English irregular verbs Lista czasownik�w nieregularnych j�zyka angielskiego Przedsi�biorstwo Wydawnicze Zwi�zku Niewidomych "Print 6" Lublin 1994 Opracowanie: Zesp� Konsultacja: doc. dr hab. Bogus�aw Marek Redaktor techniczny: Beata Kolasa Opracowanie, druk i oprawa: P.W.Z.N. "Print 6" Lublin, ul. Wieniawska 13 tel. (081) 295-18 ISBN-83-85987-30-4 Wst�p Oddajemy do r�k Pa�stwa "List� czasownik�w nieregularnych j�zyka angielskiego". Przy ka�dym z czasownik�w podana jest jego druga i trzecia forma (czyli forma czasu przesz�ego Past Tense oraz imies�owu biernego Past Participle) W drugiej cz�ci zamieszczony jest kr�tki materia� gramatyczny, w kt�rym w spos�b klarowny i przyst�pny wyja�nione zosta�y zasady u�ycia poszczeg�lnych czas�w. Do ksi��ki do��czona jest kaseta magnetofonowa z prawid�ow� wymow� s��w. Naszym Czytelnikom �yczymy wytrwa�o�ci, sukces�w w nauce i mi�ej zabawy. Redakcja Infinitive - Past - Past Participle Bezokolicznik - Czas przesz�y - Imies��w czasu przesz�ego A: abide - abode - abode - przebywa�, mieszka� arise - arose - arisen - powstawa� awake - awoke - awoken - zbudzi�, przebudzi� B: backslide - backslid - backslid/ backsliden - sprzeniewierzy� si� be - was/ were - been - by� bear - bore - borne/ born - nosi�, znosi�, cierpie� rodzi�, przynosi� (owoce) beat - beat - beaten - bi�, uderza�, stuka� become - became - become - zosta�, sta� si� befall - befell - befallen - zdarzy� si�, wydarzy� beget - begot - begotten - p�odzi�, tworzy� begin - began - begun - zaczyna� behold - beheld - beheld - ogl�da�, spostrzega� bend - bent - bent - zgi��, skr�ca�, wygi��, schyla� bereave - bereaved/ bereft - bereaved/ bereft - pozbawi�, osieroci� beseech - besought - besought - b�aga�, zaklina� beset - beset - beset - osacza�, oblega� bet - bet - bet - zak�ada� si� bid - bade/ bid - bidden/ bid - rozkaza�, wzywa� bind - bound - bound - wi�za�, przywi�za�, oprawia� np. ksi��ki bite - bit - bitten - gry��, k�sa�, szczypa� bleed - bled - bled - krwawi� blend - blent/ blended - blent/ blended - ��czy�, miesza� bless - blessed/ blest - blessed/ blest - b�ogos�awi� blow - blew - blown - dmucha�, wia� break - broke - broken - z�ama�, przerywa�, rozbija� breed - bred - bred - rodzi�, p�odzi� bring - brought - brought - przynosi�, sprowadza� build - built - built - budowa� burn - burnt/ burned - burnt/ burned - pali�, p�on��, �wieci�, opala� si� burst - burst - burst - p�ka�, wybucha� buy - bought - bought - kupowa� C: can - could - (-) - m�c, potrafi� cast - cast - cast - rzuca�, odrzuca� catch - caught - caught - chwyta�, �apa� chide - chid - chidden - karci�, gani�, strofowa� choose - chose - chosen - wybiera� cleave - clove/ cleft - cloven/ cleft - roz�upa�, rozszczepi� cling - clung - clung - lgn��, czepia� si�, trzyma� si� clothe - clothed/ clad - clothed/ clad - ubiera� si� come - came - come - przyj��, przyby� cost - cost - cost - kosztowa� creep - crept - crept - pe�za�, czo�ga� si� crow - crew - crowed - pia� cut - cut - cut - kraja�, ci��, sieka� D: dare - dared - dared - odwa�y� si�, mie� deal - dealt - dealt - dzieli�, obdzieli�, rozdawa� dig - dug - dug - kopa� (ziemi�), ry� do - did - done - robi�, czyni� draw - drew - drawn - ci�gn��, wyci�ga�, dream - dreamt/ dreamed - dreamt/ dreamed - �ni�, marzy� drink - drank - drunk/ drunken - pi� drive - drove - driven - jecha�, kierowa� dwell - dwelt - dwelt - mieszka�, przebywa� E: eat - ate - eaten - je�� F: fall - fell - fallen - spada�, opada�, zdarza� si� feed - fed - fed - karmi�, �ywi�, zasila� feel - felt - felt - czu�, odczuwa� fight - fought - fought - bi� si�, walczy� find - found - found - znajdowa� flee - fled - fled - ucieka� fling - flung - flung - rzuca�, ciska� fly - flew - flown - lata�, fruwa� forbear - forbore - forborne - powstrzymywa� si�, by� cierpliwym forbid - forbade - forbidden - zabrania�, zakazywa� forecast - forecast - forecast - przewidywa�, zapowiada�, prognozowa� forego - forewent - foregone - poprzedza�, zrzeka� si�, zrezygnowa� foreknow - foreknew - foreknown - przeczuwa� foresee - foresaw - foreseen - przewidywa� foretell - foretold - foretold - przepowiada�, wr�y� forget - forgot - forgotten - zapomina� forgive - forgave - forgiven - wybacza�, przebacza� forsake - forsook - forsaken - porzuca�, zaniecha� forswear - forswore - forsworn - wypiera� si�, zaprzecza� freeze - froze - frozen - marzn��, zamarzn�� G: get - got - got/ gotten - dostawa�, otrzymywa� gird - girt/ girded - girt/ girded - opasywa�, przypasa� np. miecz, otoczy� give - gave - given - dawa� go - went - gone - i��, jecha� grind - ground - ground - mle�, rozkrusza�, mia�d�y�, ostrzy� grow - grew - grown - rosn��, hodowa� o ro�linach H: hang - hung/ hanged - hung/ hanged - powiesi� (kogo� - o przest�pcach), zawiesi� have - had - had - mie� hear - heard - heard - s�ucha�, dowiadywa� heave - heaved - heaved - podnosi�, d�wiga� hew - hewed - hewn - r�ba�, ciosa� hide - hid - hidden - ukrywa�, chowa� hit - hit - hit - uderzy� hold - held - held - trzyma� hurt - hurt - hurt - zrani�, skaleczy�, urazi� K: keep - kept - kept - trzyma� kneel - knelt - knelt - kl�cze� knit - knit - knit - robi� na drutach know - knew - known - wiedzie�, poznawa� L: lade - laded - laded/ laden - �adowa� lay - laid - laid - k�a��, po�o�y� lead - led - led - prowadzi�, kierowa� leap - leapt - leapt - skaka� learn - learnt/ learned - lernt/ learned - uczy� si�, dowiadywa� leave - left - left - zostawia�, opuszcza�, odchodzi�, wyje�d�a� lend - lent - lent - po�ycza� let - let - let - pozwala� lie - lay - lain - le�e� light - lighted/ lit - lighted/ lit - �wieci�, o�wietla� lose - lost - lost - straci�, gubi�, przegrywa� M: make - made - made - robi�, tworzy�, produkowa� may - might - (-) - m�c mean - meant - meant - mie� na my�li, przypuszcza�, znaczy� meet - met - met - spotyka�, poznawa� misgive - misgave - misgiven - mie� obawy, niepok�j mislay - mislaid - mislaid - zapodzia�, zagubi� mislead - misled - misled - zmyli�, zawie��, wprowadzi� w b��d mistake - mistook - mistaken - pomyli� si�, pope�ni� b��d misunderstand - misunderstood - misunderstood - �le (mylnie) zrozumie� mow - mowed - mown - kosi� O: outbid - outbade/ outbid - outbidden/ outbid - przelicytowa� outdo - outdid - outdone - przekonywa�, przewy�szy� outgo - outwent - outgone - prze�cign�� outgrow - outgrew - outgrown - przerasta�, wyrasta� outride - outrode - outridden - prze�cign��, wyprzedzi� outrun - outran - outrun - zdystansowa� outshine - outshone - outshone - za�miewa� outwear - outwore - outworn - przetrwa�, znosi� overbear - overbore - overborne - pokona�, przezwyci�y�, przem�c overcast - overcast - overcast - zaciemni�, zachmurzy� overcome - overcame - overcome - przezwyci�y�, przem�c, pokona� overdo - overdid - overdone - przesadzi�, przebra� miar� overdraw - overdrew - overdrawn - przekroczy� konto, przerysowa� overeat - overate - overeaten - objada�, przejada� overfeed - overfed - overfed - przekarmia� overgrow - overgrew - overgrown - przerasta�, porasta�, zarasta� overhang - overhung - overhung - wystawa�, zwisa�, wisie� overhear - overheard - overheard - pods�uchiwa� overlay - overlaid - overlaid - pokrywa�, nak�ada� warstw� czego� na co� overpay - overpaid - overpaid - przep�aca� override - overrode - overridden - odsuwa� na bok, prze�amywa�, przekroczy�, nadu�ywa�, przejecha�, potraktowa� kogo� z g�ry overrun - overran - overrun - naje�d�a�, pustoszy�, przekracza� granice oversee - oversaw - overseen - nadzorowa�, dogl�da� overshoot - overshot - overshot - przeholowa� oversleep - overslept - overslept - zaspa� overspread - overspread - overspread - pokrywa� overtake - overtook - overtaken - dogoni�, wyprzedza� overthrow - overthrew - overthrown - przewr�ci�, obali�, zniszczy�, doprowadzi� do upad�o�ci P: partake - partook - partaken - uczestniczy�, podziela� (los) pay - paid - paid - p�aci� put - put - put - k�a��, stawia� R: read - read - read - czyta� rebuild - rebuilt - rebuilt - przebudowa�, odbudowa� recast - recast - recast - przetapia�, przerabia�, przekszta�ca� repay - repaid - repaid - sp�aca� d�ugi, oddawa�, odwdzi�cza� si� retell - retold - retold - powt�rzy� rid - rid - rid - uwolni�, uratowa�, pozbywa� si� ride - rode - ridden - je�dzi� (konno, na rowerze) ring - rang - rung - dzwoni�, d�wi�cze� rise - rose - risen - wschodzi�, wstawa�, podnosi� si� run - ran - run - biec S: saw - sawed - sawn - pi�owa� say - said - said - m�wi� see - saw - seen - widzie� seek - sought - sought - poszukiwa�, d��y�, usi�owa�, stara� si� sell - sold - sold - sprzedawa� send - sent - sent - wysy�a� set - set - set - umieszcza�, stawia�, nastawia� sew - sewed - sewn/ sewed - szy� shake - shook - shaken - trz���, potrz�sa�, dr�e� shear - sheared/ shore - sheared/ shorn - strzyc shed - shed - shed - zrzuca�, pozbywa� si�, gubi�; roni� np. �zy, przelewa� shine - shone - shone - �wieci�, ja�nie�, b�yszcze� shoe - shod - shod - obu�, podku� shoot - shot - shot - strzela�, wystrzeli�, kie�kowa� show - showed - shown/ showed - pokazywa� shrink - shrank - shrunk - kurczy�, zbiega� shut - shut - shut - zamyka� sing - sang - sung - �piewa� sink - sank - sunk/ sunken - ton��, zatapia�, pogr��a� si� sit - sat - sat - usi���, siedzie� slay - slew - slain - zabija� sleep - slept - slept - spa� slide - slid - slid - �lizga� si�, po�lizn�� si� sling - slung - slung - rzuca�, zrzuca� slink - slunk - slunk - skrada� si�, pe�za� smell - smelt - smelt - pachnie�, w�cha� smite - smote - smitten - uderza� sow - sowed - sown/ sowed - sia� speak - spoke - spoken - m�wi� speed - sped - sped - �pieszy�, p�dzi� spell - spelt - spelt - literowa�, sylabizowa� spend - spent - spent - sp�dza�, wydawa� np. pieni�dze spill - spilt - spilt - rozlewa�, wylewa�, przelewa�, rozsypywa� spin - spun - spun - prz��� spit - spit/ spat - spit/ spat - plu�, parska� split - split - split - rozszczepi�, rozdwoi�, roz�upa� spoil - spoilt/ spoiled - spoilt/ spoiled - psu�, niszczy� spread - spread - spread - rozpo�ciera� si�, rozprzestrzenia� spring - sprang - sprung - skaka�, podskakiwa� stand - stood - stood - sta� steal - stole - stolen - kra�� stick - stuck - stuck - wetkn��, wbi�, przepchn�� sting - stung - stung - uk�u�, u��dli� stink - stank - stunk - cuchn��, �mierdzi� strew - strewed - strewn/ strewed - sypa�, rozsypa�, rozrzuci� stride - strode - stridden - kroczy�, przekroczy�, wkroczy� strike - struck - struck - uderzy�, strajkowa� string - strung - strung - naci�ga�, napina� strive - strove - striven - d��y�, stara� si�, usi�owa� swear - swore - sworn - przysi�ga�, kl�� sweep - swept - swept - zamiata�, przesuwa� si� swell - swelled - swollen - puchn��, nadyma� si�, nabrzmiewa� swim - swam - swum - p�ywa� swing - swung - swung - ko�ysa� si�, hu�ta� T: take - took - taken - bra�, przyjmowa� teach - taught - taught - uczy�, naucza� tear - tore - torn - rwa�, szarpa� tell - told - told - m�wi�, powiedzie�, opowiedzie� think - thought - thought - my�le�, uwa�a�, przypuszcza� thrive - throve - thriven - prosperowa�, rozwija� si� throw - threw - thrown - rzuca�, zrzuca�, miota� thrust - thrust - thrust - pchn��, przebi�, d�gn�� tread - trod - trodden - st�pa�, kroczy�, depta� U: unbend - unbent - unbent - wyprostowa� si�, odpr�y� unbind - unbound - unbound - rozwi�za�, rozpuszcza� np. w�osy undergo - underwent - undergone - do�wiadcza� undersell - undersold - undersold - sprzedawa� taniej understand - understood - understood - rozumie� undertake - undertook - undertaken - przedsi�wzi��, zobowi�za� si�, r�czy� undo - undid - undone - rozwi�zywa�, rozpina�, otwiera� uphold - upheld - upheld - podtrzymywa�, broni�, popiera� upset - upset - upset - niepokoi�, denerwowa�, przewr�ci� W: wake - woke - woken - budzi� si� waylay - waylaid - waylaid - czyha�, napada� wear - wore - worn - nosi� np. odzie�, by� ubranym weave - wove - woven - tka�, snu� weep - wept - wept - p�aka�, op�akiwa� win - won - won - zwyci�a�, wygrywa� wind - wound - wound - wi� si�, owija�, nakr�ca� withdraw - withdrew - withdrawn - wycofa�, odsuwa� withold - withheld - withheld - odm�wi�, odsun�� withstand - withstood - withstood - opiera� si�, przeciwstawia� wring - wrung - wrung - wyciska�, wykr�ca�, wy�yma� write - wrote - written - pisa� Simple Present Tense Czas Simple Present s�u�y: 1. do opisywania czynno�ci sta�ych lub zwyczajowych (wykonywanych z pewn� cz�stotliwo�ci�) - He brushes his teeth every morning. (On myje z�by codziennie rano.) - The postman brings letters three times a week. (Listonosz przynosi listy trzy razy w tygodniu.) - I live in Warsaw. (Mieszkam w Warszawie.) 2. do opisywania praw matematycznych, fizycznych itp., oraz wyra�ania innych prawd uznanych za niezmienne - A body immersed in liquid loses weight. (Cia�o zanurzone w cieczy traci na wadze.) - Wood floats on water, but iron does not float. (Drewno unosi si� na wodzie, ale �elazo nie unosi si�.) 3. do opisywania stan�w uczuciowych - I like my English classes. (Lubi� lekcje angielskiego.) - I hate washing up. (Nie cierpi� zmywania.) 4. do opisywania sta�ych cech charakterystycznych ludzi i rzeczy - Jim swims very well but he doesn't dive. (Jim bardzo dobrze p�ywa, ale nie nurkuje.) Typowe okre�lniki czasu w Simple Present to: always, often, sometimes, usually, never, from time to time. Present Continuous Tense Czas Present Continuous s�u�y: 1. do opisywania czynno�ci odbywaj�cej si� w chwili, gdy o niej m�wimy - I am reading a book at the moment. (W tej chwili czytam ksi��k�.) - What is she doing now? She is mending her husband's socks. (Co ona teraz robi? Ona ceruje skarpetki m�a.) 2. do opisania czynno�ci maj�cej si� odby� w niedalekiej przysz�o�ci - I am going to the cinema tonight. Are you going with me? (Id� dzi� wieczorem do kina. P�jdziesz ze mn�?) 3. do opisywania czynno�ci tymczasowych (w odr�nieniu od czynno�ci sta�ych, kt�re wyra�amy czasem Simple Present) - He is working in Zambia this month. (W tym miesi�cu on pracuje w Zambii - chocia� na sta�e mieszka i pracuje w Polsce - He lives and works in Poland) Uwaga: Niekt�re czasowniki nie posiadaj� formy ci�g�ej, a wi�c nie mog� wyst�powa� w czasie Continuous. Oto wybrane z nich: to believe - wierzy� to care - dba� to dislike - nie lubi� to feel (that) - czu� �e to forget - zapomnie� to forgive - wybaczy� to hate - nienawidzie� to have - posiada�, mie� to hear - s�ysze� to know - wiedzie� to like - lubi� to love - kocha� to mean - znaczy� to notice - zauwa�y� to recognize - rozpoznawa� to remember - pami�ta� to see - widzie� to seem - wydawa� si� to smell - pachnie� to suppose - przypuszcza� to taste - smakowa� to think - s�dzi�, my�le� to understand - rozumie�, my�le� to want - chcie� to wish - �yczy� Present Perfect Tense Czasu Present Perfect u�ywamy, gdy chcemy zaznaczy�, �e czynno��, kt�ra odby�a si� lub rozpocz�a w przesz�o�ci ma zwi�zek z tera�niejszo�ci�. Dla m�wi�cego wa�ny jest: 1. fakt, �e czynno�� odby�a si�, a nie moment, w kt�rym si� odby�a (rozmowy o do�wiadczeniach �yciowych, przeczytanych ksi��kach, obejrzanych filmach, zwiedzonych krajach itp.) - I have seen this film. (Widzia�em ten film.) 2. skutek jaki ta czynno�� pozostawi�a - You have eaten all the cakes! (Zjad�e� wszystkie ciastka - skutek: Nic nie zosta�o dla mnie.) 3. fakt, �e czynno�� rozpocz�a si� w przesz�o�ci i trwa do chwili obecnej. - He has lived here for 20 years. (On tu mieszka od 20 lat.) Typowe okre�lniki czasu w Present Perfect to: just, already, yet, lately, recently, ever, never, since, for. Present Perfect Continuous Tense Czasu Present Perfect Continuous u�ywamy podobnie jak czasu Present Perfect, uwzgl�dniaj�c jednak charakterystyczny nacisk: 1. na ci�g�o�� czynno�ci, lub d�ugo�� jej trwania - We have been waiting for you for 3 hours! (Czekamy na ciebie od trzech godzin!) - He has been learning English since he was a child. (On uczy� si� angielskiego od dziecka.) 2. na sam� czynno��, kt�ra nie zosta�a najprawdopodobniej zako�czona, a nie na jej skutek - I have been writing a letter. (Pisa�em list.) w odr�nieniu od Present Perferct - I have written a letter. (Napisa�em list.) Simple Past Tense Czasu Simple Past u�ywamy: 1. do opisania czynno�ci, kt�ra wydarzy�a si� w okre�lonym momencie w przesz�o�ci. - I visited my aunt Susie last week. (W zesz�ym tygodniu odwiedzi�am cioci� Zuzi�.) 2. w opowiadaniach (tak�e do opisywania sekwencji wydarze�) - Sherlock Holmes took the envelope, held it up to the light, and studied it very carefully. (Sherlock Holmes wzi�� kopert�, podni�s� j� do �wiat�a, i bacznie si� jej przygl�da�.) Typowe okre�lniki czasu w Simple Past to: yesterday, the day before yesterday, last week (month) (year) ..., (a week) (a month) a year ago. Past Countinuous Tense Czas Past Countinuous s�u�y do opisywania: 1. czynno�ci trwaj�cej w pewnym okre�lonym momencie w przesz�o�ci - He was watching the TV news at 7.35 p.m. yesterday. (Wczoraj o 7.35 wieczorem on ogl�da� wiadomo�ci.) 2. czynno�ci trwaj�cej podczas okre�lonego przedzia�u czasu - I was listening to the radio from 5 to 6 p.m. yesterday. (Wczoraj, mi�dzy 5 a 6 po po�udniu s�ucha�am radia.) 3. dw�ch lub wi�cej czynno�ci odbywaj�cych si� r�wnolegle w przesz�o�ci - I was resting while he was washing up. (Odpoczywa�am podczas gdy on zmywa� naczynia.) 4. czynno�ci, kt�ra trwa�a gdy wydarzy�a si� inna czynno�� przesz�a - She was eating her dinner when the telephone rang. (Jad�a obiad gdy zadzwoni� telefon.) Past Perfect Tense Czasu Past Perfect u�ywa si� do opisania czynno�ci, kt�ra wydarzy�a si� przed okre�lonym momentem w przesz�o�ci lub inn� czynno�ci� przesz�� - They had finished their work before we came. (Sko�czyli prac� zanim przyszli�my.) - He said he had never seen Paris before. (Powiedzia�, �e nigdy przedtem nie widzia� Pary�a.) Past Perfect Continuous Tense U�ywaj�c czasu Past Perfect Countinuous chcemy podkre�li�, �e dana czynno�� rozpocz�a si� i trwa�a nieprzerwanie a� do chwili wyst�pienia innej czynno�ci przesz�ej - He had been waiting for 3 hours before she came. (Czeka� trzy godziny zanim ona przysz�a) Simple Future Tense Czas Simple Future s�u�y do opisania czynno�ci, kt�ra wydarzy si� w przysz�o�ci - I will do it tomorrow. (Zrobi� to jutro.) - I will try to learn it. (Spr�buj� si� tego nauczy�.) Typowe okre�lniki czasu w Simple Future: tomorrow, the day after tomorrow, next week (month) (year) etc ... Future Continuous Tense Czas Future Continuous s�u�y do opisywania czynno�ci, kt�ra b�dzie trwa�a w okre�lonym momencie w przysz�o�ci, lub w przedziale czasu w przysz�o�ci - Don't call me at 5. I will be working in the garden. (Nie dzwo� do mnie o 5. B�d� pracowa�a w ogrodzie.) Future Perfect Tense Czas Future Perfect s�u�y do opisywania czynno�ci przysz�ej, kt�ra zosta�a zako�czona przed okre�lonym momentem w przysz�o�ci. - We will have learnt English by Christmas. (Nauczymy si� angielskiego do Bo�ego Narodzenia.) Future Perfect Continuous Tense Czas Future Perfect Continuous s�u�y do opisywania czynno�ci, kt�ra rozpocz�a si� przed okre�lonym momentem w przysz�o�ci i b�dzie trwa�a nadal. - I will have been learning English for 2 years by next month. (W przysz�ym miesi�cu minie 2 lata jak ucz� si� angielskiego.) Czasy "Future in the Past" Wszystkie czasy Future in the Past maj� za zadanie wyrazi� czynno�ci przysz�e z perspektywy przesz�o�ci. Poni�sze zestawienie czas�w Future i Future in the Past wyja�nia w jaki spos�b jest to mo�liwe. Simple Future: He will do it. (On to zrobi) - Future in the Past: He said he would do it. (On powiedzia�, �e to zrobi.) Future Continuous: He will be working in the garden at 5. (On b�dzie pracowa� w ogr�dku o 5-tej.) - Future Continuous in the Past: He said he would be working in the garden at 5. (On powiedzia�, �e b�dzie pracowa� w ogr�dku o 5-tej.) Future Perfect: He will have read this book by 10 p.m. (On przeczyta t� ksi��k� do 10 wieczorem) - Future Perfect in the Past: He said he would have read this book by 10 p.m. (On powiedzia�, �e przeczyta t� ksi��k� do 10 wieczorem.) Future Perfect Continuous: He will have been reading this book by 10 p.m. (On b�dzie czyta� t� ksi��k� do 10 wieczorem) - Future Perfect Continuous in the Past: He said he would have been reading this book by 10 p.m. (On powiedzia�, �e b�dzie czyta� t� ksi��k� do 10 wieczorem.) U�ycie niekt�rych czas�w, takich jak Present Perfect, Past Perfect czy Future in the Past mo�e pocz�tkowo sprawia� trudno�ci Polakom ucz�cym si� j�zyka angielskiego. Nie nale�y si� jednak zniech�ca�. Precyzja, oraz logika wys�awiania si� jak� j�zyk angielski oferuje dzi�ki tym konstrukcjom b�dzie na pewno mi�� nagrod� dla tych, kt�rzy je opanuj�.