranych poddanych. Na co dzień te wysoko cenione wytwory rzemiosła artystycznego umieszczane były na widocznym miejscu jako symbol zamożności. Bojarzy i kupcy Chociaż rosyjscy bojarzy (szlachta) w większości byli analfabetami i często razili grubiańskimi manierami, ubierali się bardzo strojnie. Luksusowych towarów dostarczali im kupcy, którzy sprowadzali futra z północy i jedwab z Turcji. Zabytki Średniowiecza Do średniowiecznych części Kremla należą sobory: Uspienski (patrz s. 58-59), Archangiel-ski (s. 60) i Błagowieszczeński (s. 60). W Orużejnej pałacie (s. 64- 65), również na Kremlu, wystawione są średniowieczne wyroby rzemieślnicze i broń. Jak wyglądało codzienne życie szlachty, można zobaczyć w pałacu bojarów Romanowów (s. 102-103). Średniowieczny jest też sobór Wasyla Błogosławionego (s. 108-109). Miasto za Murami Na obrazie Wasniecowa (patrz s. 144), przedstawiającym Kreml w XV wieku, widać wokół pałaców i cerkwi liczne drewniane chaty. Znajdowały się w nich m.in. słynne kremlowskie warsztaty. Budowa soboru Zapanowania Iwana I (1325-1340), gdy położono kamień węgielny pod sobór Uspienski, metropolita Piotr przeniósł się do Moskwy, gdzie został zwierzchnikiem Kościoła prawosławnego. Ta ilustracja z latopisu przedstawia Piotra błogosławiącego nową świątynię. Sobór Uspienski Małe statki handlowe często przybijały do brzegów rzeki Moskwy. Przywoziły towary dla rozwijającego się miasta. W Rosji upowszecłinił się transport drogą wodną, ponieważ był bardziej opłacalny niż lądowy. Iwan Groźny Chociaż rządy Iwana Groźnego (1533-1584) były dła Rosji bardzo korzystne, to car z pewnością zasłużenie otrzymał swój przydomek. Wśród wielu łudzi, których kazał zamordować, znałazłsię również jego jedyny zdrowy syn i dziedzic, Iwan. Car zabił go w ataku szału i żałował tego do końca życia. Piotr I Wielki Rządy Piotra I Wielkiego, syna Aleksego, przywróciły Rosji siłę. Piotr, wychowany w duchu reformatorskim, postanowił uczynić z Rosji nowoczesne państwo europejskie-W 1697 roku jako piew-szy car w historii opuścił granice państwa i udał się na Zachód, aby poznać tajniki budowy statków i innych nowoczesnych technologii. Po powrocie natychmiast przystąpi1 do budowy rosyjskiej floty, zreformował armię i zażądał od swych dworzan, by ubierali się na sposób zachodnioeuropejski. W 1709 roku pod Poł-tawą zadał klęskę Szwedom, którzy zagrażali Rosji od wieków. Zdumiona Europa musiała przyznać, ze na jej oczach rodzi się nowa potęga. Rządy Piotra miały wielki wpływ na dzieje Moskwy. Kiedy miał dziesięć lat na jego oczach buntownicy z pułków strzeleckich zamordowali jego rodzinę na Kremlu. Bunt wybuchł z powodu rywalizacji o sukcesję między Naryszkinami, rodziną Piotra ze strony matki, a Miłosław-skimi, krewnymi pierwszej żony jego ojca. Ostatecznie Piotr został carem, dzieląc władzę ze swym przyrodnim bratem Iwanem, nabrał jednak patologicznej nieufności wobec mie- PiotrlWielki , , , ,, (1682-1725) szkancow Mo- Obraz Wasilija Surikowa przedstawiający Piotra I i strzelców prowadzonych na egzekucję w 1698 roku w odwet za ich wcześniejszy bunt skwy. 16 lat później okrutnie zemści się na strzelcach, doprowadzając do egzekucji ponad 1000 żołnierzy. W 1703 roku zaczął budować nowe miasto na bagnistych brzegach Newy i wkrótce rozkazał, by przeprowadziła się tam jego rodzina i rząd. W 1712 roku ogłosił, że zimny, wilgotny Petersburg będzie stolicą kraju. Przez następne 200 lat Moskwa pozostawała drugim co do ważności miastem Rosji. Carowa Elżbieta „ (1741-1762) Pod Rządami Kobiet Po śmierci Piotra I (1725) do - końca XVIII wieku Rosją prawie bez przerwy rządziły kobiety: Katarzyna I, Anna, Elżbieta i Katarzyna II. Chociaż wszystkie carowe koronowano w soborze Uspieńskim (patrz s. 58-59), przeważnie mieszkały one w zeuropeizowanym Petersburgu, tylko Elżbieta, uwielbiająca zabawy córka Piotra, chętnie przebywała w Moskwie. Za panowania Piotra I zabronione było stawianie murowanych domów poza Petersburgiem i dopiero w okresie rządów Elżbiety w Moskwie przybyło wiele nowych budynkówr, Kalendarium 1696 Umiera Iwan, Piotr pozostaje jedynym władcą 1698 Stłumienie buntu strzelców 1700-1721 W°ina ze Szwecją 1721 Piotr 1 zastępuje w Cerkwi patriarchę mnie] wpływowym synodem 1730-1740 Panowanie Anny 1700 1682 Bunt strzelców; 1709 Piotr I carem, razem Wielkie z przyrodnim zwycięstwo bratem Iwanem, Rosjan którego siostra w binvie Zofia jest regentką pod Połtaw3 1712 Stolica państwa przeniesiona do Petersburga 1727-1730 Panowanie Piotra II; Moskwa stolicą przez 2 lata 1773-1774 Powstanie Pugaczo^ 1741-1762 Panowanie 1768-1774 Elżbiety Pierwsza wojna rosyjsko-turecka 1750 1762 Zamordowani! Piotra III; władzę pi jego żona - Katarzy! 1755 Michaił Łomonosow inicjuje założenie Uniwers; teru Moskiewskiego gdyż niektóre arystokratyczne rody rosyjskie wolały tam właśnie mieszkać. Elżbieta ufundowała w Moskwie pierwszy rosyjski uniwersytet (patrz s. 94), którym kierował wybitny erudyta - poeta, naukowiec, członek Akademii Nauk - Michaił Łomonosow. Moskwa wciąż była jednak chroniona przed wpływami Zachodu, tak silnymi w stolicy, dzięki czemu miasto mogło zachować rosyjskiego ducha i narodową tożsamość. Katarzyna II Wlelka W 1762 roku Katarzyna II, zwana potem Wielką, niemiecka księżniczka, przejęła władzę w Rosji, pozbawiwszy tronu swego nieudolnego męża, Piotra III. Pomóg] jej w tym kochanek, Grigorij Orłów, oficer gwardii. Pod energicznymi i rozumnie sprawowanymi rządami carowej Rosja odzyskała prestiż i powiększyła swe terytorium. Katarzyna zakupiła wielkie kolekcje sztuki europejskiej i księgozbiory (m.in. Woltera), a w 1767 roku o-głosiła instrukcję prawodawczą, zwaną Nakazem. Nic więc dziwnego, że ta nowoczesna, na wskroś europejska władczyni uważała Moskwę za zacofane miasto i przebywała tam rzadko. Moskwa w XIX Wieku Inwazja Napoleona w 1812 roku i heroiczna postawa Moskwy, która doprowadziła do jego klęski (patrz s. 24-25), ożywiły miasto. Aleksander Hercen (patrz s. 71) stwierdził, że „dzięki Napoleonowi Moskwa ponownie stała się stolicą Rosjan" i rzeczywiście, spalenie dwóch trzecich miasta umożliwiło realizację nowych, śmiałych planów urbanistycz- Katarzyna Wielka (17Ć2-1796) nych. Wojny napoleońskie wyznaczyły również punkt zwrotny w historii politycznej Rosji, ponieważ rosyjscy żołnierze wrócili z Europy, przynosząc zalążki idei liberalnych. Moskwa, znacznie oddalona od dworu Mikołaja I, stanowiła podatny grunt dla rozwoju podziemnej działalności pokolenia młodych rewolucjonistów, takich jak Hercen i dekabryści. System gospodarki pańszczyźnianej pozwalał, by większość społeczeństwa Moskwy pędziła stabilne, wygodne życie. Jednak wraz ze zniesieniem poddaństwa chłopów w 1861 roku ekonomiczna siła większej części szlachty została poważnie osłabiona. Wolni chłopi, zbyt biedni, by kupić ziemię, masowo przenosili się do pracy w handlu i przemyśle. W Moskwie, dawnym sercu imperium, arystokracja utraciła swą dominującą pozycję na rzecz bogatych przedsiębiorców. Szybko dorobili się oni majątku na handlu, produkcji tkanin, kolejach, bankach i przemyśle wydawniczym, ale jednocześnie finansowo przyczyniali się do odrodzenia rosyjskiej sztuki. "''»' »* - ?--'? ;' W ? . /1 %???* '/ •-- : •' '-'?r- ?^'??? '"> [ ? ???"* 1 BBWpysvatf-:jL 'i^L sŁ^^3LifflH« ?^/? i >,,. ft 4k * **' Teatr Wielki - oprócz balów i wystawnych uczt teatr był jedną z ulubionych, wieczornych rozrywek moskiewskiej arystokracji 1805-1807 Wojna z Francja; Rosja zostaje pokonana w bitwach pod Austerlitz i Frydlandem 1800 1851 Otwarcie ..drogi nikołajewskiej", linii kolejowej między Moskwą a Petersburgiem 1796 Śmierć Katarzyny II; ??? następcą Paweł I i 1801 Paweł I ginie w zamachu; carem zostaje Aleksander I, rozpoczyna program reform 1807 Pokój w Tylży I 1812 Napoleon wkracza do Mos-k-wy, ale zastaje zmuszony do odwrotu 1816-1819 Zniesienie poddaństwa w prowincjach nadbałtyckich 1853-1856 Wojna krymska 1855 Śmierć Mikołaja 1; władzę przejmuje Aleksander II I 1825 Mikołaj I zostaje 18?? Zniesienie'poddaństwa carem. Stłumienie w całej Rosji powstania dekabrystów 1865-1869 Lew Tołstoj w Petersburgu wydaje Wojnę i pokój Wojna i pokój Imponujący marsz Rosji do zdobycia pozycji światowego mocarstwa uległ znacznemu przyspieszeniu w latach 1800-1830. Nie przeszkodziło jej w tym nawet kilka klęsk W bitwach z Francuzami, w tym pod Austerlitz w roku 1805, i podpisanie pokoju w Tylży w 1807 roku. Niepewny pokój skończył się wraz z najazdem wielkiej armii Napoleona w 1812 roku. Rosja zdołała jednak obrócić katastrofę w zwycięstwo, toteż w latach 1814-1815 car Aleksander I znalazł się wśród władców, którzy decydowali o przyszłości Europy na Kongresie Zasięg Miasta Wiedeńskim. Wojna oznaczała dla Rosji poważny przełom kulturowy, gdyż z Europy Zachodniej zaczęły 1812, przed pożarem przenikać tu idee politycznego liberalizmu. D Ich czas jednakże jeszcze nie nadszedł. Obszary zniszczone przez ogień Aleksander I (1801-1825) Przystojny, młody car początkowo popierał idee absolutyzmu oświeconego, stopniowo jednak ulegał coraz silniejszym upływom swoich reakcyjnych doradców. Napoleon mieszkał przez kilka dni w apartamentach cara, potem - ze względu na bezpieczeństwo - poza miastem.' Pożar Moskwy Po odwrocie feldmarszałka Michaiła Kutuzowa spod Borodino armia francuska miała otwartą drogę do Moskwy. Ale moskwianie podpalili stolicę i opuścili ją. W ciągu czterech dni doszczętnie spłonęło dwie trzecie miasta, dzięki czemu najeźdźcy pozostali bez kwater i zapasów. Aleksander I odmówił przystąpienia do negocjacji, dopóki Napoleon pozostanie na terytorium Rosji, co w konsekwencji spowodowało klęskę cesarza Francuzów. Francuscy żołnierze wkrótce zapomnieli o dyscyplinie, pili i rabowali. Bitwa pod Borodino, wrzesień 1812 roku Bitwa (patrz s. 152) trwała 15 godzin i zginęło w niej 70 000 łudzi, z czego połowę stanowili Francuzi. Mimo to Napoleon uznał starcie za zwycięskie i ruszył na Kreml bardziej zniszczyli plądrujący Francuzi niż ogień trawiący Moskwę. Styl empire Wiele przedmiotów, od krzeseł po talerze, nosiło cechy popularnego wówczas stylu empire (patrz s. 45). Tę filiżankę i spodeczek z motywem nawiązującym do antyku wykonano w fabryce Popowa pod Moskwą w 1810 roku. Odwrót armii Napoleona Nieprzygotowani na surową zimę Francuzi w październiku rozpoczęli odwrót, który przeżyto tylko 30 000 z 600 000 żołnierzy. Klasycystyczne Zabytki Do wczesnych przykładów klasycyzmu należą pałace w Ostankinie (patrz s. 144) i Kuskowie (s. 142-143), dom Paszkowa (s. 75) oraz stary gmach Uniwersytetu Moskiewskiego (s. 94). Po pożarze w 1812 roku dużą część miasta odbudowano właśnie w stylu klasycystycznym. Fdeganckie budynki z tego okresu zachowały się przy ulicach Wielkiej Nikickiej (s. 93) i Prieczistienka (s. 74) oraz przy placu Teatralnym (s. 88). Fronton pałacu w Kuskowie :»? Uniwersytet Moskiewski Po wojnach napoleońskich Uniwersytet Moskiewski, założony w 1755 roku, zyskał sławę siedliska liberalizmu. Jednakże dyskusje polityczne nadal prowadzone były w potajemnie organizowanych salonach. Aleksander Puszkin Aleksander Puszkin (patrz s. 73), wielki poeta romantyczny, potrafił oddać ducha epoki. Wraz z żoną Natalią często bywał zapraszany na dworskie bale. Dzięki temu Mikołaj I mógł obserwować liberalnie myślącego Puszkina i jego piękną towarzyszkę życia. Nowe pożary wzniecano celowo w całym mieście na rozkaz carskiego gubernatora. Rzeka nie była przeszkodą dla wielkiego ognia, podsycanego przez wiatr. Jarzmo poddaństwa Szlachta wiodła wygodne życie dzięki milionom poddanych, którzy musieli znosić los niewolników w wielkich majątkach ziemskich. Na obrazie obok przedstawiono ziemianina sprzedającego dziewczynę nowemu właścicielowi. Koniec Imperium Mimo szybkiej industrializacji w latach 90. XIX wieku Rosja chyliła się ku upadkowi. Wojna z Japonią, prowadzona przez Mikołaja II dla odwrócenia uwagi od problemów wewnętrznych, obróciła się przeciwko władcy. Spowodowała bowiem destabilizację gospodarczą, co w sytuacji ubóstwa klas pracujących doprowadziło do rewolucji. 9 stycznia 1905 roku otwarto ogień do demonstracji niosącej petycję do cara. Wiadomość o „krwawej niedzieli" obiegła Rosję lotem błyskawicy. Dla zapobieżenia dalszym nieszczęściom Mikołaj II musiał obiecać ludowi podstawowe prawa obywatelskie i parlament (Dumę) pochodzący z wyboru. Car rozwiązywał jednak Dumę, gdy tylko przestawała być mu posłuszna. Tak bezwzględna metoda sprawowania władzy, a także przyjaźń carskiej rodziny ze „świętym człowiekiem" - Rasputinem - jeszcze bardziej zaszkodziły reputacji Romanowów. Wybuch I wojny światowej wzniecił falę patriotyzmu, którą car próbował wykorzystać, przejmując dowództwo nad ar- Car Mikołaj ? w towarzystwie żony Aleksandry, ich czterech córek i carewicza Aleksego w 1913 roku Bolszewik Borysa Kustodiewa, obraz z 1920 roku mią. Do końca 1916 roku Rosja straciła jednak 3,5 miliona ludzi, morale wojsk rosyjskich na froncie było niskie, a zapasy żywności w kraju znikały w oczach. Rewolucja i Wojna Domowa Na początku 1917 roku wybuchły strajki w Petersburgu. Demonstranci wyszli na ulicę, szturmowano więzienia, rozpoczęła się rewolucja lutowa. Cara zmuszono do abdykacji, jego rodzinę zatrzymano w areszcie domowym. Rewolucjoniści masowo wracający z zesłania organizowali rady robotnicze i żołnierskie. Te pochodzące z wyboru organy stanowiły alternatywę dla Rządu Tymczasowego i potężną siłę antywojenną. W październiku kierownictwo partii bolszewików zgodnie z zaleceniem Lenina zdecydowało o zbrojnej rewolucji pod hasłami „Cała władza w ręce rad!" i „Pokoju, chleba, ziemi". Wczesnym rankiem 26 października bolszewicy aresztowali w Pałacu Zimowym w Petersburgu członków Rządu Tymczasowego. Rządzący bolszewicy udowodnili wkrótce, że lekceważą demokrację nie mniej niż car. Rozwiązali bowiem zgromadzenie konstytucyjne i utworzyli własną policję polityczną, zwaną popularnie Czeka. W marcu 1918 roku dotrzymali jednak Kalendarium ???? 1881 Aleksander II zamordowany w zamachu organizacji Wola Ludu; carem zostaje Aleksander III 1894 Umiera Aleksander III, okrutny i reakcyjny władca; carem zostaje Mikołaj II 1905 Wybuch rewolucji, powołanie Dumy Państwowej (1906) 1902 Lenin publikuje Co robić? 1912 Uka; się pierws; numer „Pra 1881-1882 Pogromy antyżydowskie 1887 Brat Lenina powieszony za przygotowywanie zamachu na cara 1898 Założenie Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji 1903 Bolszewicy, zwolennicy rozwiązań siłowvch. pod pizvwódz[\vem Lenina występują z SDPRR 1904-1905 1913 Trzechsema Wojna rocznica rządów rosyjsko- dynastii -japońska Romanowów 1914 Wybuch I wojny światowej obietnicy i wycofali Rosję z udziału w wojnie światowej. Natychmiast wysłali żołnierzy do walki w krwawej wojnie domowej. Stolicę kraju przeniesiono do Moskwy, skąd Lenin oraz jego rząd kierowali działaniami Armii Czerwonej przeciwko koalicji grup antyrewolucyj-nych, znanych pod wspólną nazwą Biali. Gdy ich oddziały zbliżyły się do Jekate-rynburga, gdzie przebywali na zesłaniu Romanowowie, bolszewicy brutalnie zamordowali carską rodzinę. Siły Białych były bardzo rozproszone i do listopada 1920 roku Sowiecka Rosja rozprawiła się ze wszystkimi ich oddziałami. Zaczął się jednak dwuletni okres straszliwego głodu. Józef Stalin na plakacie propagandowym z 1933 roku Lata Stalinowskie W ciągu pięciu lat po śmierci Lenina, który zmarł w 1924 roku, Józef Stalin, wykorzystując pełnioną funkcję sekretarza generalnego partii komunistycznej, wyeliminował wszystkich rywali, m.in. Lwa Trockiego, i ustanowił dyktaturę. Terror rozpoczął się od wsi. W ramach kolektywizacji rolnictwa zmuszono chłopów do oddania kołchozom wszystkich zwierząt, maszyn i ziemi w zamian za pensję. Ocenia się, że w tym okresie i w czasie dwóch lat głodu (1931-1932) życie straciło około 10 milionów ludzi. Pierwszą czystkę wśród intelektualistów przeprowadzono w miastach w latach 1928- 1929. Potem, w grudniu 1934 roku, na rozkaz Stalina zabito Siergieja Kirowa, Sobór Chrystusa Zbawiciela zburzony na rozkaz Stalina podczas przebudowy miasta (patrz s. 74- sekretarza partii w Leningradzie, a odpowiedzialnością za zamach obarczono siły antystalinowskie. Wydarzenie to dało początek pięcioletniemu okresowi czystek, stracono ponad milion ludzi, a do obozów pracy zesłano około 15 milionów. Czystki w Armii Czerwonej, przeprowadzone przez Stalina w latach 1937-1938, spowodowały wydalenie z armii bądź stracenie prawie trzech czwartych korpusu oficerskiego. Dlatego gdy Niemcy zaatakowali Rosję w 1941 roku, szybko posuwali się naprzód. Po odcięciu Leningradu od reszty kraju, zastosowali blokadę, która trwała 900 dni. Moskwy jednak nie opanowali, ponieważ Hitler, podobnie jak ponad sto lat wcześniej Napoleon, nie docenił surowości rosyjskiej zimy i determinacji przeciwnika. Po klęsce Niemiec naród rosyjski, który stracił podczas wojny ponad 20 milionów ludzi, stanął wobec następnej fali stalinowskiego terroru. Trwał on aż do „Obronimy ukochaną śmierci dyktatora Moskwę!",plakatpro-w marcu 1953 roku. w™*0™, z 1941 roku ??????? ' ?????? ??? 917 Wybuch rewolucji październikowej (patrz s. 28-29) 1918 Początek wojny domowej; stolica Kraju przeniesiona do Moskwy 1932 Realizm socjalistyczny jedynym oficjalnie uznawanym stylem w sztuce 1947 Powstanie 1934 Zamordowanie Kirowa, sekretarza partii ? termil\u „zimna w Leningradzie; początek stalinowskich czystek j woina 1924 Umiera Lenin 1922 Stalin zostaje sekretarzem generalnym partii komunistycznej 1921 Lenin zakazuje działalności opozycyjnej; wprowadzenie NEP-u (Nowej Polityki Ekonomicznej) 1 1940 1941 Hitler napada na Związek Radziecki, Niemcy docierają na przedpola Moskwy: początek blokady Leningradu 1939 Pakt Ribbentrop-Mołotow Siergiej Kirów Rewolucja październikowa Rewolucja, która wybuchła w Petersburgu, a Moskwę uczyniła ponownie stolicą państwa, była kluczowym wydarzeniem XX wieku. W końcu 1916 roku, gdy Rosja stanęła wobec wizji porażki w wojnie i głodu w kraju, nawet ministrowie i generałowie zwątpili w zdolność cara do sprawowania władzy. W 1917 roku doszło kolejno do dwóch rewolucji: lutowa - zaczęła się od masowych strajków i doprowadziła do abdykacji cara Mikołaja II, październikowa - obaliła Rząd Tymczasowy i zapewniła władzę komunistom, którzy zwyciężyli w wojnie domowej i podjęli próbę zbudowania nowego społeczeństwa. Zasięg Miasta 191~ ^] Obecnie Były car Mikołaj II został tu sfotografowany podczas odgarniania śniegu w Carskim Siole, gdzie przebywał w areszcie domowym w marcu 1917 roku. Potem przewieziono go wraz z rodziną dojekateryn-burga na Uralu. Tam w 1918 roku Romanowów zamordowano, a ich ciała wrzucono do szybu starej kopalni. Wielu żołnierzy, którzy zdezerterowali z frontu, z radością przywdziało teraz mundury Armii Czerwonej. Przedstawiciele Mas średnich podobnie jak biedota wzięli udział w rewolucji. Czerwoni pod Kremlem Październikowa walka o opanowanie Kremla była bardzo zacięta w porównaniu z tym, co działo się w Petersburgu. Władzę bolszewików po trzech dniach obalono i dopiero po następnych sześciu rewolucjoniści zdołali zdławić na Kremlu i w innych częściach miasta opór oddziałów wiernych Rządowi Tymczasowemu. Kobiety uczestniczyły w demonstracjach i strajkach. Towarzysz Lenin Ten charyzmatyczny mówca (tu na obrazie Wiktora Iwanowa) wrócił w kwietniu 1917 roku z emigracji, by objąć przywództwo rewolucji. W końcu tego roku jego partia zdobyła władzę. Pamiątkowy talerz Ceramika z motywami rewolucyjnymi i ludowymi powstawała niemal z każdej okazji. Ten talerz wyprodukowano dla uczczenia zawiązania się Trzeciej Międzynarodówki w 1919 roku Lew Trocki Intelektualista lew Trocki był komisarzem spraw wojskowych podczas rewolucji październikowej. W1928 roku, w okresie walki o władzę po śmierci Lenina, na rozkaz Stalina został wydalony z kraju. W1940 roku stalinowski agent zamordował go w Meksyku. Propaganda Jednym ze znamion władzy sowieckiej była rozbudowana propaganda. Wielu utalentowanych artystów zatrudniono do projektowania plakatów, które komunikowały socjalistyczne przesłanie agresywnym językiem graficznym. Podczas wojny domowej (1918-1920) plakaty takie wspierały komunizm wojenny, gloryfikując nową rzeczywistość. Sztuka awangardowa Jeszcze przed 1917 rokiem artyści rosyjscy dokonali rewolucji w sztuce, tworząc pierwsze na świecie obrazy abstrakcyjne. Dobrym przykładem nowego kierunku jest praca Kazimierza Male-wicza Supremacja nr 56 (1916). Starzy i młodzi ulegli rewolucyjnemu entuzjazmowi. Nowe wartości Wraz z rewolucją zaszły radykalne zmiany w obyczajowości. Przysięgę małżeńską zamiast w kościele składano pod czerwoną flagą. Szumnie głoszone równouprawnienie płci oznaczało, że kobiety muszą pracować dwa razy ciężej niż dotąd- w domach i fabrykach. Kalendarium Luty Rewolucja w Petersburgu 1917 Marzec Car zmuszony do abdykacji; władzę przejmuje Rząd Tymczasowy księcia Lwowa Październik Na sygnał z krążownika Aurora bolszewicy szturmują Paląc Zimowy w Petersburgu i zmuszają Rząd Tymczasowy do ustąpienia Krążownik Auror Marzec Bolszewicy zawierają traktat brzeski z Niemcami i kończą udział Rosji w I wojnie światowej; przeniesienie stolicy do Moskwy 1918 Styczeń Trocki zostaje komisarzem spraw wojskowych Grudzień Lenin tworzy tajną policję (Czeka) Lipiec Początek wojny domowej; car i jego rodzina zamordowani w Jekateiynburgu Waszyngtoński gołąbek pokoju - rosyjska karykatura z okresu zimnej wojny (1953) Za Żelazną Kurtyną Trzy lata po śmierci Stalina jego następca, Nikita Chruszczow, na XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego ujawnił jego zbrodnie. Rozpoczął się okres zwany odwilżą. Uwolniono tysiące więźniów politycznych i zaczęto publikować książki poddające krytyce działalność Stalina. Polityka zagraniczna Związku Radzieckiego nie była jednak tak liberalna. W 1956 roku sowieckie czołgi dokonały napaści na Węgry, a w 1962 roku po decyzji Chruszczowa o rozmieszczeniu broni Pierwsi w Kosmosie Za czasów Chruszczowa ZSRR odniósł swój największy sukces w rywalizacji z Zachodem. W 1957 roku wystrzelony został pierwszy sputnik. W tym samym roku w kosmosie znalazła się pierwsza żywa istota - pies Łajka - na pokładzie Sputnika 2. Łajka nie wróciła na Ziemię, ale już w 4 lata później Jurij Gagarin zapewnił sobie miejsce w historii jako pierwszy kosmonauta. Chociaż Rosjanie przegrali wyścig o lądowanie człowieka na Księżycu, ale ich program kosmiczny stanowił potężny instrument propagandowy, mający uwierzytelnić obietnice sputnik 2 i pies Łajka polityków, że już wkrótce w jego wnętrzu (1957) R0sja dogoni kraje Zachodu. nuklearnej na Kubie świat znalazł się o krok od wojny atomowej. W 1964 roku władzę przejął Leonid Breżniew. Pierwsza dekada jego rządów przyniosła pewną poprawę warunków życia, ale jednocześnie rozwijał się czarny rynek, coraz większe rozmiary przybierała też korupcja. Partyjni działacze, którzy czerpali z niej największe zyski, nie byli zainteresowani zmianą tej sytuacji. Dlatego po śmierci Breżniewa w 1982 roku Biuro Polityczne postanowiło nie dopuścić do przejęcia władzy przez młodsze pokolenie. Stanowisko sekretarza generalnego ?? KPZR objął 68-letni Jurij Andro-pow, a po jego śmierci 72-letni Konstantin Czernienko. Głasnost i Plerestrojka Bankructwo starego systemu stało się oczywiste dopiero w 1985 roku, gdy nowy przywódca, 53-letni Michaił Gorbaczow, wystąpił z hasłami pierestrojki (przebudowy) i gtasnosti (jawności). Gorbaczow nie zdawał sobie jednak sprawy, jak głębokie spowoduje to zmiany. Po raz pierwszy od 1917 roku, wybory do Dumy - rosyjskiego parlamentu - w 1989 roku miały cechy demokratyczne, a mandaty zdobyli m.in. reformatorzy, tacy jak działacz na rzecz praw człowieka Andriej Sa-charow i Borys Jelcyn. W drugiej połowie tego samego roku rozpadł się Układ Warszawski, ponieważ kraje Europy Wschodniej ogłosiły swą niezależność od Związku Radzieckiego. Lokalne wybory w Związku Radzieckim w 1990 roku umożliwiły kandydatom nacjonalistycznym przejęcie władzy w republi- Michail Gorbaczow i George Bush Kalendarium 1950-1954 19^1 Ciało Solina usunięto Wojna z mauzoleum przy murach Kremla koreańska . 1953 śmierć 1957 wystrzelenie Stalina Sputnika 1 1955 Powstaje Układ Warszawski 1956 Chruszczow ujawnia zbrodnie Stalina na XX Zjeździe KPZR; stłumienie powstania na Węgrzech 1962 Po amerykańskiej interwencji na Kubie Chruszczow rozmieszcza tam rakiety średniego zasięgu 1969 Rozmowy z USA o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (SALT) 1960 1970 1961 Budowa muru berlińskiego; Jurij Gagarin pierwszym człowiekiem w kosmosie Slkila Chruszczow 1964 Breżniew zastępuje Chruszczowa na stanowisku sekretarza generalnego KPZR 1968 Sowieckie oddziały wkraczają do Czechosłowacji, by stłumić Praską Wiosnę Plakat z okazji 850-lecia Moskwy Pomnik komunistycznego bohatera obalony po puczu w 1991 roku kach, natomiast w większości obwodów w Rosji zwyciężyli demokraci. W 1991 roku republiki nadbałtyckie i Rosja wystąpiły ze Związku Radzieckiego. Osiągnąwszy przygniatające zwycięstwo w wyborach na prezydenta Republiki Rosyjskiej, Borys Jelcyn zdobył mandat społecznego zaufania i mógł przyczynić się do upadku ZSRR. Nastąpiło to po zbrojnym puczu przeciwko Gorbaczowowi w sierpniu 1991 roku, kiedy Jelcyn stał się bohaterem, stawiając opór czołgom w Moskwie, a po powrocie Gorbaczowa z aresztu domowego na Krymie wymusił na nim delegalizację partii komunistycznej. Do końca roku wszystkie byłe republiki ogłosiły niepodległość, Związek Radziecki przestał istnieć. Moskwa Dziś Lata 90. wywołały ogromne ożywienie w ponurej Moskwie czasów sowieckich. Obfite bogactwa naturalne Rosji przyciągały wielu inwestorów, a większość pieniędzy, którymi obracano przy tej okazji, przechodziła przez Moskwę. Elita finansowa, tzw. nowi Rosjanie, nagle osiągnęła znacznie wyższy niż poprze- dnio poziom życia. Na przykład w latach 1991-1997 czterokrotnie wzrosła liczba właścicieli samochodów. Kluby nocne mnożyły się jak grzyby po deszczu. W 19