Ch�opcy z Ostrowickich las�w Nie jestem autorem tej ksi��ki. Nie ja �wymy�li�em" fabu��, nie ja stworzy�em jej bohater�w. Poprzez w�asne dzieje pisali jq autorzy pami�tnik�w i relacji oraz ci, kt�rym przypad� w udziale �mudny trud zebrania tych wspomnie�, a przede wszystkim Halina Kaczmarska-Wa�kowska. Ona sta�a si� g��wn� inicjatork� tej ksi��ki - ju� w chwili, gdy podj�a decyzj� zebrania relacji uczestnik�w walk, oraz p�niej, gdy przyst�pi�a do skrupulatnej, systematycznej pracy. Niestety, przedwczesna �mier� przerwa�a Jej dzie�o. My�l t� podj�li po kilku latach Jej przyjaciele I towarzysze. A jednak... D�ugie miesi�ce obcowania z ch�opcami z las�w ostrowieckich sprawi�y, �e stali mi si� szczeg�lnie bliscy, �e niejedno wydarzenie prze�ywa�em tak, jakbym w nim uczestniczy� naprawd�. Stara�em si� do nich zbli�y�, pozna� mo�liwie najg��biej. Nie�atwe to zadanie. Lata, gromadz�c wci�� nowe wspomnienia, przes�aniaj� dawniejsze, kt�rych cz�sto odtworzy� nie spos�b. Zacieraj� si� w pami�ci rysy twarzy, charaktery, sk�onno�ci. Jedno fest pewne: przyzwyczai�em si� do ostrowieckich ch�opc�w, polubi�em ich, z �alem rozstawa�em si� z nimi na ostatnich stronicach ksi��ki i to o�miela mnie do stwierdzenia, �e jest ona w cz�ci r�wnie� i moj� ksi��k�... 9 Nie jest to dokument historyczny, chocia� wszystkie osoby g��wne, fakty i wydarzenia sq zgodne z prawd� historyczn�. Udzia� m�odzie�y w partyzanckim ruchu Armii Ludowej- na Kielecczy�nie by� tak ogromny i przebogaty, �e niepodobna by�oby wymieni� tu wszystkich wydarze� i wszystkich nazwisk. Nie o to jednak chyba chodzi. Losy Zdzicha, Bogusia, Jurka s� udzia�em dziesi�tk�w ch�opc�w Kielecczyzny. Wa�ne jest, aby pami�� o nich wszystkich nie zagin�a. Dlatego tym, kt�rzy swoimi wspomnieniami, wsp�prac� i uwagami pomogli Czytelnikom pozna� ich dzieje -sk�adam gor�ce podzi�kowania. STANIS�AW BISKUPSKI POSZUKIWANIA Edek gwizdn�� przez z�by i znacz�co pokiwa� g�ow�. - Masz poj�cie... - powt�rzy�, po czym zerwa� �d�b�o trawy, wsun�� je mi�dzy z�by i w zamy�leniu spojrza� przed siebie. Zdzich odwr�ci� si� na plecy, pod�o�y� r�ce pod g�ow� i patrzy� w niebo. W g�rze sun�y bia�e chmury. Gdzie� tam pod b��kitem wiatr strz�pi� je, scala�, formowa� dziwaczne kszta�ty fantastycznych stwor�w. - A bro�? - zapyta� Zdzich i z napi�ciem czeka� na odpowied�. Edek tylko u�miechn�� si� tajemniczo. Wyobra�nia dopowiedzia�a Zdzichowi reszt�. �Musz� ju� oni mie� tej broni - my�la� �ledz�c k��biast� chmur�, kt�ra przybra�a w�a�nie kszta�t ba�niowego zamku. - Edek milczy, bo tajemnica: wiadomo". Odwr�ci� si� na bok i patrzy� przed siebie. W dole le�a�o miasto. Ostrowiec. Bliskie, rodzinne miasto. Ostatnie lata nie zmieni�y znajomego od dzieci�cych lat widoku. Te same, co zawsze, ciemne smugi dymu k��bi�y si� gro�nie i niespokojnie nad kominami Zak�ad�w Ostrowieckich, po czym sun�y w g�r� wolno, wytrwale szukaj�c drogi ku chmurnemu niebu. Miasto le�a�o w �rodku kotliny, otoczone wie�cem robotniczych dzielnic. Na jego po�udniowym kra�cu szarym pasmem wystrzeliwa�a w g�r� opatowska szosa, 7 Edek patrzy� ukradkiem na Zdzicha. W ciemnej marynarce i szarych �pumpach" wydawa� si� ni�szy, ni� byi w rzeczywisto�ci. Uporczywie zaczesywane do g�ry ruda-woblond w�osy spada�y przekornie na czo�o. W�skie i zaci�ni�te wargi znamionowa�y up�r i wytrwa�o��. Edek zna� go z tej strony a� nadto dobrze. Szczup�a, ch�opi�ca posta� nie harmonizowa�a ze skupionym spojrzeniem niebieskich oczu, k��ci�a si� z powag� doros�ego cz�owieka. I ta charakterystyczna dla niego rzekoma sprzeczno�� rzuca�a si�* w oczy ka�demu, kto chocia�by na kr�tki czas mia� okazj� zetkn�� si� ze Zdzichem. Przed kilku zaledwie dniami Edek przyszed� �z lasu" i wkr�tce mia� tam powr�ci�. Domy�la� si� celu, dla kt�rego Zdzich wyci�gn�� go dzi� na ten spacer. Widzia� wpatrzone w siebie rozgor�czkowane, niecierpliwe oczy ch�opca. By�a wiosna. �wie�y zapach zieleni wabi� w szerok� przestrze�, n�ci�. Ta zima wlok�a si� szczeg�lnie d�ugo. Zdzich nie m�g� si� doczeka� jej ko�ca. Dusi� si� z nadmiaru energii t�amszonej w ci�gu przeogromnych nocy, beznadziejnych dni. Z�o�ci�o go, �e wci�� jeszcze traktowano go jak dziecko. A przecie� nie by� �lepy. Widzia� i rozumia� wszystko. Jeszcze raz wr�ci� pami�ci� do ostatnich lat. Nie tak dawno, chyba tak jako� w czterdziestym pierwszym, przyjecha� do nich nieznajomy m�czyzna. Matka otworzy�a mu drzwi. - Marian, to do ciebie - powiedzia�a do ojca i usun�a si� z izby. Ojciec d�ugo rozmawia� z nieznajomym. By� przej�ty t� wizyt� i tai� j� przed s�siadami. Nieznajomy siedzia� do p�nej godziny. Kiedy nazajutrz Zdzich si� obudzi�, w domu opr�cz rodzic�w nie by�o ju� nikogo. 8 Ale od tego w�a�nie dnia zacz�o si� wszystko. Nieznajomi przyje�d�ali coraz cz�ciej, zatrzymywali si� na kr�tko i znikali. Ojciec Zdzicha sta� si� jaki� powa�niejszy, chodzi� po izbie zamy�lony, mniej rozmawia�, za to na syna popatrywa� cz�ciej, z uwag�, ciekawie. Zdzicho-wi wydawa�o si�, �e ojciec tai w sobie co�, co przygniata go swym ci�arem, ale co dodaje mu nowych si� i energii. Tak w�a�nie zachowuje si� cz�owiek, kt�ry w�r�d g�rskich bezdro�y znalaz� wreszcie w�a�ciw� �cie�k� i pnie si� ni� w g�r� �wawiej, cho� nie bez trudu. Ojciec rozmawia� z nim nieraz. Kiedy�, jeszcze przed wojn�, Zdzich powr�ciwszy ze szko�y zasta� ojca zamy�lonego i zas�pionego. Wyczuwa�, �e trapi go co�, z czym nie m�g�by si� zwierzy� przed ka�dym. Zapyta� go o to wprost. Ojciec nie odpowiedzia� od razu. G�adzi� w zamy�leniu szorstk� brod�, pr�buj�c dobra� najodpowiedniejsze s�owa. - Widzisz � powiedzia� � cz�owiek codziennie musi si� troszczy� o dziesi�tki najrozmaitszych spraw, ale wszystkie te sprawy s� ma�e, w�a�nie codzienne, a s� te� i sprawy wielkie... - Co to s� Wielkie Sprawy? Ojciec zastanawia� si� chwil�. - Widzisz, to s� sprawy, o kt�re walczy si� nieraz ca�e �ycie. - A� do �mierci? i � Tak. Nieraz a� do �mierci � powiedzia� ojciec. Obecne wizyty w domu rodzic�w i lektura tajnych gazetek nawo�uj�cych do walki z okupantem, do przetrwania i oporu zacz�y mu si� kojarzy� coraz wyra�niej z tamt� dawn� rozmow� sprzed lat. Tak, to chyba by�y te w�a�nie Wielkie Sprawy! Jurek by� pierwszym koleg�, z kt�rym zacz�� rozmawia� na te tematy. By� przej�ty na r�wni ze Zdzichem. Rozmawiali d�ugo i cz�sto. Nie by�o dnia, �eby si� nie spotykali 9 kilkakrotnie. Z rozm�w tych powstawa�y mgliste, nie spre cyzowane plany. Spo�r�d nich jeden szczeg�lnie urzek ich obu: partyzantka. Do Ostrowca ju� od pewnego czasu dochodzi�y odg�ol -sy walk w pobliskich lasach. Kiedy za� Edek kt�rego! dn.a znik� z domu, obaj ch�opcy wymienili porozumiewawcze spojrzenia. - Edek, ten ma fajno, nie2 - No... Nikt im wprawdzie nie m�wi�, �e Edek poszed� do partyzantki, ale Ich zdaniem inaczej przecie� by� nie mog�o Na Ludwikowie, robotniczej dzielnicy Ostrowca, m�wiono o hdku w�wczas jak najmniej. Ot, po prostu by� i znik� I oto par� dni temu Zdzich zobaczy� go znowu na w�asne oczy. Zajecha� przed dom dworsk� linijk� jak dziedzic na odpust. Zdzich nie m�g� pocz�tkowo w to uwierzy�, i Przybieg�, pomaca� ko�a. poklepa� konia i spojrza� Edko-wi w oczy. Tamten si� u�miechn�� i wyci�gn�� r�k�. - Serwus, Zdzich! Jak si� masz... Zdzich patrzy� na niego jak urzeczony. Edek rozr�s� si�, zm�nia� i. sta� si� taki jaki�... Tego: jaki, ch�opiec nie m�g� bli�ej okre�li�. By�o pewne jednak �e Edek jest teraz inny. By� dobre par� lat starszy od Zdzicha czy Jurka, ale to nie przeszkadza�o im nigdy sp�dza� razem czasu. Teraz ten dystans jako� si� zwi�kszy� Zdzich nie m�g� ju� z nim rozmawia� jak daw niej. Czu� si� wobec niego jaki� mniejszy, niedoros�y, za�enowany Byh to tym dziwniejsze, �e Edek bynajmniej me dawa do tego powod�w. Nie pyszni� si�, nie wynosi�, nie chwali�. Owszem, wspomnia� o swych prze�yciach ko�ca� ??? ??9??? Jak0� ??? d�P�wiada� '"<* do Budzi�o to w nich niepokoj�cy niedosyt. Chcieli uchyli� zas�on�, kt�ra ich zdaniem istnia�a i przes�ania�a im widok na barwne, le�ne �ycie partyzanckie. Fantazja two- rzy�a w�asne obrazy, kt�re brali za rzeczywisto��. Ci�gn�a ich jaka� si�a, w kt�rej by�o troch� m�odzie�czych t�sknot za przygod�, troch� szczerego pragnienia walki, troch� ch�ci udowodnienia starszym, �e nie s� ju� smarkaczami, lecz lud�mi doros�ymi, dojrza�ymi, z kt�rymi trzeba si� liczy�. Ka�da nowa opowie�� le�na rozbudza�a te t�sknoty z now� si��. Niecierpliwili si�, szukali �kontaktu" na w�asn� r�k�. Taili swoje zamiary przed rodzicami, z g�ry spodziewaj�c si� ich negatywnej odpowiedzi. Z�yli si� z my�l� o p�j�ciu do oddzia��w partyzanckich i nie mogli sobie na razie wyobrazi� innego celu. Zdzich nas�uchiwa�, kto, kiedy i dok�d wyrusza. Wreszcie kt�rego� dnia wpad� do Jurka. Wyszli na dw�r. Zdzi-chowi p�on�y policzki, �wieci�y oczy. - Idziesz? - zapyta�. Jurek nie bardzo wierzy�. U�atwia�o to decyzj�. - No... - zgodzi� �i�. - Ale jak? - Jest jeden taki... Okaza�o si�, �e �na punkt" na Ludwikowie przyby� ��cznik z oddzia�u w jakiej� tam sprawie. Zdzich znalaz� go i przedstawi� mu swoj� spraw�. Zagadni�ty ch�opak u�miechn�� si� chytrze. - Do partyzantki, m�wisz? Ci�ka sprawa, ale pomy�l�. - Pomy�l. - Dobra, ale musisz mi pom�c... W rezultacie wszystko to, co mia� za�atwi� ��cznik, za�atwi� Zdzich. Nabiega� si�, to si� nabiega�, ale wr�ci� zadowolony. ��cznik powita� go z uznaniem. - Dobra jest - oceni� kr�tko robot� Zdzicha. - Powiem dow�dcy, �eby przyj��. Um�wiono si� na nast�pny dzie� na skraju lasu za Denkowem, ko�o opustosza�ej chaty. Zdzich zawiadomi� Jurka i obaj w najg��bszej tajemnicy przed rodzicami wymkn�li si� z domu. W torbie spoczywa� kawa� czarnego 11 chleba i par� drobiazg�w. Spotkanie wprawdzie um�wi ne by�o na godzin� pi�t�, ale w obawie przed �nieprzs widzianymi okoliczno�ciami" wyruszyli ju� o godzinie jJ denastej przed po�udniem. Droga wyda�a im si� kr�tsz, ni� oczekiwali, i w nieca�� godzin� znale�li si� na miej scu. Las by� pi�kny, n�ci� sw� tajemniczo�ci�, intrygowa ��cznik nie zjawia� si� przez d�u�szy czas. Jurek niecierpliwi� si� coraz bardziej. - �re� si� chce jak diabli - j�kn�� przypominaj�c so bie, �e o tej porze jada� w domu obiad. Zdzich pogardliwie wyd�� wargi. - Partyzant, a je�� mu si� chce... �A wi�c partyzanci nie jedz�" - pomy�la� Jurek i po, czu� jeszcze dotkliwszy g��d. Ukradkiem si�gn�� do torby1 Suchy chleb smakowa� jak nigdy. Mlaskanie Jurka by�ej denerwuj�ce. Zdzichowi �lina sama nap�ywa�a do ust - Masz, zjedz - Jurek podsuwa� mu kawa� chleba. - Odczep si�! U�o�y� si� twarz� do trawy i pr�bowa� si� zdrzemn�� Nagle dobieg� ich odg�os czyich� krok�w. - Idzie - zerwa� si� Zdzich. Obci�gn�� marynark�, poprawi� zwisaj�c� z ramienia torb� i czeka�. Jurek prze�yka� ostatni k�s chleba. A wi�c w porz�dku - zaraz wymaszeruj� do oddzia�u. W tej chwili poczu� �al. �e nie po�egna� si� z matk�. B�d� co b�d� by� jej jedynym synem. Musia� jednak tak w�a�nie post�pi�, bo inaczej nie pu�ci�aby go. Kroki zbli�a�y si�. Zdzich kr�ci� si� niecierpliwie. Wreszcie zerwa� si� z miejsca, wybieg� na spotkanie i... zdr�twia�. Drog� szed� jego ojciec. �Stary" zatrzyma� si� i pokiwa� do niego palcem. - Chod� no tu, chod�! Zdzich sta� w miejscu ze spuszczonymi w d� oczyma. ..��cznik zdradzi�" - pomy�la� ze z�o�ci�. 12 _ A gdzie� ten drugi partyzant? - spyta� ojciec. Drugi partyzant" wychodzi� w�a�nie zza w�g�a cha�upy- ? widok ojca Zdzicha poczu� ch��d za plecami. |(�s chleba utkn�� mu w gardle. - No, chod�my - powiedzia� Marian �agodnie. Wracali t� sam� drog�. Kiedy wchodzili ju� do domu, Zdzich nagle odwr�ci� si� do ojca i powiedzia� g�osem, w kt�rym brzmia�a stanowczo�� doros�ego cz�owieka: _ A ja i tak p�jd�... Wbrew oczekiwaniu Zdzicha ojciec nie oburzy� si�, wzi�� go delikatnie za rami� i spojrza� w oczy. - Pewnie, �e p�jdziesz. Tylko nie tak po wariacku. Zaczekaj... Odt�d Zdzich czeka� i niecierpliwi� si�. Ostatnia zima wyda�a mu si� d�u�sza ni� wszystkie inne. Dzi� czeka� z niecierpliwo�ci�, kiedy Edek b�dzie mia� woln� chwil�, i wyci�gn�� go za miasto. Le�eli tu ju� ze dwie godziny. Edek po raz kt�ry� ju� z rz�du powtarza� szczeg�y ostatniej bitwy. Zdzich mia� wci�� nowe pytania. Dzisiejsza rozmowa rozbudzi�a w nim na nowo dawne nadzieje. - We�miesz mnie? � zapyta� wprost w pewnej chwili. Edek s�czy� s�owa powoli, ostro�nie. - Gor�cy jeste� - stwierdzi�. - Zaczekaj troch�. - Nic, tylko �zaczekaj" i �zaczekaj"... Edek u�o�y� si� wygodniej i m�wi� tak jako� bardziej do siebie ni� do Zdzicha: - Rwiesz si� do lasu. M�ody jeste� i nie wiesz, jak tam jest naprawd�. G��d, ch��d, Niemcy i wszy. Oto i masz: partyzantka... - No to co? - Ma�o ci? - Lepsze to ni� w domu. - Wsz�dzie mo�esz si� przyda�. O tym Zdzich doskonale wiedzia�. Ju� si� przecie� przydawa�. Zdq�y� wok� siebie zgrupowa� najbli�szych koleg�w, rozdzieli� mi�dzy nich robot�. Przepisywali jakie� teksty na maszynie, rozklejali odezwy. Ludzie z Ostrowca zaczynali przeb�kiwa�, �e w mie�cie dzia�a jaka� silna organizacja. To by�o co�! To by�o nawet du�o. Ale to nie by�o to, o czym marzy� Zdzich. - No wi�c jak, we�miesz? - napiera�. - Jeszcze nie teraz, nie mog�, rozumiesz... - Potrzebujesz chyba ludzi, no nie? Edek zamy�li� si�. Potrzebowa� to potrzebowa�. Niestety. Dlatego zreszt� jest tu, a nie w lesie. Ale te w�a�nie ostatnie wydarzenia zmusza�y do zastanowienia si�, kogo wzi�� do nowo tworz�cego si� oddzia�u. Rzecz nie w tym, �e do Zdzicha nie mia� zaufania. Patrzy� na niego i my�la�, �e nie darowa�by sobie nigdy, gdyby ten ch�opiec mia� zgin�� jak tamci... Edek od kilku miesi�cy przebywa� u �Bacy". R�nie tam by�o w tym oddziale. Niedo�wiadczeni, m�odzi partyzanci toczyli zaci�te walki w G�rach �wi�tokrzyskich ze zmiennym szcz�ciem. Wreszcie nadszed� kres. W spotkaniu z przewa�aj�cymi si�ami oddzia� musia� ulec. Edek i trzej gwardzi�ci zgodnie z poleceniem dow�dztwa mieli powr�ci� do Ostrowca. W drodze natkn�li si� na Niemc�w. Osaczeni ostrzeliwali si� do chwili, gdy na cztery karabiny pozosta� jeden nab�j. Musieli si� cofn��. Trzej gwardzi�ci skryli si� w �ycie, Edek ruszy� do Ostrowca organizowa� pomoc. M�ode, ch�opi�ce oczy patrzy�y na niego z bezgranicznym zaufaniem. A przecie� on, Edek, nie m�g�by niczego gwarantowa�. Walka po obu stronach by�a bezpardonowa, zaci�ta. Gdyby si� co� mia�o przytrafi� Zdzichowi, Edek nie �mia�by nigdy spojrze� w oczy jego ojcu i nie wybaczy�by sobie tego do ko�ca �ycia. Nie �mia� jednak 14 odm�wi� Zdzichowi ot tak, jak odm�wi� innym ch�opcom. Dla niego trzeba by�o znale�� inne argumenty. Odwr�ci� si� na plecy i oczyma poszed� za wzrokiem Zdzicha. S�o�ce stacza�o si� ni�ej, ku zachodniej linii horyzontu. Robi�o si� ch�odniej. - Pyta�e� o bro�... - zagadn��. - No... - Zdzich chciwie nadstawi� uszu. Edek zwr�ci� si� twarz� do ch�opca. - A po co ci wiedzie�? - No, tak sobie. Chcia�em wiedzie�, co by�cie mi dali... - Kade... - Co to jest? - O, partyzant, a nawet nie wiesz, co to jest kade..,. Karabin drewniany... - Co� ty z byka spad�? To, co m�wi� Edek, wygl�da�o na kpiny, ale g�os jego, by� jak najbardziej powa�ny. - M�wisz, �e chcesz do partyzantki, a tobie chodzi o bro�, a nie o partyzantk�... - O jedno i o drugie - przerwa� Zdzich. - Przecie� bez jednego nie ma drugiego? Edek uni�s� si� na �okciach, podpar� d�o�mi brod�, i patrzy� w oczy Zdzicha. - A ty jak my�lisz? Szanowny pan idzie sobie do lasu, tam, na pierwszej z brzegu so�nie, wisi tablica: �T�dy prosimy do partyzant�w". Przychodzisz na miejsce, do., magazynu z broni�, wybierasz sobie, co ci si� podoba, i na wojenk�. Dobrze by tak by�o. Ka�dy by tak chcia�. Ale u nas, bracie, jest inaczej. Chcesz i�� do nas, ta, musisz mie� bro�. Swoj� w�asn� bro�, rozumiesz?... - Rozumiem... - przytakn�� w zamy�leniu Zdzich. r% Rozumiem - powt�rzy�. Edek patrzy�, jak jego w�skie wargi zacisn�y si�. Teraz �a�owa�, �e mu to powiedzia�. Diabli wiedz�, co ten ch�opak got�w jeszcze zrobi�. 18� Zdzich westchn��. Na policzki upstrzone rzadkimi plamkami pieg�w wyst�pi� pot. Palce zwar�y si� same. Zgniecione w d�oni �d�b�a trawy wys�czy�y cierpki i �wie�y zapach. Rudawy kosmyk w�os�w spad� na zmarszczone w g��bokiej zadumie czo�o ch�opca. .Jo teraz mo�e si� przyda� - powtarza� sobie w my�li. - To teraz mo�e si� przyda�". - B�d� mia� bro�! - powiedzia� twardo, z przekonaniem. - Rozumiesz, Edek: b�d� mia� bro�... W jego g�owie powstawa� konkretny plan. Kto� oczywi�cie musi mu pom�c. Tylko kto? \ na to pytanie Zdzich mia� ju� gotow� odpowied�. ZAMACH Jurek starannie z�o�y� gazet� i wsuwa� j� w�a�nie do wewn�trznej kieszeni marynarki, kiedy za oknem rozleg� si� cichy, znacz�cy gwizd. �Oho, sprawa poufna" - pomy�la�. Spojrza� na matk� krz�taj�c� si� w kuchni. Wydawa�o si�, �e nie zauwa�y�a niczego. Jurek wiedzia�, �e matka nie lubi�a tych �rozpoznawczych sygna��w". Dla niej oznacza�y one zawsze niepok�j ��cz�cy si� z wyj�ciem syna, kt�rego �w sygn� wywo�ywa� na dw�r. Dr�a�a o Jurka, ba�a si� o ka�dy jego krok, o wszystko, co nie dzia�o si� na jej oczach. Naturaln�, macierzy�sk� mi�o�� do syna pot�gowa�o poczucie odpowiedzialno�ci za jego losy wobec ojca pozostaj�cego z dala od nich, we Francji. Tu, w Polsce, byli we dwoje. Traf chcia�, �e latem 1939 roku przyjechali do kraju w odwiedziny do krewnych. Matk� i syna wojna zasta�a w ojczy�nie, z kt�rej wyjechali kiedy� w poszukiwaniu pracy. By�a w tym jaka� z�o�liwo�� losu. W�asny kraj �egna� ich n�dz� i g�odem, a po kilku latach powita� wojn�. Jurek poruszy� si� niespokojnie i spojrza� przez okno. - Przejd� si�, mamo... Trzasn�a drzwiczkami kuchni, odwr�ci�a si�. - Ju� ci� tam potrzebuj�, co? - Nie, tylko tak... - Przecie� s�ysza�am, �e kt�ry� tam gwizda�. A wi�c jednak s�ysza�a. Jurek mia� nadziej�, �e cichy gwiieHietcze tylko do jego uszu. ' ? 51 \> \*/ - Id�, id�, nachodzisz si� jeszcze, zobaczysz... Wiedzia�a, �e w takich wypadkach powstrzymywanie syna nie mog�o mie� �adnego skutku. Zawsze ko�czy�o si� to k��tni�, a Jurek i tak, i tak wychodzi�, w dodatku obra�ony i z�y. Zdzich czeka� na niego niecierpliwie. �- Guzdrzesz si� jak stara baba. - Nie mog�em, wiesz... Poszli wzd�u� ulic�. Zdzich zagryza� wargi, patrzy� ukosem na Jurka, nie mog�c si� zdecydowa� na w�a�ciw� rozmow�. - Widzia�em si� z Edkiem - zacz�� okr�n� drog�. - No... - Fajno w tej partyzantce! - rzuci� od niechcenia. Jurek nie odpowiedzia�. �Gadanie! - pomy�la�. - Jakbym nie wiedzia�, �e fajno". - No, to co? - odezwa� si� po chwili milczenia. - A poszed�by�? Jurek 7atrzyma� si� przy p�ocie, palcami przebieraj�c po sztachetach. - Ju� raz chodzili�my. - Ale teraz to ju� naprawd�. Szli chwil� w milczeniu. W dali wznosi�y si� zabudowania Zak�ad�w Ostrowieckich. Zdzich patrzy� w ich stron�. - Widzisz, ja te� nie chcia�bym tak, jak wtedy... Od nas zale�y, �eby by�o inaczej. - E tam, zale�y... - Widzisz, bez broni nie da rady - ci�gn�� Zdzich. -Jak b�dziemy mieli bro�, to co innego. - M�dry�. Tylko sk�d wzi��? Zdzich czeka� na to pytanie. Zatrzyma� si� w miejscu i jeszcze raz badawczo spojrza� w twarz przyjaciela. - Jurek... - powiedzia� powoli, z powag� ?? nie reflektowa�by� na skok? - Na co? te Zdzich lekko dotkn�� jego ramienia. Z przeciwka szed� ch�opiec w ich wieku. Kiedy zr�wna� si� z nimi, rzuci� okiem w stron� Zdzicha i niedba�ym ruchem podni�s� r�k� do czapki. - Cze��! - Cze��.... - Co za facet? - zapyta� Jurek, kiedy tamten znikn�� za zakr�tem. - Pietruszka. Zwia� z Junak�w*. Boi si�, �e go Niemcy zn�w przymkn�. - Dawno go znasz? - Tak sobie. No wi�c, jak z tym skokiem? - powr�ci� do poprzedniego tematu. - Chcesz? - A co mam chcie�? Zdzich rozejrza� si� wok�. - Widzisz � szepta� tajemniczo � wiem o jednym werkszucu **. Ma takiego walterka - uni�s� kciuk prawej d�oni � warto go zrobi�... Jurek patrzy� na niego z niedowierzaniem. W-pierwszej chwili wydawa�o mu si�, �e Zdzich nie m�wi powa�nie. Jego zaci�ni�te wargi i b�yszcz�ce oczy �wiadczy�y jednak o tym, �e Zdzich bynajmniej nie �artuje. Jurek zawaha� si�. Rozbrajanka � to by�a ju� powa�na i niebezpieczna akcja. Tego jeszcze nie pr�bowali. Rozlepianie plakat�w, rozrzucanie w fabrycznych pomieszczeniach ulotek - to by�o ju� chlebem powszednim, ale rozbrajanka by�a dla nich czym� zupe�nie nowym. Jurek zawaha� si�. - No wi�c? - nalega� Zdzich. Tamten nie by� jeszcze zdecydowany. Postawa Zdzicha imponowa�a mu. Nie chcia� okaza� si� tch�rzem. Zdzi- * Mowa tu o utworzonej przez okupanta hitlerowskiego organizacji prowadz�cej roboty budowlane. Do prac tych rekrutowano m�odzie� polsk� pod przymusem. ** Werkszuc - stra�nik przy fabryce, zak�adzie pracy (niem. Werkschutz - stra� przemys�owa). 19 , . t . . . ? , ^?^?^??- ??' zar�wno �mia�y, jak chowi ufa� i wierzy�. Jego projekt ?? �.�� * i pon�tny. Mia�a to by� przecie� �eh pierwsza bojowa akcja. Jurek zastanawia� si� jeszcze chwil�, po czym wyci�gn�� r�k�. - D'accord!* Zdzich u�miechn�� si�. n . - Ech, ty Francuzie! - u�cisn�� mu d�o�. - Dakorl Tej nocy Jurek nie m�g� zasn��. My�l o jutrzejszej akcji podnieca�a go. Usi�owa� sobie wyobrazi� wszystko w najdrobniejszych szczeg�ach, kt�re jednak przy pr�bie konkretnego uchwycenia ich rozmazywa�y si�, stawa�y si� na wp� sennym majaczeniem. W takich chwilach Jurek otwiera� szeroko oczy, wpatrywa� si� w ciemny pok�j, z trudem usi�uj�c ponownie zasn�� Rankiem zbudzi�, si� z b�lem g�owy. Matka obserwowa�a go badawczo. - Chory jeste�? - zapyta�a troskliwie. - Sk�d�e! - wzruszy� ramionami. - Jako� tak mi wygl�dasz... - Zwyczajnie wygl�dam - spu�ci� oczy - jak zawsze. - Wszystko to coraz mniej mi s,� podoba - kiwa�a g�ow� z niezadowoleniem. . ,, . �To wszystko" - tych s��w u�ywa�a dla okre�lenia spraw sobie nie znanych, a dotycz�cych syna �Tym wszystkim by�y rozmowy Jurka ze Zdzichem prowadzone po�szeptem. i ? ..li ��-�mnicze znikania syna i jego mi -�tym wszystkim by�y tajemnicze zm / j � t ,.,c,�ctko" oznacza�o r�wnie� lektur� cz�ce powroty, �to wszystKo u^n �Gwardzisty", kt�rego numery od czasu do czasu znajdowa�a w rozmaitych schowkach. Jej niepok�j wzr�s� i , ^latnpno wydarzenia z wujem, zw�aszcza od owego pami�tnego w? ...... , i i , . i u fiwardzisty poch�ania�a juz od Jurek, kt�rego lektura �uwarazi� 7 v. j 1 .?? �??? dnia. ze jego obowi�zkiem dawna, zdecydowa� pewnego aniw. 1 ? ^ ? .... . . ?#? w�asnei �wiadomo�ci politycz- jest pog��bianie nie tylko wiasnej . � J . . ....__?;?,?7?? wychowywanie otoczenia. nej, ale rowmez 1 polityczne wy * D'accord! (franc.) - zgoda! 20 �Akcj� wychowawcz�" postanowi� rozpocz�� od... swego wuja. Zdarzy�o si�, �e wraz z matk� odwiedzi� swego krewnego w jego mieszkaniu. Wieczorem, kiedy ca�a tr�jka opuszcza�a mieszkanie, Jurek przeczeka�, a� wuj mocnym dmuchni�ciem zgasi lamp� naftow�, po czym z b�yskawiczn� szybko�ci� wyj�� z kieszeni kilka numer�w �Gwardzisty" i po�o�y� je na stole. W chwil� p�niej szed� ju� obok wuja i matki zadowolony, �e uda�o mu si� wszystko tak szybko i sprawnie za�awi�. Wyobra�a� sobie, jak to wuj po powrocie do domu zapali �wiat�o, jak znajdzie gazetk�, jak zacznie wch�ania� jej tre�� i jak od tej w�a�nie chwili zacznie si� �proces wychowywania wuja". Okaza�o si� jednak, �e wuj usposobieniem r�ni� si� znacznie od swego bratanka. Jurek przekona� si� o tym w do�� osobliwy spos�b. Tej jeszcze nocy obudzi�o go nag�e �omotanie w drzwi. Pe�en najgorszych przeczu� zerwa� si� z ��ka pewien, �e za chwil� us�yszy krzyki niemieckich �andarm�w. Zamiast nich zza drzwi doszed� go znajomy, pe�en zdenerwowania g�os: - W�adka, otw�rz! W�adka, otw�rz! Matka zerwa�a si� z ��ka i przewracaj�c po drodze krzes�o podbieg�a do drzwi. W progu sta� blady, trz�s�cy si� wuj i wymachuj�c numerami �Gwardzisty" nerwowo wyrzuca� z siebie s�owo po s�owie, z kt�rych Jurek zrozumia� tylko te, kt�re w danej chwili mia�y dla niego znaczenie najwi�ksze: - Spierz ty�ek szczeniakowi, �eby trzy dni nie mia� na czym siedzie�. �Procesu wychowywania wuja" Jurek �adn� miar� nie m�g� zaliczy� do udanych. Istota rzeczy polega�a nie tylko na tym, �e wuj okaza� si� wyj�tkowo wra�liwym i nerwowym uczniem, ale i na tym, �e jego nauczyciel nie wykaza� zbyt wielu zalet pedagogicznych. Gdyby mu o tym powiedzia� tylko sam wuj, Jurek by�by sk�onny z nim dyskutowa�, ale tak orzekli i ci, od kt�rych Jurek otrzymy- 21 wa� pras�, a przede wszystkim ojciec Zdzicha - ..Bystry . Jemu m�g� wierzy� i wierzy�. �Zamiar by� dobry - brzmia" �o ostateczne orzeczenie - ale nie mo�na czego�^ podobnego robi� nie przestrzegaj�c zasad konspiracji . Z tak� opini� Jurek musia� si� zgodzi�. Obawa przed dekonspiracj� pobudzi�a w nim czujno�� i zmusi�a do znacznie rozwa�niejszego rozstrzygania ka�dej zamierzonej akcji. Kry� si� teraz nawet przed matk�. By�o to konieczne, tym bardziej �e matka raczej bez entuzjazmu odnosi�a si� do jego konspiracyjnych poczyna�. Mia�a nawet cichy �al do starszych, �e do powa�nych spraw �bior� smarkaczy". �Smarkacze" za� niecierpliwili si� coraz bardziej. �Ci�gle tylko ulotki, ulotki albo ��cznikowanie - z tak� robot�!" - krzywili si� z pogard�. Ich zdaniem w�a�ciwa �robota" zaczyna�a si� dopiero od bezpo�redniego, zbrojnego starcia z okupantem, kt�ry tu, w Ostrowcu, panoszy� si� coraz bardziej. Dlatego marzenia o dostaniu si� do partyzantki nie dawa�y im spokoju. Nastr�j, klimat domowy wytwarza�y jak najbardziej sprzyjaj�c� atmosfer� dla takich marze�. Ch�opcy na Ludwikowie wiedzieli, �e starsi w swych wieczornych po-gwarkach, w czasie kt�rych postawiona na stole p�li- tr�wka stworzy� mia�a pozory na wypadek naj�cia �andarm�w, snuj� jakie� plany, tkaj� mistern�, przemy�ln� sie�. W tej sieci oka by�y r�ne, i wi�ksze, i mniejsze, a i w��kna rwa�y si� nieraz w miejscu i chwili najmniej oczekiwanej. T� sie� tworzyli i oni, �smarkacze", cho� ich rola wydawa�a im si� wci�� zbyt ma�a, zbyt nieznaczna. Chcieli wi�c tym starszym pokaza�, �e nie s� ju� smarkaczami, �e potrafi� i grubsz� robot� zaplanowa� i wykona� solidnie. Gor�cym g�owom wystarcza� zapa�. Do-�wiaczenie lekcewa�yli. �Przyjdzie samo" - m�wili, nie zastanawiaj�c si� nad jego cen�. Ka�da my�l by�a dobra, byle rozbudza�a fantazj�. Przyw�dca niespokojny, 22 niecierpliwy, z inicjatyw� �atwo zyskiwa� autorytet. Takim by� Zdzich. Sam nie wiedzia�, kiedy i jak zdoby� pos�uch koleg�w, ich sympati� i zaufanie. Od niego oczekiwano rozkaz�w, zada�, plan�w akcji... Jurek czu� si� dumny i zaszczycony, �e Zdzich w�a�nie jemu zaproponowa� udzia� w rozbrajance. Noc i poranne godziny wlok�y si� niesko�czenie d�ugo. Jurek przespacerowa� si� raz i drugi po mie�cie, a mimo to do godziny czwartej wci�� jeszcze by�o sporo czasu. Do domu wraca� nie by�o sensu. Wzrok matki, jej pytania kr�powa�y i zmusza�y do k�amstwa i wykr�t�w. Poszed� wi�c na ��ki, popatrzy�, jak ch�opcy graj� w pi�k�, sam pogra� troch�, wreszcie usiad� na trawie i czeka�. Zdzich by� punktualny. Jurek pozna� jego sylwetk� ju� z daleka. Szed� z odkryt� g�ow�, wiatr targa� jasn� czupryn�, kt�ra spada�a mu na czo�o. - Cze��! - Cze��! Przywitali si� jak zwykle. Jurek wpatrywa� si� w jego niebieskie oczy. Mia� cich� nadziej�, �e mo�e Zdzich zrezygnowa� z akcji. To wprawdzie uspokoi�oby go, ale i sprawi�o zaw�d. Nie wiedzia� sam, czego pragnie bardziej. Zdzich by� milcz�cy, twardy. Twarz mia� bardziej powa�n� ni� zwykle, zdecydowan� jak u doros�ego m�czyzny. Odeszli od boiska. Wolnym krokiem szli w t� stron�, co wczoraj. Teraz spacer by� jednak inny. Obaj to rozumieli i zgodnie potwierdzali milczeniem. Usiedli pod krzewem, na ��ce. Wok� pachnia�o wiosn�. C� prostszego jak wyci�gn�� si� na �wie�ej trawie i wci�ga� w p�uca jej zapach. Mieli przecie� do tego prawo. Jak tamci ch�opcy, kt�rych okrzyki dochodzi�y z boiska. - Zdzichu, masz co�? - zrobi� znacz�cy ruch d�oni�. Zdzich si�gn�� do kieszeni, wyci�gn�� z niej ma�y, b�yszcz�cy przedmiot zawini�ty w przybrudzon� szmatk�. 23 ? Sz�stka! - zawiedzionym g�osem powiedzia� Jurek. - B�dzie twoja, je�li... - Zdzich kiwn�� g�ow� w stron� Zak�ad�w Ostrowieckich. Jurek ucieszy� si�. Warto�� pogardzonej przed chwil� �sz�stki" od razu wzros�a w jego oczach. Zdzich rozwin�� szmatk�, przetar� pistolet, spojrza� uwa�nie w luf�. - A �pestki"? * spyta� Jurek. Zdzich nacisn�� spr�yn� magazynka. Przez chwil� wa�y' go na d�oni. - Widzisz! - pokazywa� trzy sztuki pob�yskuj�cych miedzi� naboj�w, wyczyszczonych starannie, do po�ysku. Wsun�� magazynek z powrotem w r�koje��, schowa� pistolet do kieszeni. - B�dziesz strzela�? - Je�eli trzeba b�dzie..? Jurek patrzy� na niego z podziwem. - Sam ci przecie� nie odda! - To go tym poprosz� � wskaza� na kiesze�, w kt�rej tkwi� pistolet. - Chodzi mi o walterka, a nie o werkszuca - doda� po chwili. Znowu zamilk�. Minuty wlok�y si� wolno. Zdzich niecierpliwi� si�. ~ Chod�my! � wsta� z miejsca. Ruszyli w stron� Zak�ad�w. Kiedy dochodzili ju� do bramy, z budynk�w zacz�� si� wysypywa� czarny t�um robotnik�w wracaj�cych z pierwszej zmiany. Zdzich z r�k� wsuni�t� w praw� kiesze� spodni szed� prosto, rzucaj�c nerwowe spojrzenia na dziedziniec Zak�ad�w. Wzrokiem �widrowa� wychodz�cych, przebiera�, szuka�. Zatrzymali si� przed sam� bram�. W pewnej chwili Zdzich tr�ci� �okciem Jurka i brod� wskaza� mu kierunek. Z wartowni wyszed� m�czyzna w wieku oko�o czterdziestu lat, w mundurze werkszuca. - Ten? 24 - Ten. Poczekali chwil�, a� tamten wyjdzie za bram�. W��czyli si� w t�um wychodz�cych. G�sta fala rozbija�a si� w w�skie strumyki �ciekaj�ce w labirynt uliczek. Werkszuc szed� w stron� Cz�stocic. Nie spuszczaj�c ze� oka, poszli za nim. Jurkowi serce �omota�o w piersi. K�tem oka patrzy� na Zdzicha. Co� zaci�tego malowa�o si� w jego twarzy. Wzrok przylgn�� do plec�w tamtego, r�ka nerwowo, twardo �ciska�a r�koje�� pistoletu. Werkszuc nie przeczuwa� niczego. Szed� powoli, z g�ow� lekko pochylon� do przodu. Robotnicy znikali w domach, droga stawa�a si� pusta. - Jurek, ju�... - g�os Zdzicha dochodzi� gdzie� z g��bi, by� jakby nie jego, czyj� obcy. Jurek obejrza� si�. W dali sz�o kilka os�b. - Jeszcze nie. Zaczekaj... Werkszuc przystan��. Ch�opcy zdusili krok w miejscu. Mo�e tamten si� domy�li�? Mo�e za chwil� wystrzeli do nich, zanim si� spostrzeg�? Ma nad nimi przewag�. Co wtedy? Spocona d�o� Zdzicha mocniej �cisn�a pistolet. Werkszuc przypali� papierosa, buchn�� k��b dymu. Poszed� dalej. Nawet si� nie obejrza�. - Jurek, ju�... - Nie mo�na. Za wcze�nie... - Jak dojdzie do Cz�stocic, b�dzie za p�no.:? - Jeszcze nie... Dalej od fabryki. I znowu krok w krok. Nigdy jeszcze droga do Cz�stocic nie d�u�y�a im si� tak bardzo. Wydawa�o si�, �e id� tak ju� od wczoraj. L�k d�awi� gard�o. Mo�na by�o si� go pozby� - wystarczy�o po prostu zawr�ci�. Nikt im przecie� nie kaza�. By�aby cisza i spok�j. Nie - spokoju nie mieliby na pewno. Jutro znale�liby si� tu, na tej samej drodze, w takiej samej sytuacji. Rezygnowa� przecie� �aden z nich nie chcia�. Ulica opustosza�a zupe�nie. S�o�ce k�ad�o na ziemi� 25 wyd�u�one pokracznie cienie. Teraz ju� i Jurek wiedzia�, �e czas nadszed�. Nie protestowa�, nie przekonywa� Zdzi-cha, kiedy ten spojrza� na niego. Ch�opiec z jak�� niewys�owion� ulgq wyci�gn�� bro� z kieszeni. Byli zaledwie par� krok�w za werkszucem. Jurek widzia� dok�adnie wycelowany pistolet, na kt�rym zamigota� na chwil� blask s�o�ca. - Hdnde hoch! * Werkszuc zatrzyma� si� w miejscu. W ich oczach ur�s� nagle do rozmiar�w olbrzyma. Odwr�ci� si�. Widzieli jego szeroko otwarte, przera�one oczy. Patrzy�y ze zdumieniem na dw�ch ch�opc�w stoj�cych naprzeciw. R�ka werkszuca ze�lizn�a si� nagle w d�, ku kaburze, w kt�rej tkwi� walter. Zdzich zorientowa� si� pierwszy. Hukn�� strza�. Za nim drugi, trzeci... Wi�cej pestek nie by�o. Zdzich szarpn�� Jurka za rami�. Musieli si� wycofa�. Biegli potykaj�c si� o niskie krzewy. Ch�odne powietrze uderza�o w twarz, d�awi�o gard�a. Od drogi hukn�y dwa strza�y. W por�wnaniu z odg�osem �sz�stki" zagrzmia�y jak dzia�a. Ch�opcy mimo woli pochylili g�owy. Gwizd przemkn�� daleko ? urwa� si� jak no�em ci�ty. Przypadli do ziemi, wtulili w ni� g�owy. Ch�odzi�a ich rozgrzane twarze. Milczeli obaj. Zdzich odwr�ci� twarz od Jurka, zas�oni� oczy r�k�. Le�eli tak d�ugo. �wierszcz �wierka� jednostajnie i nudnie. W ciemno�ci nie widzieli siebie. To �agodzi�o spraw�. Wstali leniwie, ruszyli ku widniej�cym w dali zabudowaniom Ludwi-kowa. Nie po�egnali si� ani s�owem. Zdzich prze�ywa� pierwsz� gorycz kl�ski. Ka�de s�owo mog�o odnowi� b�l. Dlatego Jurek wola� milcze�. Najtrudniej by�o przekroczy� pr�g domu. Jak ukry� w oczach, w twarzy to wszystko, co dzia�o si� wewn�trz? Zdzich niezdecydowanym ruchem otworzy� drzwi. W po- � Hdnde hochl (niem.) - fc�ce do g�,y! 26 koju by�o ciemno od dymu papieros�w. Pozna� ich wszystkich. Zbierali si� przecie� ju� nieraz. By� �Wicek", �Felek", �Wujo" i inni. Oczy wszystkich skierowa�y si� na niego, chocia� w�a�nie tego chcia� unikn��. S�dzi�, �e uda mu si� przej�� przez pok�j, zaszy� w ciemnym k�cie, po�o�y� si� na ��ku, by raz jeszcze rozwa�y� ka�dy szczeg�, przestudiowa� ka�dy b��d. Nie uda�o si�. Ojciec patrzy� na� surowo i Zdzich czu�, �e jedynie obecno�� obcych ratuje go przed jego gniewem. Matka bez s�owa wyjrza�a zza drzwi kuchennych. Szed� przez pok�j ze spuszczon� g�ow� jak winowajca. Ojciec zatrzyma� go szorstkim gestem. - Strzela�e�? - Tak... - Do kogo? - Werkszuc... Mia� takiego walterka... �Felek" wyszed� zza sto�u. ' � Poka� bro�! Niech�tnie, z oci�ganiem si� wyj�� z kieszeni �sz�stk�" i po�o�y� j� na wyci�gni�tej d�oni. �Felek" przycisn�� spr�yn�, magazynek wyskoczy� z metalicznym trzaskiem, By� pusty. Zarepetowa�, spu�ci� iglic�, zwa�y� pistolet w r�ku. - Taka bro� to �mier�... - orzek� twardo - ...ale dla tego, kto j� nosi. Zamkn�� d�o� zawar�szy w niej niebezpieczn� zabawk�. - Kiedy trzeba b�dzie, dostaniesz dobr� bro�, a to cholerstwo utopi�. �eby tobie krzywdy nie zrobi�o... -m�wi� trzymaj�c go za rami�. Zdzich szarpn�� si�, wyrwa�, wyszed� za pr�g. - Gor�cy! - powiedzia� �Felek" ni to z uznaniem, ni to z przygan�. - Ja go ostudz�! - Marian nie tai� swego zdenerwowania. gs Uspok�j si�, �Bystry" - hamowa� go �Wujo", ale 27 Marian zdecydowanym krokiem wyszed� za synem. Ten siedzia� wtulony w k�t, d�o�mi przykrywa� oczy. - S�uchaj, Zdzichu... - w g�osie ojca brzmia� z trudem hamowany gniew. - Ju� ja ci sk�r� wygarbuj�! -potrz�sn�� go za rami�. Ch�opiec podni�s� oczy. Ojciec przerazi� si� ich widoku. By�o to twarde spojrzenie cz�owieka, kt�ry wie, czego chce, i kt�ry nie�atwo ust�pi. U�cisk rozlu�ni� si�, przeszed� w niezdecydowan� pieszczot�. Marian szybko wszed� do pokoju i stan�� przed sto�em z min� cz�owieka, kt�ry nie by� w stanie wykona� swego obowi�zku. - Nie wiem, co mam zrobi�... Zapanowa�o k�opotliwe milczenie. 'r To jeszcze dziecko - stwierdzi� kto� niepewnym g�osem. - Chyba si� mylicie, towarzyszu - zaoponowa� �Wujo". - Po mojemu - wszystkiemu jeste�my winni my sami. Wiekiem oni wszyscy s� m�odzi, ale my�l� ju� jak doro�li. Dra�ni ich to, �e ich nie dostrzegamy. Czas najwy�szy pokierowa� nimi, bo inaczej � p�jd� bez nas... PIERWSZA DYWERSJA Bogu� przyjecha� noc�. Nikt nie pyta�, jak uda�o mu si� to ju� po godzinie policyjnej, ale faktem by�o, �e kiedy Zdzich zbudzi� si� rano, spostrzeg� w swoim pokoju ch�opca mniej wi�cej w tym samym, co on, wieku, o �ywych, bystrych oczach, poci�g�ej twarzy i w�osach zaczesanych do g�ry. Z zawarciem znajomo�ci nie by�o ceregieli. Bogu� niech�tnie m�wi�, sk�d i po co przyjecha�. Troch� chcia� przez to imponowa� swoj� �wa�no�ci�", troch� za� rzeczywi�cie kierowa� si� obowi�zuj�c� go tajemnic�. ���cznik" � pomy�la� Zdzich o nim. On sam te� by� ju� wielokrotnie ��cznikiem. Ale Bogu� sprawia� wra�enie ��cznika �wy�szego szczebla". Z p�s��wek rzucanych mimochodem mo�na by�o wywnioskowa�, �e ma do czynienia z samym dow�dztwem. Je�dzi� przecie� do Warszawy, Radomia, Krakowa. To oczywi�cie przydawa�o mu specjalnego blasku. Ju� pierwszego dnia zgada�o si�, �e t�sknoty Bogusia nie r�ni�y si� wiele od Zdzichowych marze�. Obaj widzieli siebie tylko w partyzantce. Ka�d� robot� wykonywali starannie, solidnie, ale zlecone zadania traktowali jednocze�nie jako czy�ciec, poprzez kt�ry dostan� si� do le�nego raju. Bogu�, jak sam twierdzi�, mia� szczeg�lne porachunki z hitlerowcami i pragn�� z nimi pogada� inaczej ni� dot�d. - Tak pra�bym ich po g�bach! 29 Klaruj�c to Zdzichowi, nieopatrznie wyci�gn�� r�k� z kieszeni i machn�� ku�akiem w powietrzu. Kiedy chcia� j� schowa� z powrotem, by�o w�a�ciwie ju� za p�no. Zdzich z�apa� za przegub, zatrzyma� r�k� i zapyta� zdziwiony: - Co ty?... Prawa r�ka pozbawiona czterech palc�w wygl�da�a bole�nie. Zdzich spojrza� ze wsp�czuciem. Bogu� wyszarpn�� d�o�, nastroszy� si�. - Guzik ci do tego! Wi�cej nie rozmawiali na ten temat. Zdzich stara� si� nie patrze� na kalek� r�k�. Bogu� skrywa� j� wstydliwie, aby nie nara�a� si� na lito��. Kiedy za� p�niej ktokolwiek inny chcia� o to samo zagadn�� Bogusia, Zdzich wybiega� mu naprzeciw: - S ? n i a n i a j! Taki tw�j interes..: Bogu� by� mu za to wdzi�czny. Nie znaczy to, �e Zdzich po cichu nie stara� si� dowiedzie�, co by�o przyczyn� kalectwa kolegi. Nie dowiedzia� si� jednak nigdy niczego pewnego. M�wiono, �e w Radomiu Bogu� je�com radzieckim �ywno�� przez druty podawa� i wtedy szwabisko przejecha�o mu z kaemu po r�ce. M�wiono te�, �e w czasie rozbrajania �andarm�w granat mu zostawi� pami�tk�. Ale nie o r�k� Bogusiowi chodzi�o, kiedy m�wi�, �e z hitlerowcami ma swoje osobiste porachunki. R�ka -r�k�, w�ada� ni� m�g� przecie� jeszcze jako tako. Gorzej, �e straci� ojca. Gdzie� tak p�n� jesieni� czterdziestego drugiego w lasach starachowickich dzia�a� oddzia� Gwardii Ludowej pod dow�dztwem �Garbatego". Hitlerowcy wpadli na jego trop. Zaci�gn�li sieci, obstawili las. Bitwa by�a zaci�ta i krwawa. Partyzanck� rzecz� jest uderzy� i odskoczy�. Uderzyli, ale odskoczy� nie zdo�ali. Oddzia� poni�s� bolesne straty. Kto� musia� go zadenuncjowa�, 30 z piesk� us�u�no�ci� donie�� �andarmom. Denuncjatora trzeba by�o wy�ledzi�, wytropi�. Ojciec Bogusia wraz z towarzyszem otrzymali to zadanie. Siad odnale�li. Zapad� wyrok. Mieli go wykona� we dw�ch. Ruszyli w las. Na drodze by�a wie� � Jasieniec I��ecki. Tu wypad�o nocowa�. Zdrajca by� czujny. Wyw�szy�, �e przychodzi na niego kres. Zbieg� ponownie i zawiadomi� �andarm�w. Przyszli noc�, dom otoczyli, wezwali do poddania si�. Apel daremny, ale walka by�a nier�wna. Przerwa� przez staiowy pier�cie� oprawc�w nie uda�o si�. Obaj padli w boju. Odt�d Bogu� zagi�� na hitlerowc�w palec. Ten jeden, jedyny u prawej r�ki, ale to w�a�nie mia�o swoj� si�� i wymow�. Sztab mia� z ch�opca du�o po�ytku. Wielu ubiega�o si� o niego. Zdzich widzia� w nim przyjaciela. �a�owa�, �e ch�opak jak latawiec, to tu, to tam - nigdzie miejsca nie zagrzeje. Wola�by go mie� przy sobie. Jak Jurka. �We trzech mogliby�my zrobi� sporo" - my�la�. Jednak Bogu� tego jeszcze dnia wyjecha�. Nie m�wi� dok�d, ale Zdzich domy�la� si�, �e do Warszawy. Po cichu nawet mu takiej podr�y zazdro�ci�. Przecie� zobaczy�by, by� mo�e, na w�asne oczy, tych tam, nieznanych ludzi, kt�rzy tworzyli sztab, przysy�ali tu �Gwardzist�" i �Trybun�", wydawali rozkazy. Od pami�tnego wypadku z werkszucem starsi patrzyli na niego inaczej. Nie by� ju� dla nich dzieckiem. Coraz cz�ciej i w coraz wi�kszym zakresie korzystano z jego pomocy. Nie zdziwi� si� wi�c, kiedy kt�rego� dnia wezwa� go do siebie �Wujo". - Dostaniesz, Zdzichu, zadanie..: Ch�opiec nadstawi� uszu. Zapowied� brzmia�a intryguj�co i Zdzich by� pewien, �e w tym przypadku nie chodzi o zwyk�e pisanie na murach lub rozrzucanie ulotek w fabryce, lecz �e w gr� wchodzi�a jaka� powa�niejsza sprawa, 81 - Trza by1 na Ja^'^ czas szkop�w od �wiata izolowa� -sprecyzowa| ..Wujo". ~ Jak to i izolowa�? ?> - Ano widzisz, przerwa� ��czno�� telefoniczn�. - TelefonY? - Z wszyS^imi telefonami nie da�by� rady. Ale s�upy! Par� sztuk ?wali� na ziemi�. Jak my�lisz, da si� zrobi�? Propozycja by�a zaskakuj�ca. Zdzich kiwa� g�ow�. ~ Czemu nie. Kiedy? - Kiedy, to ci powiem p�niej. Na razie dobierz sobie ch�opak�w. Trza by wzi�� siekier�, pi�y. Ustali�: co i jak. No co, Zdzichu, zgoda? - Tak jest, komendancie - odpowiedzia� s�u�bi�cie. Tego dnia jeszcze skontaktowa� si� z Jurkiem. Obga- dali spraw� i zastanowili si�, kogo by tu dobra� jeszcze. Na Ludwikowie o kandydat�w nie by�o trudno. Wymieniali kolejno, licz�c na palcach: Stasiek, Stefek, Mietek, Zdzisiek... Znali si� wszyscy od dawna. Mieszkali obok siebie, jeden wiedzia� o drugim. Nie wszystko, co prawda, bo wojna i okupacja nawet ich samych podzieli�a na mniej i bardziej �wtajemniczonych", ale poza tym nie by�o r�nic. Milcz�co zgadzali si� na przewodnictwo Zdzicha. On sam ich zreszt� nie pyta� o zgod�. Po prostu nikomu nie przychodzi�o do g�owy, �e mog�oby by� inaczej. Zbierali si� najcz�ciej w jednym z trzech miejsc. Latem na ��kach, nad stawami. W dni ch�odniejsze, deszczowe w lokalu �Ludwikowskiego Klubu Sportowego" na Krysinach. W�a�ciwie m�wi�c to nie by�o ani tego klubu, ani lokalu. �Klub" oni sami tworzyli, a �lokalem" by�a na wp� rozwalona opustosza�a rudera za miastem. Miejscem spotka� by� r�wnie� dom �Grabowczak�w". Stary ch�tnie widzia� u siebie tych m�odych ch�opc�w wnosz�cych ze sob� �ycie i... �wie�e wiadomo�ci. Przynosili bowiem miejscowego szmat�awca i najnowszy numer 32 �Gwardzisty", godz�c te dwa przeciwie�stwa w chytry spos�b. Szmat�awcem przykrywali �Gwardzist�" i czytali ze� to wszystko, co dzia�o si� na frontach i w kraju. Dziadek nie m�g� si� nadziwi�, �e Niemcy tak otwarcie pisz� o swych niepowodzeniach. Podchodzi� bli�ej, spogl�da� na pierwsz� stron� szmat�awca i kiwaj�c g�ow� mrucza�: - W krew... Je�li sami tak pisz�, to blada ich fotografia... W czasie jednego z takich spotka� Zdzich przedstawi� zebranym spraw�: kto, co i jak. Robota by�a nowa i ciekawa. Zdzich si� nie myli�: ochotnik�w nie brakowa�o. W kilka dni p�niej zarz�dzi� zbi�rk� na akcj�. Stawili si� wszyscy. By� p�ny wiecz�r. Ch�odny wiatr miota� drobnymi kroplami deszczu w twarze zarumienione od wra�enia. Zdzich wyznaczy� kolejno�� w marszu i ruszyli w noc. Trzy wyznaczone do �ci�cia s�upy telefoniczne czeka�y na niewielkim wzniesieniu. Doj�� do nich trzeba by�o na prze�aj, przez zorane, gliniaste pola. W ten spos�b mogli unikn�� spotkania z �andarmami. Rozmok�a glina mlaska�a pod stopami, lgn�a do but�w, wi�zi�a nogi. Cia�a op�ywa�o gor�co - z wysi�ku i emocji. Droga nie by�a dla nich nowa. Chodzili t�dy cz�sto, znali ka�dy jej metr. Ale tym razem nie by�a to zabawa, marsz mia� posmak zadania bojowego. Domy�lali si�, �e odci�cie ��czno�ci z Ostrowcem musia�o si� wi�za� z jak�� inn� akcj�. Mog�o to by� wyzwolenie je�c�w z wi�zienia, m�g� to by� zamach na miejscowych gestapowc�w, mog�o by�... Charakter tamtej operacji by� oboj�tny. Przej�ci w�asnym zadaniem, uzbrojeni w pi�y i siekiery, posuwali si� ku niewidocznym w ciemno�ci s�upom. Kto� w ciszy tr�ci� pi��. Zad�wi�cza�a jak dzwon. ?? Cicho tam, do cholery... - Nie chcia�em. - Nie gada�! 8 - Ch�opcy.,; 33 By�o ma�o prawdopodobne, aby ktokolwiek m�g� ich us�ysze�. Ale charakter operacji narzuca� ostre rygory. Zbli�ali si� do wzg�rza. Grunt by� tu bardziej suchy i twardy. W ciemno�ci wyrasta� pierwszy s�up. Zwyk�y s�up telefoniczny, jakich widzi si� dziesi�tki wzd�u� tor�w i dr�g. Dzi� nagle wyda� si� gro�ny i niebezpieczny, a przecie� by� taki jak zawsze. Zdzich rozdziela� robot�. Ustawiali si� po dw�ch na jeden s�up. - Ch�opaki, jazda! - machn�� Zdzich. Ramiona wykonuj� nerwowe ruchy. Z�by pi�y odskakuj� od wilgotnej powierzchni s�upa, zostawiaj�c na niej kilka nieg��bokich naci��. - Nie tak! Powoli! , Pi�owanie drzewa by�o zawsze fraszk�. Ale dzi� przekl�ty s�up telefoniczny ma twardo�� stali. Ruchy s� nie skoordynowane, szarpi�ce. Wreszcie z�by wgryzaj� si� w rdze�. Robota od razu idzie sprawniej. Raz - dwa. Raz - dwa. _. Ruchy teraz s� zamaszyste, szerokie, zgodne. ??? wreszcie zaczyna si� chwia�, przez sekund� ta�czy uwieszony na drutach, wreszcie chyli si� i z g�o�nym pacni�-ciem spada na rozmi�k�� ziemi�. - Ch�opaki! Noga! Gdzie� tam, w biurach gestapo, zdenerwowany oficer na pr�no b�dzie krzycze� w s�uchawk�. Zdziwi go cisza i pustka z tamtej strony przewodu. Zanim si� zorientuj�, zanim odnajd� uszkodzenie i usun� je, min� cenne godziny, kt�re dow�dztwo b�dzie mog�o wykorzysta� do zaplanowanej akcji. I znowu ta sama droga: pole, glina, woda. Teraz jednak kroki s� ra�niejsze. Nie ci��y ju� obowi�zek wykonania zadania, to pozosta�o za nimi. Zdzich ogl�da si� i widzi rozja�nione oczy ch�opc�w, czerwone policzki sp�ywaj�ce kroplami deszczu. - Dobra robota, ch�opaki! 34 Wszystko posz�o tak g�adko i sprawnie, a� sami si� dziwi�. Chcia�oby si� zrobi� co� jeszcze. Jest jaki� niedosyt, nadmiar energii. Chcia�oby si� j� wyczerpa� do ko�ca, �eby powr�ci� zm�czonym i radosnym, a jednocze�nie m�c zameldowa�: �Komendancie, melduj� wykonanie zadania. Trzy s�upy telefoniczne zosta�y �ci�te w wyznaczonym rejonie. Ponadto z w�asnej inicjatywy wykonali�my"... W�a�nie, co wykonali�my? Gdyby tak wysadzi� jaki� poci�g w powietrze. Mo�na by, ale czym? Ale jak? By�aby to prawdziwie partyzancka robota, egzamin, kt�ry da�by prawo wst�pu do lasu. W dodatku noc ciemna, noc partyzancka, wymarzona do takiej roboty. Gdyby cho� jeden z nich mia� ze sob� materia� wybuchowy, jeszcze tej nocy jaki� poci�g wylecia�by w powietrze. Pi�� jednak nie podpi�ujesz tor�w, siekier� nie rozkr�cisz �rub... Zdzich kombinuje, co by tu jeszcze zrobi�. Ch�opcy poszliby dzi� na wszystko. Nagle przychodzi pewna my�l. Zdzich zatrzymuje si� pod s�upem przewod�w wysokiego napi�cia. Stoi samotny w polu, rozdwojony u do�u, jak gdyby zatrzyma� si� w swym osobliwym marszu na prze�aj, czekaj�c nie wiadomo na kogo i na co. Mietek, Jurek, Stasiek staj� obok Zdzicha, kt�ry r�k� obejmuje jedno z odn�y s�upa, przytula do niego ucho i gapi si� w g�r�. S�up d�wi�czy �piewem rozedrganych na wietrze przewod�w. Tu� nad g�ow� tabliczka z ostrzegawczym napisem: �Baczno�� - wysokie napi�cie". Nad napisem - trupia g��wka. - Ch�opaki, a gdyby tak... Ka�dy przesun�� wzrokiem od do�u do g�ry. Najgorsze by�o w�a�nie tam, na g�rze. Jest noc. Ciemno. Co stanie si�, je�li druty spadn� na ziemi�. Porazi czy nie porazi pr�dem? W ciemno�ci nietrudno jest wpl�ta� si� w taki przew�d. Wtedy nie by�oby ratunku. 35 Ale ryzyko pociagab. To by�o w�a�nie to, czego szukali tej nocy i czego by�o im brak. A efekt? Ostrowieckie gestapo pozbawione nagle ��czno�ci telefonicznej, a w par� minut p�niej i �wiat�a. Za tych par� godzin gestapowskiego strachu warto podj�� si� tego ryzyka. A fabryki, Zak�ady Ostrowieckie? Zatrzyr ma si� ca�y mechanizm, spadnie produkcja. Przygasn� tak�e �wiat�a w mieszkaniach ostrowieckich. Ka�dy domy�li si�, �e nie jest to zwyk�a awaria, �e jest to dzie�o ludzi lasu. Ich dzie�o. Korzy�� wi�c jest, i to du�a. - Ch�opaki, szkoda czasu! - zdecydowa� si� Zdzich i dla przyk�adu si�gn�� pierwszy po pil�. Kt�ry� go odepchn��, chwyci� za r�koje��. - Ja te� dam rad�... Tym razem posz�o szybciej ni� ze s�upami telefonicznymi. Mieli ju� wpraw�. Podci�te drewno zacz�o si� chwia�. Jurek spogl�da� w g�r�: szare niebo przekre�lone dwiema ciemnymi krechami drut�w. Za chwil� ci�ar uwieszony na drutach runie w d�. Przepi�owane powierzchnie s�upa ocieraj� si� o siebie skrzypi�c. Brzmi to jako� gro�nie, ostrzegawczo. Na kt�r� stron� zwali si� s�up? Jego szczyt zaczyna ju� falowa�. Zgrzyt pi�y milknie. Nie � to jeszcze nie koniec. Trzeba podci��. Ostro�nie, powoli, z trudem z�by pi�y przedzieraj� si� przez ostatnie centymetry. W pewnej chwili Jurek czuje, �e pi�a w jego r�ku zastyga i jaka� si�a wyrywa mu j� z d�oni. - Uwaga! Leci... Rozlega si� przy�pieszony tupot n�g, �oskot i potworny, o�lepiaj�cy blask uderza w oczy... Jurek le�y na ziemi i nie rozumie nic. Powoli unosi nogi, r�ce - wszystko w porz�dku. Tylko w oczach jest Wci�� ciemno. Sk�d�, jak gdyby z dali, dochodz� go czyje� g�osy: 36 - Jurek, co ci? Jurek! Widzi nad sob� roziskrzone oczy Zdzicha. - Nic... - odzywa si� Jurek. � Cholera! Co to by�o? - B�yskawica i grzmot. Ale ju� po burzy... Jurek dopiero teraz czuje drobniutkie krople deszczu siek�ce po twarzy. Jak po prawdziwej burzy. U