Strona 1 LETNIA OFENSYWA HITLERA W 1942 R. OPERACJA "BLAU" OPERACJA "CLAUSEWlTZ" KIERUNEK KAUKAZ CZOŁGI NA STEPACH ROSJI _ MILITARIA SAMOLOTY 1940- 1942 _ KALENDARIUM NAJ WAŻNIEJ SZE WYDARZENIA XII 1942 R. LETNIA OFENSYWA HITLERA OPERACJA "BLAU" - CZOŁGI NA STEPACH ROSJI Strona 2 l! HITLERA W 1942 R. elem letniej ofensywy w 1941 r. było nego powstania. Pozostawa ło jedynie tanie lotnisk w tym rejonie um ożli w iłoby C uderzenie na kluczowe rejony strategiczne i zniszczenie os łani aj ących je zn iszczenie potęg i ekonomi cznej poprzez zajęc i e donieckiego okręgu prze mysłowe ­ systematyczne bombardowania zakła d ów zbrojeniowych, dotychczas znajduj ących wojsk radzieckich. Jednak zbyt rozl egła go, pól uprawnych na Kubaniu i złóż ropy s ię poza zas i ęg ie m Lu ftwaffe. przes t rzeń i rozc i ąganie linii zaopatrzenia naftowej na Kaukazie. Hitler za kładał, że Plan Hitlera przewidywa ł dwa rów- s powodowały, że prędkość posuwania zajęc ie czworoboku Charków - Stalin- n o l egłe natarcia: pó łn ocne wzd łu ż linii się armii była za m a ła, a opór przeciw- grad - Baku - Batumi po pewnym czasie Kursk - Saratów i p o łud n i owe wzdłu ż nika - wi ększy ni ż za kła d a n o. W efekcie uczyni przeciwnika niezdolnym do walki. linii Taganrog - Stalingrad. P i e r wszą fazą cele ofensywy nie zostały os i ąg nię te, za Ozn acza ło to rezyg n acj ę z próby zdobycia było zajęc i e rejonu Woron eż - Saratów to n astąp iło znaczne wyczerpanie armii Moskwy. Nie zwróc ił uwagi na to, że tak - Stalingrad - Rostów, a n astę pn ą - atak ni emieckiej. jak w 1914 r. armia niemiecka nie zd obyła przez Kaukaz na Baku. Przewidziany W 1942 r. sytuacja strategiczna Pa ryża i d oprowadz iło to do kl ęski nad terminarz jego realizacji był zdumiewa- była dla Hitlera o wiele mniej korzystna M a rn ą, tak tym razem pozostawienie j ący, nie zakłada ł bowiem jakiegokolwiek i dlatego postan ow ił zamiast zniszczyć Moskwy w spokoju mogło mi eć podobne zorgan izowanego opo ru ze strony Arm ii A rmi ę Cze r wo n ą, d op rowad z ić do jej konsekwencje. Ponowny atak na sto li cę Czerwonej i nie uwzględ ni a ł s ił rosyjskich wyczerpania. Bezp ośredni o na polu ZSRR, zako ń czo ny jej zdobyciem, m ógł na linii Woro n eż - Saratów. I tak do Bory- walki było to ni emożl iwe lub trwałoby dop rowad zić do chaosu we wład zac h soglebska armia niemiecka m ia ła d otrzeć bardzo d ługo. Ofensywa podobna do tej o wiele groźni ej szego niż zajęc i e wielkie- n ajp óźniej do 10 VII, do Stali ngradu do z czerwca poprzedniego roku ze wzgl ędu go okręgu p rze mysłowego. Był też o tyle 15 VII, do Saratowa do 10 VIII, do Syzra- na sze rokość frontu była ni e m ożli wa. Re- łatwi ejszy, że nie wymagał nadmiernego nia do 15 VIII i do Arzam asu do 10 IX. presje Niemców wobec ludn ośc i cywilnej ro zciągani a linii zaopatrzeniowych. Mo- C i ekawostką było to, że informacje na okupowanych terytoriach, komuni- skwa była także n aj większym węzłe m ko- o szykowan ej ofensywie poj aw i ły s ię, styczna indoktryn acja i wszechwła d za munikacyj nym w ZSRR i jej zdobycie spa- z powo łanie m na źró dła tureckie, w prasie NKWD na pozos tałym obszar ze paJ'l stwa rali żowa łoby ko mun ikację kol ejową na am erykań skiej ju ż w p o łow i e kwietni a. wyklu czały wywo łanie antykomunistycz- znacznym obszarze. Natomiast wykorzys- Wi ad o m ośc i na ten temat pos i a d a ł za- 487 Strona 3 pewne i wywiad radziecki posługujący się i kalek, dowodzoną przez przypadkowych Celem natarcia w kierunku na Kantemi- oprócz własnej agentury danymi przeka- osobników. Natomiast Hitler uważał, rowkę było doprowadzenie do okrążenia zywanymi przez Brytyjczyków. Przypusz- że nie będzie konieczne użycie wszyst- głównych sił Frontu Południowo-Za­ czalnie już od połowy roku także Rosjanie kich oddziałów pancernych, ponieważ chodniego. Dalej operacja "Clausewitz" znali tajemnice Enigmy. Zresztą, w poło ­ przeciwnik nie posiada sił zdolnych do miała się rozwijać w kierunku Kaukazu wie czerwca potężna koncentracja wojsk stawienia zorganizowanego oporu. i Stalingradu. niemieckich i sojuszniczych na zachód Koncentracja sił niemieckich została od rzeki Oskoł wyraźnie wskazywała, ROZMIESZCZENIE SIŁ zakończona w drugiej połowie czerwca. skąd rozpocznie się ofensywa. Przy okazji NIEMIECKICH Atak z rejonu Szczigrów w kierunku trzeba dodać, że obie strony nie doceniały Ostateczna wersja kampanii letniej po- Woroneża miała rozpocząć GA ,,weichs'; możliwości przeciwnika. Komunistyczna wstała na początku czerwca 1942 r. Plan licząca 10,5 dywizji piechoty, 4 dywizje propaganda przedstawiała armię nie- przewidywał dwie duże operacje mające pancerne, 3 dywizje zmotoryzowane miecką jako formację złożoną z nieletnich doprowadzić armię niemiecką do Wołgi i 10 dywizji węgierskich. W 2. Armii i na Kaukaz. Po osiągnięciu tego celu znajdowało się 9 dywizji przeniesionych i przerwaniu Linii obrony poszczególne z Francji i Niemiec. Natomiast z GA ugrupowania wojsk radzieckich miały być ,,$rodek" przeniesiono po dywizji pan- okrążane i niszczone. Ofensywę planowa- cernej i zmotoryzowanej oraz dowództwa no rozpocząć od operacji o kryptonimie 4. APanc. i 3 korpusów. Główne ude- "Blau'; która polegała na przeprowadze- rzenie miała wykonać 4. APanc. W tym niu dwóch zbieżnych ataków: z rejonu czasie zmienił się charakter niemieckich Kurska na Woroneż i z rejonu Wowczań­ dywizji pancernych i były one wyposażo­ ska na Stary Oskoł i Ostrogożsk. Miały ne głównie w czołgi średnie PzKpfw III one doprowadzić do rozbicia wojsk ra- z armatą 50 mm i PzKpfw IV z armatą dzieckich w rejonie Woroneża i okrążenia 75 mm. Część z nich, uzbrojona w długą ich na zachód od Starego Oskołu. W ko- armatę przeciwpancerną , bez problemu lejnym etapie planowano osiągnąć rubież mogła walczyć z T-34 i KW Z czołgów Donu od Woroneża do Nowej Kalitwy, lekkich pozostawiono jedynie Pz.38(t). z przekroczeniem rzeki i utworzeniem Po osiągnięciu Woroneża 4. APanc. miała przyczółków. Druga operacja, o kryptoni- skręcić razem z 6. Armią na południe mie "Clausewitz'; miała ruszyć w mo - w kierunku Kantemirowki i z 1. APanc. mencie, kiedy oddziały niemieckie zbliżą okrążyć wojska obu radzieckich frontów. się do Woroneża. Natarcie zamierzano W pasie natarcia 6. Armii Polowej rozpocząć z rejonu SłowiaIlsk - Arte- w rejonie Wowczańska zgrupowano mowsk - Kramatorsk uderzeniem w styk 9 dywizji piechoty, 2 dywizje pancerne obu radzieckich frontów. Po przerwaniu i jedną zmotoryzowaną , z których 6 dy- Stanowisko niemieckiego karabinu frontu w wyłom miały wejść związki pan- wizji piechoty i jedna pancerna zostały maszynowego na wzgórzach wokół cerne, by po marszu na południe uderzyć przerzucone z Europy Zachodniej. Z GA Stalingradu. na tyły Frontu Południowo - Zachodniego. ,,$rodek" przekazano dywizję piechoty oraz dowództwa armii i korpusu pancer- nego. Łącznie na kierunkach woroneskim i ostrogoskim miało nacierać 41 dywizji, a planowano przerzucenie tam jeszcze 29. W celu przeprowadzenia operacji "Clausewitz" do rejonu Artemowska i Kramatorska przerzucono dwie dywizje piechoty z Francji i dywizję pancer- ną z Krymu. GA ,,$rodek" przekazała dowództwo korpusów pancernego i armijnego. Przeznaczona do tej operacji włoska 8. Armia zaczęła przybywać w re- jon koncentracji w połowie czerwca i do końca miesiąca w rejonie stacjonowania 11. Armii Polowej znalazły się 3 włoskie Czołgi niemieckie we wsi na terenie ZSRR. Strona 4 LETNIA OFENSYWA HITLERA W 1942 R. dywizje. Łącznie na kierunkach natarcia W celu sprawniejszego przeprowa- obrony, miało się zająć planowaniem nowopskowskim, starobielskim i woro- dzenia akcji w lipcu dokonano podzia- działań ofensywnych. Jak widać, trwająca szyłowgradskim zgromadzono 13 dywizji łu Grupy Armii "Południe" na dwie już rok wojna niewiele nauczyła sztabow- piechoty, 4 dywizje pancerne, 2 zmotory- części. Nowa GA "B': dowodzona przez ców z Moskwy. W skład tych trzech fron- zowane dywizje niemieckie, 8 rumuńskich feldmarsz. Fedora von Bocka, składała tów 1 VII wchodziło 81 dywizji piechoty, i 6 włoskich. się z 4. APanc., 2. i 6. Armii Polowej oraz 12 dywizji kawalerii, 62 brygady pancer- Z GA ,,/\' w pierwszej fali nacierały węgierskiej 2. Armti. Główną siłę ude- ne, 38 brygad piechoty i piechoty zmoto- 1. APanc. i 17. Armia Polowa. Miały one rzeniową tego związku tworzyła Grupa ryzowanej oraz 9 rejonów umocnionych. przerwać front, ude rzając z rejonu Słowiań­ Armijna ,Weichs': dowodzona przez Siły te liczyły l mln 715 tys. żoŁnierzy, ska i Artemowska w kierunku Starobielska, gen. Maximiliana von Weichsa, złożona 2300 czołgów, 16,5 tys. dział i moź­ Wierchnietarasowki i Woroszyłowgradu z 4. APanc., 2. Armii Polowej i węgier­ dzierzy oraz 758 samolotów bojowych. (ob. Ługańsk) aż do spotkania z 4 APanc. skiej 2. Armti. Nowa GA "I\; dowo- Oprócz tego na ich zapleczu formowano i 6 Armią Polową. Celem było okrążenie dzona przez feldmarsz. Wilhelma Lista, 5 armii ogólnowojskowych. W sile żywej i rozbicie wojsk obu frontów radzieckich. składała się z 1. APanc., 17. i 11. Armti i czołgach przewaga była zatem po stronie Jak wynika z tych planów, pierwszy cel Polowej oraz rumuńskiej 3. Armti. Armii Czerwonej. letniej ofensywy stanowiło przekroczenie Front Briański, który bronił od- Donu i dotarcie do Wołgi. Po zablokowaniu ARMIA CZERWONA cinka o szerokości 320 km, składał się tego ważnego szlaku komunikacyjnego na- Klęski poniesione przez tę armię z czterech armii ogólnowojskowych - 3., stępnym zadaniem było zdobycie Kaukazu. w kwietniu i maju zmniejszyły jej 13.,48. i 40., 1. i 16. KPanc. oraz 8. KKaw. Do przeprowadzenia tej ofensywy możliwości bojowe do tego stopnia, że Łącznie w jego skład wchodziło 29 dy- GA "Południe" jako całość dysponowała utworzenie nowej mocnej linii obrony wizji piechoty, 6 dywizji kawaleryjskich, w końcu czerwca 76 dywizjami piechoty, nie było możliwe. Wszystkie trzy ak- 11 brygad piechoty, 9 samodzielnych 10 dywizjami pancernymi, 8 dywizjami tywne dotychczas fronty, czyli Briański, brygad pancernych, 2 korpusy pancerne zmotoryzowanymi i 3 kawaleryjskimi. Południowy i Południowo-Zachodni, i korpus kawaleryjski. Na zapleczu frontu Liczyły one razem ok. 900 tys. żołnierzy, otrzymały 24 V rozkaz przerwania ope- w rezerwie pozostawały licząca 641 wo- 1260 czołgów i dział szturmowych, ponad racji zaczepnych i przejścia do obrony. zów bojowych 5. APanc. i 17. KPanc. 17 tys. dział i moździerzy oraz 1640 samo- Rozkaz ten jedynie sankcjonował do- Już po rozpoczęciu niemieckiej ofen- lotów. Z tego 14 dywizji piechoty i jedna tychczasowy stan faktyczny, kiedy o ata- sywy Stawka przerzuciła na ten front kawaleryjska znajdowało się na Krymie, ale ku można było tylko marzyć, a obrona 4. i 24. KPanc. Ruch ten był związany po kapitulacji Sewastopola l VII większość oznaczała często paniczny odwrót. z niezrealizowanym atakiem w kierunku tych dywizji mogła być przerzucona na Jednak mimo bardzo trudnej sytuacji Orła i Kurska. Główne siły frontu były nowy odcinek frontu. Dodatkowo w rezer- Stawka planowała przejście Frontu skoncentrowane na tym odcinku, kiedy wie znajdowały się 2 niemieckie dywizje Briańskiego do działań ofensywnych po na lewym skrzydle frontu 40. Armia piechoty i 6 sojuszniczych. Do bezpośred­ otrzymaniu uzupełnień. Także dowódz- zajmowała teren szerokości 110 km. Ar- niego wsparcia z powietrza przeznaczono two Frontu Południowo-Zachodniego mia ta nie była przygotowana do działań 1200 samolotów z 4. Luftflotte. zamiast przygotowywać solidną linię obronnych. Jeszcze 26 VI dowództwo Załoga radzieckiej armaty dywizyjnej wz. 1942 kalibru 76 mm w czasie walk pod Stalingradem. 489 Strona 5 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATOWEJ frontu nie wierzyło w niemiecką ofensywę zji kawaleryjskich, 4 korpusy pancerne, i szykowało operację zaczepną. Armie 10 brygad pancernych, samodzielny bata- 13. i 40., Liczące 13,5 dywizji, obsadzały lion czołgów i 200 samolotów. Dodatkowo łącznie 180 km frontu. Po drugiej stronie w rejonie tego frontu znajdowało się 5 re- znajdowało się 14,5 dywizji piechoty, jonów umocnionych obsadzonych przez 4 dywizje pancerne i 3 zmotoryzowane 32 samodzielne bataliony forteczne. W pa- z GA ,,weichs': Większość tych sił miała sie 21. Armii, która znalazła się na kierun- atakować na 45-kilometrowym odcinku ku natarcia 6. Armii Polowej i części GA znajdującym się na styku obu radzieckich "Kleist': na dywizję przypadał do obrony armii, gdzie mogły im się przeciwstawić odcinek długości ok. 13 km. Po drugiej tylko 3 dywizje piechoty. Rozpoczynając stronie frontu, naprzeciwko tej armii, stała 28 VI działania ofensywne, GA "Weichs" gotowa do ataku 6. Armia Polowa złożona wprowadziła do akcji w pierwszym z 4 korpusów armijnych i jednego pancer- rzucie 44 tys. żołnierzy, 700 czołgów oraz nego - łącznie 17 dywizji piechoty, 2 pan- 384 działa i moździerze. Rosjanie na cerne i jedna zmotoryzowana. Przewaga pierwszej linii posiadali 21 tys. żołnierzy, Niemców na 15-kilometrowym odcinku 60 czołgów oraz 248 dział i moździerzy. między rzekruni Nieżegoł i Wołczja, gdzie Łącznie strona niemiecka mogła wystawić zamierzano przerwać front, była trzykrot- 86 tys. żołnierzy, 700 czołgów, 528 dział na. Naprzeciwko lewego skrzydła frontu i moździerzy oraz 200 samolotów. znajdowała się część sił GA "Kleist': Były Strona radziecka mogła Liczyć łącznie to 4 niemieckie i 3 rumuńskie dywizje na 35 tys. żołnierzy, 360 czołgów oraz piechoty. Wojska niemieckie mogło Oddział niemiecki po wkroczeniu do wsi 320 dział i moździerzy. Chociaż niemiec- wspierać ok. 600 samolotów. Sily po obu w Związku Radzieckim. Żołnie rze okupanta cy żoŁnierze byli teraz gorzej przygoto- stronach frontu były wyrównrule, jedynie kwaterowali w zajmowanych miejscowośc ia ch, wani do walki niż rok wcześniej, to i tak w powietrzu przewaga znajdowała się a cy wilni mieszka/ky, prze wa żnie kobiety, pod względem wyszkolenia i wyposa żenia zdecydowanie po stronie niemieckiej. Przy dzieci i ludzie starsi, musieli je opu szcza ć. zdecydowanie górowali nad przeciwni- umiejętnie prowadzonej obronie siły fron- kiem. Także jakość niemieckiej kadry tu byłyby w stanie powstrzymać przeciw- dowódczej była bez porównania lepsza. nika, jednak źle rozpoznano zarówno jego Wojska Frontu Południowo-Zachod­ siły, jak i zamiary. Ponadto wojska frontu piechoty, dywizji pancernej i brygady niego obsadzały Liczący 330 km odcinek tworzyły płytką linię obrony na całej jego zmotoryzowanej. Niemieckie uderzenie frontu wzdłuż linii Pokrowka, Biełgorod, szerokości, bez przygotowania jej do dłu­ było planowane w sektorze zajmowanym Kupiańsk Krasny Liman. W skład frontu gotrwałych walk. Nie było też kolejnej linii przez radziecką 37. Armię. Tutaj nie- wchodziły 4 armie ogólnowojskowe, obrony na zapleczu frontu. Nie tworzono miecka 1. APanc. zgromadziła 3 dywizje 2 korpusy kawaleryjskie i 6 korpusów rozbudowanych umocnień, rejonów obro- pancerne, jedną zmotoryzowaną, 7 nie- pancernych, z których dwa przekazano do ny przeciwczołgowej, rozległych pól mino- mieckich i 4 rumuńskie dywizje piechoty. Frontu Briańskiego. W pierwszym rzucie wych i zapór inżynieryjnych. Zawiodło Przeciwko 37. Armii miały działać także znajdowały się wszystkie armie i korpus także dowództwo frontów. elementy niemieckiej 17. Armii i włoskiej kawaleryjski. Główne siły frontu jego Wojska Frontu Południowego 8. Armii, których zadaniem było naciera- dowódca, marsz. Siemion Timoszenko, zajmowały liczący 265 km odcinek od nie na Woroszyłowgrad i dalej na Rostów zgromadził w centrum, pozostawiając Brusina do Taganrogu. Wzdłuż tej linii nad Donem. Większość oddziałów 17. słabsze skrzydła. Front miał łącznie do rozlokowano 4 armie. W rezerwie pozo- Armii razem z 4 dywizjami rumuńskimi dyspozycji 32 dywizje piechoty, 7 dywi- stawała kolejna armia złożona z 5 dywizji zrullierzała atakować wzdłuż wybrzeża Morza Azowskiego w kierunku Rostowa Radzieccy dowódcy nad Donem. frontów z lat 194 I- I945 W pierwszych walkach w zakolu (od lewej): Iwan Ko- Donu ze strony radzieckiej wzięło udział niew, Fiodor Tołbuchin, l mln 310 tys. żołnierzy w 74 dywizjach Aleksandr Wasilewski, piechoty, 13 korpusach pancernych, Rodion Malinowski, 37 brygadach pancernych i 6 rejonach Gieorgij Żukow, Leonid umocnionych oraz w jednostkach Azow- Goworow, Konstantin Rokossowski, Andriej skiej Flotylli Wojennej. jeremienko, KiriII Stan liczebny całej Armii Czer- Mierieckow, Iwan Ba- wonej wynosił w końcu czerwca gramian. ok. 5 mln 500 tys. ludzi. Armia czynna składała się z 410 dywizji i była uzbrojona w 6 tys. czołgów, 55 600 dział i moździe­ rzy oraz 2600 samolotów. Strona 6 iemieckie dowództwo planowa- a kilku wysokich rangą dowódców nie- rozpoczęto ostrzał artyleryjski i bom - N ło rozpoczęcie ofensywy już na 15 VI, ale przeciągająca się kampania mieckich straciło stanowiska. Niemcy musieli błyskawicznie zmieniać plany bardowania lotnicze. Obiektem ataków były 15. Dywizja 13. Armii, a także na Krymie w końcu maja wymusiła operacji. Natomiast Stalin nie docenił 121. i 160. Dywizja 40. Armii. O godz. weryfikację tych planów. Sytuację wagi zdobytych dokumentów i uznał je 10:00 przystąpiono do wła ś ciwego skomplikowało też wydarzenie z 19 VI, za fałszywkę . natarcia. 4. APanc. ruszyła w kierunku kiedy samolot z oficerem sztabowym Działania niemieckie rozpoczę - Donu, poruszając się wzdłuż linii kole - niemieckiej 23. Dywizji Pancernej ły się o świcie 28 VI rozpoznaniem jowej Kursk - Woroneż. Na północ od zabłąd z ił i rozbił się po rosyjskiej bojem na styku 13. i 40. Armii . Do tej linii nacierał niemiecki 55. Korpus stronie frontu. Plany przewożone na godz. 8:00 wszystkie ataki zostały Armijny, a na południe - węgierska jego pokład z ie wpadły w ręce Rosjan, powstrzymane. Dopiero po tej godzinie 2. Armia. Do końca dnia obrona na styku obu armii zo s tała przerwana i niemieckie czołgi posunęły się do przodu o 12 km w kierunku Kastor- noje. Dowództwo frontu zamierzało zlikwidować wyłom przy użyciu korpu- su pancernego i dwóch brygad pancer- nych. Wieczorem zaczęto przerzucać na ten odcinek dwa korpusy pancerne z Frontu Południowo - Zachodniego i jeden z rejonu Woroneża . Wysłano też w ten rejon cztery pułki lotnicze. Zgro- madzone do kontrataku siły mogły po- wstrzymać natarcie, a nawet przywrócić Kolumna czołgów PZKpfw IV Ausf F2 (widoczne numery taktyczne 1 i 5) z pułku pancernego dywizji "Grossdeutschland" udaje się w stronę frontu. Rejon Woron eża, lipiec 1942 r. 491 Strona 7 ENCYKLOPED LA II WOJNY ŚWLATOWEJ rowano do remontu. W tym okresie czo łgów lekkich T-60 zaczęto używać do zwalczania piechoty. Podczas tych walk kompletnie zawiodło lotnictwo, którem u przydzielono za dużo zadań, a za m a ł o maszyn. Przeprowadzona 30 VI próba kontrataku na lewym skrzydle 40. Arm ii po chwilowych sukcesach t akże zakoń­ czyła s i ę niepowodzeniem . Co prawda grupa Fiedorienki, złożona z 4., 24. i 17. KPanc., zdo łała do końca dnia doj ść do Gorszecznego, rozbijając niemiec- kie oddziały, ale 17. KPanc. ni e wszedł w ca łości do boju i w ten sposób unie- możliwił kontynuację natarcia. Brygady tego korpusu były pojedynczo rozbijane Czolg Pa/1zer II z 24. DPanc. pokonuje rzek~ po drewnianym /'Iwście. Rejon w starciach z czo łgami i lotn ictwem. Woroneża. lipiec /942 r. Podczas gdy 30 VI 102. Brygada 4. Kor- pusu wye limin owała 17 niemieckich poprzednią sytuację, ale ź l e dowodzone zatrzymany przez artylerię i lotn ictwo. czołgów, 67. Brygada 17. Ko rpusu i nieumiejętnie wprowadzane do wa lki Poprzedniego dnia użyto j u ż czo łgów wpadła w zasa d zkę i straciła 20 czołgów. nie były w stanie w ciągu kolejnych dni 16. Korpusu, które zdo łały zniszczyć Następnego dnia 174. Brygada tego zmienić położenia swoich wojsk. 18 niemieckich wozów bojowych. korpusu straciła, głównie za przyczy- Następnego dnia strona niemiecka Następnego dnia korpus próbował ną nalotów, 23 czołgi T-34. Natomiast kontynuowa ł a natarcie w kierunku bezskutecznie zniszczyć przyczó ł ek 66. Brygada 17. Korpusu została okrą ­ rzeki Kszeń i Wo ł owa , walcząc po na Kszeni w rejonie Nowego Posiełka, żona i zmuszona do odwrotu. Po zajęciu drodze z 16. KPanc. Wieczorem grupa pono sząc przy tym duże straty. 2 VII Kuliewki 17. KPanc. został rozcięty na niemieckich czołgów wdarła się do czołg i korpusu w rejonie Wo ł owo dwie części. Kiedy niemieckie czołgi Bykowa i dosłownie rozpędzi ła punkt - Wasi liewka stoczyły wa lkę z 80 nie- parły w kierunku Wo roneża, z częś cią dowodzenia 40. Armii. Na tarcia na mieckimi wozami bojowymi , ponosząc jego oddziałów nie by ło jakiejkolwiek Liwnię i Tim s i ę ni e powiodły. W ciągu przy ty m poważne straty. W n as t ę p ­ łączności. Niektóre z nich zostały 2 VII dwóch dni front na styku 13. i 40. Ar- nyc h dniach korpus razem z I. KPanc. okrążone pod Gorszecznym i mu s i ały mii zosta ł przerwa ny na szerokości miał zająć Zacharowkę, ale duże straty się przeb ijać przez niemieckie linie, po- 40 km i głęboko ś ci 35-40 km. Z rejonu i złe współdz i ałanie uniemożliwiły no sząc przy tym duże straty. Wieczorem Liwni 30 VI rozpoczęto kontratak mu wykonanie zadania i 5 VII mu- siłami l. i 16. KPanc. Między rzeka mi s iał wycofać się za rzekę Ołym. Do Przemieszczająca si~ kolt/mIla samochodów Kszeń i Ołyma I. Korpus zdołał po- 13 VII korpus stracił bezpowrotnie na leżących do 3. DPanc. 6. Armii; okolice sunąć się do przodu o 5 km, ale zosta ł 87 czo ł gów, a 49 uszkodzonych skie- Rossoszy. lipiec /942 r. Strona 8 OPERACJA " BLAU" bardzo dobrze . Z reszt ą żo łni e rze nie mieli wyj śc i a, z tyłu piln owa ły ich bowiem inne o dd z i a ły tej fo rm acji, a z przodu Niemcy raczej ni e brali ich do niewoli. Wieczorem 2 VII Staw ka n akaza ł a wycofanie obu zag rożo n yc h arm ii na lini ę jastrebowka - rzeka O s ko ł, jednak brak łąc z n ośc i uni e m oż li w iał prawi- dłowe przeprowadzenie odwrotu . Sztab 40. Armii ni e m ia ł żadn ej łąc zn oś ci z od d z i a ł a mi , a sztab 2 1. Armii był odd alo ny od fro ntu o 60 km i rozka- zy pr ze kazywa ł n ocą, p os ługując s i ę samolotami U-2. N as tę pn ego dnia Niemcy wprowadzili do akcji swoj e re - ze rwy i coraz szybciej parli w kierun ku Wo ro n eża. Na ich d rod ze z n ajd owa ła s i ę mi ejscowość Kastorn oje, broniona przez 284. DP i resztki dwóch brygad. Po ni eważ opó r by ł skuteczny i zaję c ie Zdo byty przez Niemców radziecki czo łg T-60 po pozbawieniu wieżyczki używa ny tej mi ej sco wośc i z marszu by ło nie- był jako lekki ciągn ik opar/Cerzony. Woroneż, lipiec 1942 r. m oż li we , ni emieckie o dd z i ały o b eszły pun kt oporu. 5 VII obro I1cy miejsco- tego dnia, o drz u cając czo ł g i 66. Brygady, co przygotowane d o obro ny i zos tały wośc i w p e łny m p o r zą d ku wycofa li s ię o dd z i a ły niemieckie zd obyły przeprawę zmuszone do odwrotu . Prowa d z iły pod os ł o n ą nocy w rejon mi ej scowośc i przez Don koło miej sco wośc i Wierch- przy tym walki o p óź ni aj ące ru ch Te rbuny. nie - Turowo. Nas tępn ego dnia resztki odd z i a łów niemieckich. Uderzenie W takiej sytuacji Stawka n akaza ła korpusu, p ows t rzy muj ąc napór Niemców, niemi eckie w ki erunku p ó łn oc n o ­ dowódcy fro ntu, ge n. Filipowi Goli - wyco fały s i ę za Don. W c i ągu czterech dni -wschodn im by ł o udane i do wieczo- kowow i, natychmi astowe udanie s i ę dz i a ł a ń , nie m aj ąc wsparcia artylerii i ł ot­ ra 2 VII czo ł owe o dd z i a ły 6. Armii z c zę ś c i ą sztabu do Wo ro n eża , a jedno- nictwa oraz pozbawiony łąc zno ści , korpus weszły do 80 km w g ł ąb teryto rium cześ ni e wys ł a ł a tam naczelnika sztabu s trac ił 164 ludzi i 132 czo łg i ze 179, które przeciwnika, d oc h o d ząc do rejo nu ge neralnego, ge n. Aleksa ndra Wasilew- mi a ł w momencie roz p oczęc i a walki. Nowego Os ko łu i Woło ko n owk i . skiego. Go likow by ł wc z eś ni ej szefem Mimo wszystko opór wojsk radziec- Sytuacja wojs k Frontu Briań sk i ego wywiadu wojskowego RU i w pewnym kich b ył ni eco lepiej zorga ni zowany ni ż na kierun ku woro neskim s t awa ł a s i ę stopniu p o n os ił o dp ow i e d z i a ln ość za rok wcześ ni ej. Od dz i ały wycofywały s i ę coraz trudniejsza, a część o dd z i a ł ów ka ta s trofę z 194 1 r. A sytu acja s t awa ł a w w i ę kszy m p o r ządku i nie d och o d z iło na 40. i 2 1. Armii z n a l az ł a s i ę wręcz s i ę coraz trudni ejsza. W nocy 3 VII od - tak w i e l ką skal ę do o krąże I1 du życ h ugru - w o krąże niu . Na front skierowano d z i a ły 40. KPanc., 6. Ar mii i 4. APanc. powa I1. j eże li j a ki ś o dd z i a ł zos tał o krą ­ z n ajduj ące s i ę na zapl eczu reze rwy p o łączy ły s i ę w rejo nie Starego Os ko łu żo ny, to s t a ra ł s i ę przebi ć natychmiast, Frontu Bri aI1 skiego i Po łudni owo - Za ­ i Gorszecznego. W ok rą że n i u zn a l az ł a zanim przeciwnik umocni swoje linie. chodniego, ale dowod zenie frontem W ieczorem 2 VII sytuacja zaczę ła i jego armi ami zos t a ł o w znacz nym s i ę ko mpliko w ać. Po przeła m a niu oporu stopn iu s p ara łi żowa n e . Na styku obu Armii Cze rwonej o dd z i a ły niem ieckie fro ntów p ows t a ła olbrzymia wy rwa p os un ęły s i ę o 60-80 km do przodu i ich o t w i e raj ąca Niemcom drogę czo łów ki d osz ły do linii ko ł ejo wej Ka- na Wo ro n eż. storn oje - Stary Osko!. O k r ążo n e zos ta ło lewe s kr zydło 40. Armii , której część BITWA O WORONEŻ nad al p ozos tawała na g łów n ej łinii obro- Mias to w zasadzie nie by ło przygo - ny. W tym czasie zaczę ła też z ałamywa ć towane do ob ro ny. jego ga rni zon s i ę obrona prawego s k rzydła Frontu Po- two r zyły wojska N KWD szkolone łudni o wo - Zac h o dni ego. Rankiem 30 VII do z up e łni e innej roli ni ż wa lka na z rejonu Wowc za ń s k a w kierunku na froncie, 3. Dywizja Wojsk Obrony Os trogożs k ru szyła grupa uderzeniowa Powietrznej Kraj u (PWO) i jedn ostki ni emiecki ej 6. Armii Polowej. Z n ajduj ące ty łowe , czyli tabory. Tu wa rto d o d ać , Czo łg Pal'lzer II l Aus! L s i ę w pasie jej natarcia o dd z i a ły radziec- że je żeli o dd z i a ły NKWD trafiły na z / 6. DPal/C. Wehrmachtu kich 2 1. i 28. Armii nie były wys t a rczaj ą - pi e r wszą lini ę fro ntu, wa lc zyły częs to po wkroczeniu do Woron eża. 493 Strona 9 ENCYKLOPEDIA II WOJNY SWIATOWEJ 23 dywizje i 6 brygad piechoty oraz mienka. Natarcie rozwijało s i ę p o myśl ­ 16 brygad pancernych. S iły te mia ły n ie do 8 VII , kiedy nad sze dł rozkaz do dyspozycji 1000 czołgów. Mimo że natychmiastowego ataku na Ze mlj a ń sk. front d yspo nowa ł p oważ ny mi s iłami , Zadanie było niewykonalne, a n astęp­ jego d ziała nia z powodu nieud olne- nego dnia II . Korpus musiał powstrzy- go dowodze nia by ły nieefektywne. mywać niespodziewa ny kontratak nie - Gen. Golikow wyjechał do Woroneża , miecki na Ch ruszczewo. Podczas tych nie pozostawiwszy konkretnych dys- walk jeden z radziecki ch batalionów pozycji dotyczących niektórych armii. w panice z biegł z pola walki. Tego dnia Sytuację próbował n aprawi ć przybyły 7. Korpu s zdo ła ł przeprawić s i ę przez w rejon Jelca gen. Wasilewski, który rzekę Sucha Wieriejka, ale niemieckie n akaza ł 5 VII po południu wprowa- lotnictwo uni e mo żli w iło wykorzystanie dzi ć do walki 5. APanc. Przeciwnik nie sukcesu. 10 VII z du ży m opóźnieniem czekał i 4 VII jego 4. APanc. sk i erowa ła wszedł do akcj i 2. KPanc. Zwło ka się na Woroneż . Tego i n astę pnego dni a p ozwo liła Niemcom na sprowadzenie wojska ni emieckie przeła mywały obro- rezerw artylerii i czołgów i znaczne spo- n ę, wchodząc na pr ze dmi eśc i a. Walki wolnienie d zia łań Rosjan . Następnego w zachodniej częśc i mi asta trw ały dnia dochod ziło do częstyc h walk mi ę­ 10 dni , aż do zatrzymania naporu wro- dzy czołgami obu stro n, a liczne inter- ga. Wyłom między frontami miał już wencje Luftwaffe p owodowały wysokie 300 km sze rokośc i i 170 km głębokości. straty w szeregach Armii Czerwonej. 5. APa nc. była formacją św i eżo Kolejny niemiecki kontratak z 12 VII Karabi/l maszynowy MG 34 za- ut wo rzo n ą, dobrze wyp osażoną, ale ze wy r ządz ił duże straty wś ró d oddziałów montowany na podstawie trójnożnej ź l e działającymi sztabam i. W efekcie 5. APanc., ale na stęp nego dni a strac ił Lafette 34 był zdo łny do prowadzenia wc h odz iła o na do boj u stopniowo, impet i s i ę za trzymał. Tego dnia o go dz. długotrwałego ognia zaporowego niewielkimi o dd z iała mi . Postawiono 14:00 przez linie niemiecki e przedarła i os łonowego w czasie ataków piechoty. przed ni ą zada ni e uderze ni a w kierunku się 26. Bryg. Panc., która wykorzyst uj ąc Ze mlj ańs ka i C ho c h o ła, a po przecięc iu zaskoczenie, za dała Niemcom poważne s ię część21. Armii, 13. KPanc. i 40. Ar- linii zaopat rzeni a - zniszcze ni a nie- straty, nie tracąc ani czołgu, ani żo ł ­ mii. Wojska ni emieckie, ni e zawracając miecki ch przepraw przez Don. Powolne nierza! 14 i 15 VII 5. APanc. walczyła sobie głowy okrążonymi formacjami, d z i a ła ni a 5. APanc. s p owo d owały, że o utrzymani e pozycji, a do wieczora dalej parły w kierunku Wo ro n eża Niemcy skierowali przec iw niej na pół­ 16 VII ze p c hn ę ła o dd z i ały ni emi eckie i Kantemirowki. Okrążone wojska noc dwie dywizje pancerne. Działania na lini ę Chruszczewo - Ozierki - Ło­ radzieckie mu s i ały b ez ład ni e prze bij ać tej formacji rozpoczął 6 VII 7. KPanc., mowo, gdzie zo rgan izowano obronę. się na drugą s tron ę fro ntu. który mu sia ł przez ca ły d z i eń wa lc zyć Działania 5. APanc. , c h oć prowadzone Wojska Fro ntu Briańskiego mi ały z ni em i ecką 11. DPanc. Nas tę pn ego zbyt wolno, zako ń czyły s i ę sukcesem . zos tać wzmocnione 3 nowymi ar- dnia do 7. Korpusu d o łą czył II. KPanc., Jeszcze 7 VII z Fro ntu Briańskiego miami i prze rzuconymi w rejo n Jelca co um ożliwiło odrzuce ni e Niemców na wydzielon o część si ł i utworzono Front 5. APanc. oraz 25. i 18. KPanc. - raze m lini ę Pierepokowka - Ozierki - Ka - Woroneski. Kołumna sa mochodów niemieckiej 17. Armii na drodze w pobliż u Rostowa nad Donem wlipw 1942 r. Na pierw- szym planie ford V8-5 l. 494 Strona 10 d 28 VI do 7 VII obrona Armii temu zapobiec przerzucenie w ten połączone z ewakuacją całego wy- O Czerwonej została rozerwana na froncie szeroko śc i 300 km, a wojska rejon korpusu kawaleryjskiego i dwóch dywizji piechoty. W rejonie Ostrogoż ­ posażenia m iało odbywać s i ę ty łko nocą. Ponieważ kontratak 5. Armii niemieckie weszły na 150-170 km ska 4 VII zaczęto organizować obronę nie przyniósł spodziewanych skutków, w g ł ąb terytorium przeciwnika. Sil- wzdłuż rzeki Potud i eń. Jedn ak odleg- Stawka zażądała od frontu zorgani- ne zgrupowanie radzieckich wojsk łości i ni ewielka l iczebność większości zowania dwóch łinii obrony opartych pancernych pod Woroneżem powo- oddz i a łów uniemożliwiły rea łi zację o dwa rejony umocnione i cofające dowało, że dowódca GA " Południe" tych planów. N i eprze myśl any wyjazd s i ę oddzia ł y. Planu tego nie ud ało s i ę fe ldmarsz. von Bock proponował Timoszenki z 6 VII zdezorganizował z realizowa ć, ponieważ wprowadzenie jak najszybsze zdobyc ie tego miasta dowodzenie Frontem Południowo-Za­ wojsk w terminie było niemo ż liwe, i zabezpieczenie lewego skrzydła wojsk chodnim . Stan ten pogłębiło przenie- a 2 1. i 28. Arm ia cofały s ię w s tałym niemieckich . Innego zdania był Hitler, sienie punktu dowodzenia frontem kon takc ie z przeciwnikiem . Tempo który rozkazał, aby nacierać na południe do Kałacza, odda ł onego od fro ntu niemieckiego marszu na poł udni e os ła­ i doprowadzić do okrążenia przeciwnika o 150-200 km. Jednocze ś nie zagro- biła konieczno ść wydzielenia do walk mi ę dzy Oskołem , Donem i Dońcem. żenie ze strony niemieckich czołgów o Woroneż 29. KA. W ogólnym zarys ie poc zą tek dla lotnisk położonych tuż za frontem Razem z wydaniem rozkazu o cof- operacji "Clausewitz" mial po l egać spowodowało przeniesienie ich za Don. nięciu wojsk Frontu Połudn i owo-Za­ na ataku 6. Armii Polowej i 4. APanc. Poza tym słabe liczebnie i jakościowo chodniego i prawego skrzydła Frontu z rejonu Ostrogożska i I. APanc. lotnictwo, nękane problemami z łącz­ Południowego była przygotowywana z rejonu Ar temowska w kierunku nością i zaopatrzeniem, miało niewielki obrona w rejonie Stalingradu i podgórza Kantemirowki z za miarem okrążenia wpływ na przebieg walk. Kaukazu. Gen. Rodion Małinowski miał wojsk Frontu Południowo-Zachod ­ Zagrożen i e okrążeniem spowo - zorganizować obronę na rubieży Suro- ni ego. Cofanie się lewego skrzydła dowało, że Timoszenko, wypełn i ając wikino - N i ż nie - Czirskaja, natomiast Fro ntu Briańsk i ego i 21. Arm ii Front u polecenie Stawki, 6 VII wydał zgo dę na dowódca Frontu Północnokaukaskie - Południowo-Zachodniego mogło dla odejście wojsk frontu na wschód. Ich go marsz. Budionny, s iłam i 51. Arm ii tego drugiego zakończyć się wyjściem zadan ie połegało na stworzen iu nowej - obronę od Wierchniekurmojarskiej do wojsk niemieckich na jego tyły. Miało linii obrony. Wycofywanie oddziałów Azowa. 495 Strona 11 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATOWEJ Tymczasem sytuacja na południe od obejść ten punkt od wschodu. Aby rato- Woroneża skomplikowała się, ponie- wać sytuację, wysłano w ten rejon 57. Ar- waż w nocy 7 VII 6. Armia i 4. APanc. mię, która była zbyt słaba, aby wykonać przeszły wzdłuż Donu w kierunku to zadanie i została zmuszona do wyco- Kantemirowki z zamiarem wyjścia na fania się za Don. Pogorszyło to sytuację tyły Frontu Południowo-Zachodniego 28.,38. i 9. Armii, otoczonych od wscho- i w ciągu dnia zajęły Rossosz. W ciągu du przez niemieckie czołgi. A te szły dwóch dni oddziały radzieckie zostały naprzód. 40. KPanc. i 48. KA przekro- odrzucone za rzekę Czernaja Kalitwa. czyły rzekę Czernaja Kalitwa i wieczorem Kozacki patrol nad rzeką Manycz na wschód W celu uniknięcia okrążenia Stawka ze- 11 VII doszły do Bokowskiej, a l . APanc. od Rostowa nad Donem. Na bezdrożach zwoliła na dalszy odwrót. Jednocześnie walczyła na południe od Kantemirowki. bardzo przydatne okazały się jednostki konne za czołowymi niemieckimi oddziałami Następnego dnia ta armia sforsowała Armii Czerwonej. pancernymi posuwały się masy piecho- rzekę Ajdar na południe od Starobielska ty. Na północ od Woroneża nacierała i doszła do Millerowa. Mimo szybkiego ZDOBYCIE ROSTOWA NAD niemiecka 2. Armia, a na południe tempa natarcia dalej nie udało się oto- DONEM - węgierska 2. Armia. 8 VII niemieckie czyć większej grupy wojsk radzieckich. Niemiecka 1. APanc. 7 VII wyprowa- działania nabrały tempa. l APanc. z re- Aby to osiągnąć, 13 VII Hitler rozkazał dziła z rejonu Izjum - Słowiańsk silne jonu Słowiańsk - Artemowsk uderzyła 4. i 1. APanc. szybkim marszem przejść uderzenie w kierunku Starobielska przez rzekę Doniec, a 17. Armia - spod po obu brzegach rzeki Doniec, odciąć i Krasnodonu na prawe skrzydło Frontu Artemowska na Woroszyłowgrad. Obie Armię Czerwoną od przepraw i we Południowego. Działania te miały do- posunęły się daleko na wschód, prze- współpracy z 17. Armią zniszczyć ugru- prowadzić do okrążenia wojsk radziec- cinając linie zaopatrzenia. Mimo tego powanie radzieckie. Pomysł ten skrytyko- kich w Donieckim Zagłębiu Węglowym. 7 VII dowództwo 28. Armii nakazało wał von Bock, twierdząc, że tylko opóźni Sytuacja Frontu Południowego była dowódcy 23. KPanc. odbicie w nocy, bez to marsz na południe. W efekcie Fiihrer poważna i nie zmieniło jej włączenie względu na straty, miasta Rossosz. Atak pozbawił go dowództwa, a jego następcą 12 VII w jego skład trzech armii odzie- przeprowadzono dopiero rano - przy został gen. Weichs. dziczonych po Froncie Południowo-Za­ braku rozpoznania i paliwa (!) - i prze- 13 VII 4. APanc. rozpoczęła natarcie chodnim, ponieważ jeszcze 13 VII sztab rwano bez osiągnięcia celu. Mimo że na wschód od linii kolejowej Millerowo frontu nie miał z nimi łączności, a one stracono wszystkie czołgi, to jeszcze - Kamieńsk Szachtyński, a 17. Armia za- z kolei ze swoimi oddziałami. Gen. Ma- 10 VII dowództwo armii wydawało jęła Woroszyłowgrad. 15 VII 40. KPanc., linowski 15 VII otrzymał rozkaz Stawki, korpusowi bezsensowne rozkazy. prawie nie napotykając oporu, doszedł by wyprowadzić wojska frontu za Don Obrona 28. Armii na rzece Czernaja do linii stanica Migulińska - Morozowsk. i zorganizować razem z 51. Armią obro- Kalitwa załamała się i armia przystąpiła Wieczorem tego dnia 4. APanc. osiągnęła nę na jego lewym brzegu od Wierch- do odwrotu, podczas gdy 38. Armia dalej Millerowo i obeszła od tyłu 38. i 9. Armię. niekurmojarskiej do saratowskiego zajmowała pozycje skierowane na za- Front między Donem a Dońcem został rejonu umocnionego. Jednocześnie 28., chód. Na odwrót, proponowany przez jej przerwany. Mimo tragicznej sytuacji 38. i ponownie sformowana 57. Armia dowódcę - gen. Kiryła Moskalenkę - nie ofensywa niemiecka w kierunku Sta- weszły w skład Frontu Stalingradzkiego. wyrażał zgody Timoszenko. Decyzję lingradu została w znacznym stopniu Odwrót wojsk trwał od 16 do 19 VII o wycofaniu się w kierunku Kantemi- zahamowana. Szybko posuwała się tylko i za kończył się pozostawieniem nieob- rowki Moskalenko podjął samodzielnie 6. Armia. Rozpoczynała się bitwa o to sadzonego odcinka w rejonie Kamień­ wieczorem 9 VII. Jednak Niemcy zdołali miasto nad Wołgą. ska Szachtyńskiego. 20 VII wykorzystała to niemiecka l . APanc., która w tym miejscu przerwała front i następnego dnia podeszła do rostowskiego rejonu umocnionego. Jednocześnie wojska frontu, zagrożone okrążeniem, zaczęły cofać się na Rostów nad Donem. 23 VII niemiecki 57. KPanc. z rejonu Taganro- gu uderzył na miasto i błyskawicznie je zajął. Okrążenie wojsk frontu jednak się nie powiodło i zdołał on zająć pozycje na lewym brzegu Donu. Po rozwiązaniu frontu 28 VII Niemcom udało się sfor- sować Don i utworzyć przyczółki. Niemiecka piechota przeszukuje miejscowość na południowym odcinku frontu wschodniego. Czasami żo łnierze u ży wali miotaczy ognia. 496 Strona 12 iemiecki plan ataku w kierunku i południowy wschód od Rostowa nad ski. Przeciwnik miał w pierwszej linii N Kaukazu n os ił kryptonim "Edel- weiss': Jego ostateczna wersja zosta ła Donem i Nowoczerkaska cofające s ię za Don wojska radzieckie. Po wypełnie- 4 korpusy pancerne i jeden armijny, li czące 5 dyw izji pancernych, 4 zme- zatwierdzona przez dowództwo armii niu tego zadania powinny posuwać s ię chanizowane (w tym jedna SS i s ło ­ niemieckiej dyrektywą nr 45 z 23 VII w kierunku Suchumi, Batumi i dalej na wacka ), 6 dywizji piechoty i rumuńską 1942 r. W ogólnym założen iu , u wzgl ęd­ Zakaukazie. Działania niemieckie wspie- dyw i zję strzelców górskich . W drugiej ni ającym akt u alną syt ua cję , wojska rała też słowacka l. DZmot., tzw. Rychle linii z najd owały się 2 korpusy armijn e GA ,,1\' mi ały w pierwszej fazie oto- Divizie, uzbrojona m.in. w 50 czołgów i jeden strzelców górskich, li czące 4 dy- czyć i zn i szczyć w rejonie na p o łudni e LT 38 i LT 40. Łącz ni e wojska pancerne wizje piechoty, dywizję l ekką i dywizję przygotowane do ataku na Kaukaz mia ły strzelców górskich. Razem 22 dywizje 641 czo ł gów, w tym: 101 PzKpfw II, w 8 korpusach. 32 LT 38, 21 LT 40, 167 PzKpfw III Główne uderzenie na kierunku Ausf. G i H, 199 PzKpfw III Ausf. J i L, salskim w ce ntrum Frontu Po łudni o­ 72 PzKpfw IV Ausf. D i F, 42 PzKpfw IV wego wyko n a ła grupa uderze niowa Ausf. F2 i G oraz 7 czo łgów dowódczych. złożo n a z 3 korpusów pancernych. Po Armi a Cze rwona zamierza ła sforsowa niu Donu atak rozwinął się powstrzymywać pr zewidywa n ą ni e- w trzech kierunkach. Część 48. KPanc. mi ecką ofe n sywę poprzez up o rczywą n ac i e ra ła z rejonu Cym ł ańska i Ni- obronę na kolejnych rubi eżac h s tałyc h kołajewskiej na południowy wschód, i w d z i a ła nia c h manewrowych. Do tych l. APanc. i 40. KPanc. - na Salsk, zad ań bojowych oprócz już i s tniej ącego a 17. Armia - z rejonu Rostowa nad Frontu Południowego utworzo no Front Donem na Kuszczewską. Prawe skrzydło Północnokaukaski i Front Zakauka- frontu, o dłu gości 17 1 km , obsadza ł a li cząca 40 tys. żo łni erzy 51. Armi a. Lewe skrzydło o dłu gości 151 km było bardzo Żo łnie rze niemieccy forsujl} s łab o obsadzone przez oddzi ały, które górskI} rzekę na Kauka zie. wcześ ni ej wycofały się za Don. Na całym 497 Strona 13 ENCYKLOPEDIA II WOJ NY SW IATOWEJ Walki na Kaukazie Kaukaz VI-Xl 1942 r. VI-XI1942 grupy: Dońską i Primorską. Stan liczeb- ny i uzbrojenie tych oddzia łów częs to znaczn ie odbiegały od etatowego. Przeciwnik kontynuował natar- cie i Grupa Dońska została zmuszona do odwrotu w kierunku na południe i południowy wschód. Do l VIII grupę tę zepchn i ę to na linię Romanowska - Ilinow - jermakow - Kamienno-Ba ł ­ kowskij. Przerwa między 51. i 37. Armią powiększyła się do 65 km. Korzysta- jąc z sytuacji, niemiecki 40. KPanc. doszedł do Salska i odciął 5 1. Armię, którą w tej sytuacj i w ł ączo n o do Frontu Stalingradzkiego. Na początku sierpni a ni emiecki nacisk nieco ze l ża ł, ponieważ 4. APanc. i 40. KPanc. zostały przenie- sio ne na kierunek stalingradzki. Impet natarcia zmala ł jednak tylko nieznacz- nie i j u ż 5 VIII niemieckie oddziały zdobyły Stawropol. Dwa dni wcześniej czołgi wroga zepchnęły za rzekę Kubań radziecki l. Samodzielny Korpus Piechoty. W n astępnyc h dniach na tej rzece zaczęto organ i zować linię obrony. Ogólnie Grupa DOt1ska była zbyt słaba, aby s taw i ać bardziej skuteczny opór. Przydzielone do ni ej od d zi ały pancerne poniosły c i ężkie straty, czę ściowo z po- wod u zbyt szybkiego niszczenia mostów, co odc in ało im drogi odwrotu. Podczas walk stracono 196 czołgów. Wojska niemieckie kontynuowały spychanie oddziałów Grupy Primorskiej aż do rzeki Kagałczik, gdzie ich marsz fro ncie znajdowało s i ę jeszcze 6 s ł abych w kierunku Nikołajewskiej i Konstan- zosta ł zat rzymany 28 VII. W następ­ armii, li czących 112 tys. lud zi w 21 dy- ti nowska. Szykowany od 29 VII atak nych dniach próbowano stworzyć tam wizjach piechoty, jednej kawa leryjskiej w rejonie Bolszoj i Ma łoj Martynowki lini ę obrony, wsp i eraną przez brygadę i 4 brygadach piechoty. Do swojej został up rzedzony przez niemieckie pancerną i dywizjon pociągów pan- dyspozycji fro nt miał 1250 dział i moź­ czo łg i , któ re wdarły s i ę do Bolszoj ce rnych. Rozmieszczenie sił na tej linii dzierzy i 268 czo łgów (stan na 15 VI! Ma rtynowki, niszcząc znajdujące s i ę było nierównomierne. Na najbardziej 1942 r.), czyli bardzo mało. jeśli chodzi tam oddziały i ich sztaby. Do wieczora zagrożo nym odci nku znaj dowały się o lotn ictwo, sytuacja przedstawiała się wojska radzieckie w tym rejonie zosta ły zdekompletowane oddziały wa l czące jeszcze gorzej. rozbite. Tego samego dnia po ł ączono już od 18 dni, z nieliczną artyler i ą i bez ju ż 26 VI! wojska niemieckie za- Front Południowy z Frontem Północ n o­ czo ł gów. Mimo tego na 30 VII rano pla- częły rozszerzać przyczółek na połu ­ kaukaskim, nadając nowemu ugrupowa- nowano dwa kontrataki, które nie doszły dniowym brzegu Donu. Następnego niu nazwę tego drugiego. do skutku z powodu braku łączności dnia rozpoczęły one marsz w kieru nku W tym czasie wojska nowego frontu między sztabami a frontem. Natomiast W i esiełyj i Kaga łni ckaja , którego siły były rozciągnięte wzdłu ż linii liczącej l i 2 VIII przeprowadzono ud ane front u nie były w stan ie powstrzymać . ok. 1000 km. Liczyły one 6 armii oraz wypady pociągów pancernych. Także Mimo tego Stawka rozkaza ł a dowódz- po jednym korpusie piechoty i kawa - 2 VIII dzięki wspó łd z i ała niu 17. KKaw. twu frontu, aby jego wojska przerwały leryjskim, razem 23 dywizje piechoty, i Majkopskiej Brygady Pancernej odwrót, przeszły do obrony i rankiem 9 brygad piechoty i 5 dywizji kawaleryj- odn iesiono wiele lokalnych sukcesów 30 VII przeprowadziły kontruderzenie skich. Z oddzia łów tych utworzo no dwie w rejonie stanic Szkurinska i Kuszczew- 498 Strona 14 KIERUNEK KAUKAZ ska. Następnego dnia sytuacja na froncie rzem Czarnym. Na jego drodze zna l azł - po wycofani u s ię 37. Armii Grupy się zaledwie batalion piechoty i 3 czo łgi Dońskiej do Stawropola, a 12. Armi i T-34. 9 VlII resztki obrońców wycofały w kierunku Kropotkina - zm ieniła s ię się i wieczorem Majkop został zajęty bardzo niekorzystnie. Przerwa między przez Niemców. grupami groziła okrążeniem prawego Trzy dni wcześniej niemiecka skrzydła tej grupy. W powstałą lukę we- 17. Armia po walkach nad rzeką Eja szła dywizja SS "Wiking" i przełamując rozpoczęła szturm na Krasnodar. Po ob ron ę l. Korpusu Piechoty, ruszyła na przełamaniu obrony 56. Armi i 8 i 9 VIII Armawir. Atak próbowano powstrzy- cztery niemieckie dywizje rozpoczęły mać działaniami pociągów pancernych, szturm miasta. Broniąca Krasnodaru ale dwa z nich zostały unieruchomione 56. Armia posiadała tylko 93 działa 4 VIII i załogi musiały je zniszczyć . i 203 moździerze, do których brakowało Wieczorem 5 VlII między wojskami amunicji. Walki w mieście zakończy - obu grup powsta ł a nieobsadzona luka ły się 12 VIII wyparciem oddziałów o szerokoś ci dochod zącej do 100 km. 56. Armii na południowy brzeg rzeki Jednocześ nie oddziały na prawym Kubań. Pierwsza niemiecka próba skrzydle Grupy Primorskiej były sforsowania rzeki Kubań z marszu po nieliczne i słabo uzbrojone. Przeciw- zdobyciu Krasnodaru s i ę nie powiodła. nik wykorzysta ł sytuację i 6 VIII zajął Ataki były ponawiane przez n astęp n e Armaw ir. Następn i e, o b ch odząc prawe dwa dni i w końcu 14 VIII wieczorem skrzyd ło Grupy Primorskiej, nacierał Niemcom udało się stworzyć przyczó- w kierunku Majkopu i Tuapse nad Mo- łek w rejonie Paszkowskij . Na prawym Żołnie rz piechoty niemieckiej skrzydle niemieckie postępy zagroz i ły oczekują cy na natarcie nieprzy- okrążeniem 12. i 56. Armi i, co zmusiło jacieła . dowództwo frontu do cofnięcia tych oddzia łów na linię Bakińskaja - Wo- czepszij - Gatłukaj - Szendżij . W tym OBRONA PODEJŚCIA DO momencie impet niemieckiego natarcia GŁÓWNEGO GRZBIETU wyczerpał się . Oddziały Armi i Czerwo- KAUKAZU nej, ch ociaż poniosły olbrzymie straty, Wojska niemieckie zbli żyły s ię do wycofywały s i ę w zasadzie planowo i nie przedgórza Kaukazu w połowie sierp- doszło do okrążen i a większych sił. Stro- nia. W tym czasie ich dowództwo było na niemiecka nie osiągnęła zamierzone- przekonane, że Armia Czerwona na go celu, czyli zdobycia Tuapse, odc i ęcia pó łn ocnym Kaukazie utraciła zdo ln ość i ok rążenia przeciwnika na wybrzeżu do stawiania zorganizowanego oporu. oraz marszu na Kaukaz. Zgodnie z planem operacji "Edelweiss" Wojska Frontu Północnokauka ­ miano uderzyć jednocześ nie w trzech skiego przyjęły na siebie główne ude - kierunkach . rzenie niemieckiej GA " p( i mimo Niemiecka l. APanc. miała w s kła­ ciągłego odwrotu absorbowały te dzie trzech korpusów naci e ra ć na siły do momentu, kiedy wojska północ od głównego grzbietu gór kauka- Frontu Zakaukaskiego um ocniły skich w kierunku południowo - wschod ­ swoje pozycje. Umożliwiło to stworzenie nim na Grozny, Machac z ka łę i Baku. na linii rzek Terek i Baksan oraz prze- Pierwszy miał atakować 40. KPanc., łęczy głównego grzbietu Kaukazu silnej za nim podążał 3. KPanc. 17. Armia pozycji obronnej kontrolującej drogi miała zająć wybrzeże Morza Czarnego w kierunku Groznego, Baku, Władykau ­ i posuwać się wzdłuż niego w kierunku kazu i Tbilisi. Suchum i, a póź niej na Batumi i Tbilisi. Główną siłą uderzeniową 17. Armi i była dywizja SS "Wiking" wspomagana przez dywizję słowacką . Miały one nacie- rać na Tuapse, a później na Suchumi, Sie rżant 98. pu łkuprzygotowany do wałki, wyposażony m.in. kilof uży wany w czasie IV Zugdidi i Batumi. Czę ś ć tej armii miała wspinaczek. Pułk tenna łeżał do 1. Dywizji, posuwać s i ę od Majkopu na Ad ler. Do której żołnierze brałi udział w wałka ch na ataku poprzez główny grzbiet Kaukazu Kaukazie i 21 VIll1942 r. zawiesili flagę na został wyznaczony 49. Korpus Strzel- szczycie Ełbrusu. ców Górskich. Jego dwie dywizje miały, 499 Strona 15 ENCYKLOPEDIA II WOlNY SWIATOWEI Ochotnicza jednostka kozacka pod dowódz- twem niemieckiego rotm istrza, wałczCJca po stronie Wehrmachtu. Losy niemieckiej ofensywy roz- strzyg n ęły s ię nad rzeką Terek. Walki na tym odcinku trwały od Ido 28 IX, a pla- ny napastnika zakłada ły zajęc i e zagłębi a naftowego do 25 IX. Próbę sforsowa- nia rzeki o ddziały wroga podjęły 2 IX i zdołały zdobyć na drugim brzegu kilka miej scowośc i. Jeden z kontrataków zdo- łał nawet z ni szczyć przeprawę i zd o być pozycje na niemieckim brzegu, ale do z 44. i 9. Armii oraz II. Gwardyjskiego wieczora Niemcy odzyskali ini cja tywę Korpusu Strzelców i lic zy ła 6 dywizji i wzmocnili przyczółek . Następnego dnia piechoty i 3 brygady strzelców. W re- przeprawili za rzekę 20 czołgów. C h oc iaż zerwie pozostawały 2 dyw izje piechoty, 3 IX udało się rozsze rzyć przyczółek, brygada pancern a (46 czołgów) i 2 dy- to n astępnego dnia kontratak z udzia- wizjo ny p ociągów pancernych. łem czołgów odrzu c ił Niemców o kilka Do pierwszych walk na tej linii kilometrów. W ciągu dwudniowych obrony do szło 9 VIII. $cigająca wojska walk koło miej scowośc i Priedmostny Grupy Dońskiej niemiecka 3. DPane. i Kizlar niemieckim oddziałom udało zaa t a kowała od d zi ały gen. Timofiejewa s ię um ocn ić przyczó łek. Wieczorem i II. Dywizję NKWD w rejonie Mine- 5 IX s tworzyły one międ zy brygadami ralnych Wód i Essentuki, n as tęp nego piechoty obroń ców korytarz, w który dni a zdobywając Mineralne Wody n as tępnego dnia weszły ich czo łgi . Atak i Piatigorsk. Oddziały radzieckie wyco- w kierunku Wozniesieńskiej po przejśc iu fały s ię za rzekę Ma łka. Za nią cofnęła do 7 km został zatrzymany. Przy u życi u s ię także 37. Armia, która po utracie odd z iałów pancernych, wyposażonych łączności ze sztabem zos ta ła włączona częściowo w czołgi ame r ykańskie i bry- do Frontu Zakaukaskiego. Jedn ocześ ni e tyjskie, rozpoczęto spychan ie wojsk nie - Grupa Dońska zosta ła rozformowana, mieckich, które weszły na 15 km w głąb a do 37. Armii w łączo no II. Dywizję linii obrony. Doszło przy tym do zupeł­ Żołnierzez niemieckiego oddziału górskiego NKWD i g rup ę Ti mofi ejewa. W tym nie niepotrzebnych strat, kiedy dowódca ogłCJdają zdobytCJ blmi. Porucznik w środku czasie niem ieckie o dd ziały niewielki- 52 . Bryg. Pan c. bez rozpoznania przepro - trzyma karabin SWT-40 Tokariew kalibru mi grupami czołgów i transporterów wadził sza rżę, tracąc 16 z 30 czołgów. Do 7,62 mm. Na ziemi egzemplarze tej samej broni. posuwały się w kierunku Georgijewska końca dni a Niemcy zostali odrzuceni na i Kisłowodzka. G łów ne uderzeni e roz- 10-12 km , ale zdołali utrzym ać i umoc - poczęły 13 VIII 3. i 23. DPane., ruszając nić przyczółek na prawym brzegu rzeki wyc h odząc z rejonu Niewinnomyska w kierunku na Georgijewsk, Nowo- Terek w rejonie miej scowośc i Tierskaja, i Czerkieska, przej ść dolinami na zachód pawłows k, Proch ładny oraz na Baksan Priedmostny, Kiziar. Prowadzone do od góry Elbrus i wyjść w rejo n Suchumi i Nalczyk. 37. Armia ode r wa ła s ię od 10 IX ataki 9. Armi i nie zdo łały ze- i Zugdidi. Nato mi ast rumuń ska dywizja przeciwnika i zajęła pozycje wzdłu ż rzek pchnąć Niemców poza rzekę. Następ ni e strzelców górskich mi a ła obejść górę Baksan i Gundelen, gd zie na pewien II IX rozpoczęło s i ę natarcie na Małgo­ Elbrus od wschodu i wzdłuż Gruzióskiej czas go zatrzymano. bek, uwi eńczo n e zdobyciem n astępnego Drogi Woje nnej p os u wać się na Tbilisi. Natarcie na Mozdok rozpoczęły dnia przyczółku. Atak wspomagało Plan obrony Kaukazu był opraco- 23 VIII dwie dywizje pancerne i jedna 120 niemieckich czołgów. W zorganizo- wywa ny od 30 VII. Przewidywał on piechoty. Po dwóch dniach miasto zosta- wanej zasadzce Rosjanom ud a ło s i ę bez obron ę wzdłuż linii rzeki Terek od uj śc i a ło zdobyte, a oddziały radzieckie mu s i ały włas nych strat z ni szczyć II z 16 czołgów, do Majskiego, rzeki Uruch, głównego wycofać s i ę za Terek. W kierunku Nal- a podczas innej akcj i jeden z czołgów grzbietu gór do Łazariewska. Ponieważ czyka tego sam ego dnia 23. DPane. zajęła KW wyelimin owa ł ich aż 14. Przepro- front wzdłuż obu rzek li czył aż 420 km, Proch ładny. C h oc i aż niemieckie od d z i ały wadzony tego dnia radziecki kontratak z op e ruj ącyc h tam wojsk utworzono p os unęły s i ę naprzód, to trwało to na tyle był zbyt s łaby i nie z mi e nił sytuacj i dl a łatw i ejszego dowod zenia G rup ę wolno, że w kierunku na Baku ud ało s ię w rejonie Mozdoka. Na lewym skrzydle Północną Frontu Zakaukaskiego z od - zo rga ni zować obron ę i utworzyć nową II . Gwardyjski Korpus Piechoty spycha- dzielnym sztabem . Grupa ta skIad ała s i ę 58. Armię. ny przez Niemców bronił s i ę skutecznie 500 Strona 16 KIERUNEK KAUKAZ i zają ł pozycje obronne pod Terski m przeniesione tam z okolic Tuapse. A po Armijny (KA). Czo łowe od dz ia ły jego Grzbietem. j ed n ocześ ni e 9. i 37. Armia drugiej stronie frontu w rejon ie Małgo ­ dwóch dywizj i wieczorem 19 VIII d oszły szykowa ły kontratak mający przywróc i ć bek rad ziecka 9. Arm ia szykowa ł a s i ę do Abińska. jednocześ ni e od rzeki lin ię obrony na Tereku . Rankiem 14 IX, do kontrataku. jednocześnie w rejonie Protoka w kierunku Anastasijewskiej, przy wsparci u artylerii i czo łgów, ru szyła Sagopszin umacn iano szero ką na 7 km Temriuk, Troickiej i Krymska p or u sza ł pierwsza grupa w kierunku na Mozdok. doli n ę Alchanczurt, tworząc kilka linii s i ę rumuński korpus kawa leryjski li czący Następnego dnia II. Gwardyjski Korpus obrony z a rtyl e ri ą i okopanym i czo łga mi . 3 dywizje. Naprzeciwko dwóch niemiec- Piechoty ru szył na Priedmostny i N i ż ny Przeprowadzony 28 IX przez tę dolinę kich dywizji uzbroj onych w 260 d z i a ł, Kurp. Na zachód od Nogaj - Mirza atak dwóch grup li czących 50 i 70 czo ł­ 172 m oźd z ierze, 64 czo łg i i d z i a ła sztur- dosz ło do boju spotkaniowego, który gów za ła mał s ię po st racie 54 z nich. Na mowe s tała brygada piechoty i batalion w centrum nie pr zy nió s ł rozs trzygnięcia , tej rubi eży natarcie na Grozny i Wła­ czo łgów mając e do dyspozycji 36 d z i ał, ale na lewym skrzydle przesunął front dykaukaz zosta ło zatrzymane. Mimo 30 moźdz i e rzy i 36 czo łgów. j edn ocześ nie o 4-5 km. Atak 37. Armii w rejonie stosowa ni a silnych grup szturmowych 42. KA II. Armii GA "I\' miał sforsować Wie rchniego Akbasza rozpoczęty 15 IX złożonych z oddz i ałów pancernych i pie- C i eś nin ę Kerczeńską i zająć Półwysep zakończył s ię trzyd niowymi walkami, po choty zmotoryzowanej ruch do przo- Ta m ański. W Kerczu znajdowały s i ę których w niektórych miejscach oddziały du wojsk niemieckich był zbyt wolny dywizje niemiecka i rumuń ska strzel- niemieckie odrzucono o 5-8 km. Wod- i dawa ł czas na przygotowanie obrony. ców górskich, a na wybrzeżu C ieś niny powi edzi Niemcy skrycie skoncentro- jednocześ ni e Armia Czerwona cofa ł a s i ę KerczeI1skiej s tacjonowały dywizja wa li w rejonie N i ż ny Kurp - Chamidja bez pan iki i często bro niła s i ę umi ej ę tni e, piechoty rumuI1skiej i część niemieckiej dywizję piechoty oraz dywi zję pance rn ą wykorzystując do tego swoje nieliczne dyw izj i strzelców górskich. jeszcze tego i 19 IX ruszyli na Kujan, Wierchni czo łg i i arty l e ri ę. samego dnia oddz i ały niem ieckie ruszyły Akbasz i Pła n owskoje. Grupa ta w ciągu w kierunku osady Siewierskaja i Ab ińs ka, kilku dni zdołała odepchnąć oddz i ały ra- WALKI O NOWOROSYJSK zaj muj ąc do wieczora osa dę. Abiń s k zdo- dzieckie i zająć rejon Diejskoje, Wierch ni Po zdobyciu Krasnodaru nie pow i ó dł się łała o bro ni ć 103. Bryg.P. W tym czasie Kurp, Tambowskij, z mu szając 275. Dy- atak poprzez Goriaczy Klucz na Tuapse. rumuI1ski korpus kawaleryjski przełamał w i zję do przejśc i a na lewy brzeg Tere- Niemieckie s iły mi a ł wzmocnić 5. Korpus słabą obronę w rejonie stanicy Troickaja, ku . Oprócz ataku na południe wojska niemieckie 23 IX ruszyły na Majskoje, Kot ljariewską i A l eksa ndrowską, zdoby- wając te osady i wieczorem n astęp n ego dnia d oszły do zachodniego brzegu Tereku. Tego samego dnia w rejonie gór Chusza- ko i N i ż ny Kurp poj aw iły s i ę na fro ncie oddziały dywizji SS "Wiking" przeciwpmlcerna na Kaukazie, koniec sierpnia J942 r. Dym pochodzi z p/oną­ cych pól naftowych_ IV okolicach miasta Majkop. . I'~ -. : Strona 17 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATOW EJ zajmuj ąc ją. Natarcie wznowiono dwa dn i p óźni ej w kierunku Krymska i na Tem- riuk. W odpowiedzi w rejon Krymska zos tała przerzucona brygada piechoty, która zaj ęła pozycje na linii Russkoje - Goriszcznyj - Pławni e ń skij . 47. Armia b roniąca tego rejonu mi a ła tylko jeden batalion czo łgów T-26 używanyc h jako ruchome bun kry. Batalion ten 17 VIII został pozbawiony jednej kompanii rozbitej przez niemieckie czo łg i . Znacz- nie lepiej wypad ły n astę pnego dnia 2. i 3. kompania batalionu powstrzy- muj ące niemieckie ataki, ale do 22 VIII batalion strac ił prawie wszystkie czo łg i , wa lc ząc ze znacznie silniejszymi pojazda- mi przeciwnika i ni szcząc 12 z nich. Niem iecki atak zos t a ł wznowio ny 29 VIII wzdłu ż szosy Krymsk - No- worosyjsk z o mini ęc i e m tego miasta Niemiecki oficer piechoty, wśród odznaczeń widoczny, m.in. Krzyż w kierunku p ó łn oc n o-zach o dnim . Żelazny J klasy. Z trzech n ac i e rającyc h kolumn jed - na nie u zys ka ła sukcesu, druga tylko syjskiem s ta ła s i ę bardziej ni ż p oważn a, zajmując o bro n ę wokó ł góry Do łgaj a. niezn acznie na 3-5 km p os un ęła s i ę do bra kowa ło ludzi a s i ły pancerne s kła d ały Bro ni ące d os tę pu do Noworosyjska od- przodu . Tylko trzecia do 31 VIII zd o ła ła s i ę z zaledwie 9 przes t arza łyc h czo łgów. d z i a ły piechoty morskiej były zbyt s ła b e zn aczn ie p rzes un ąć s i ę naprzó d i zaj ąć Wokó ł mi asta próbowa no two rzyć lini ę i systematycznie spychano je w kierun ku Kras n o mi edwi e d owską. j edn ocześ ni e obrony wz m ocnio n ą d yw i zją piechoty miasta. jeszcze tego samego dnia czo- o dd zia ły rumuń s kie zaj ęły31 VIII Ana- i trzema batali onami piechoty mo rskiej. łowe o dd zi ały ni emieckiej 9. OP d oszły p ę , o d c in aj ąc na Półwys pi e TamaI1skim Do zwalczania czo łgów zamierzano u żyć do pó łn oc nyc h przedmi eść, ale zostały 3 bataliony piechoty m orskiej i powo- dz i a ł przec iwlotniczych. Ogóln ą syt u acj ę odrzucone na pozycje wyjści owe. Na- duj ąc wycofanie częśc i s ił z wybrzeża mi a ło po p raw i ć utworzenie z wojsk stę pn ego dn ia niemieckie czo łg i zna l az ły naprzeciw Krymu. Sytuacja 47. Armii na Frontu Pó łn oc n o kau kas ki ego lic zącego s ię na zachodni ch p rze dmi eśc i ac h . Półwyspi e Ta m a ń s kim i pod Noworo- 4 armie ogóln owojskowe, jedn ą l o tni czą Pr zec i ws tawić s i ę im m ogły zaledwie i korpus kawaleryjski Grupy Cza rno- 3 T-26. W nocy z 9 na 10 IX po trzy- morskiej oraz w łącze ni e jej do Frontu dni owych walkach o dd z i ały radzieckie Zakaukaskiego. D owó d cą grupy zos ta ł wycofały s i ę z Noworosyjska i zajęły po- gen. Czerewiczenko. zycje na linii góra D ołgaj a - Adamowi- O dd z i ały niemieckie i rumuń s ki e cza - Balka. Za p ew n ia ło to ko n t ro l ę nad rozp oczęły forsowa nie C i eś niny Ker- Za toką Ce mi eską i po rtem . N iemieckie cze ń ski ej w nocy z 2 na 3 IX. Lądują­ próby p os uni ęc i a s i ę w kierunku Tuapse cym o dd z i a ło m 46. OP i rumuń sk i ej do 15 IX nie pr zyni osły rezultatu. Przy- 3. Dywizji Strzelców Górskich prze- gotowano zatem podwójne uderze nie ciws t aw i ły s i ę trzy bataliony piechoty w kierun ku Gel e nd żyku i Tuapse. Plan mo rskiej, któ re do 5 IX zostały ewaku- ten zaczęła rea li zować 19 IX rumuń s ka owane drogą m orską do Ge l e nd żyku . 3. Dywizja Strzelców Górskich, która W ieczorem p ółwysep zosta ł ca łkow i c i e do 2 1 IX przesun ę ła lini ę frontu o 6 km. zaj ęty. j ed n ocześ nie z pó łn ocy i zacho- Przygotowany przez 47. A rmi ę kontr- du zaczą ł się szturm Noworosyjska. Do atak d op rowad ził do toczo nych od 22 do 7 IX obrona zd o ła ła go p ows t rzymywa ć. 26 IX walk zakończon yc h odrzuceniem Tego dnia na mi asto r u szyły 3 dywizje Rumunów i umocnieniem s i ę na linii piechoty i 2 kawaleryjskie przerzucone Cze rkasowskij - Krasnaja Pobieda z Krymu. M i ały one wsparcie 3 bata- - Kuafo. Po dczas tr wającyc h ponad mie- li onów czo łgów i lotnictwa. Przewaga s i ąc sta rć utracono Półwyse p Ta m a ń s ki po stronie n ac i eraj ącyc h była zbyt i port w Noworosyjsku, ale ocalono GA "A" posuwa się w ghtb Kaukazu, ogieli du ża. W W ierchnim Baka ń skim zos ta ła bazy fl oty na wyb rzeż u czarnomo rski m . w tle to p łonąca ropa naftowa. Zreorganizo- wana obrona radziecka po rozkazie Stalina ok rążon a brygada piechoty i ko mpania Zdobyty port znajd owa ł s i ę pod ogniem "An i kroku w tył!" zatrzyma ła jednak marsz czo łgów, które bro ni ły s i ę przez trzy radzieckiej artylerii i dla Niemców by ł nieprzyjaciela. dni i zd o ła ły p rzebi ć s i ę przez front, b ezu żytecz n y. 502 Strona 18 STEPACH ROS]I D dobrej pogodzie uże i płaskie przestrzenie przy dysponujące jeszcze znaczną warto- stwa rzały niema l ścią bojową czołgi produkcji czeskiej idealne warunki do wykorzystania od- Pz.38(t) oraz przeznaczone do celów działów pancernych. Niespeł n a rok po rozpoznawczych PzKpfw II. Wśród rozpoczęciu wojny na wschodzie zmie- czołgów średnich coraz liczniejsze były nił się charakter wojsk pancernych po PzKpfw III Ausf. J z armatą 50 mm obu stronach frontu. Zmiany dotyczyły L/60 i PzKpfw IV Ausf. F2 z armatą Niem ieckie czołgi PzKpJw III IV drodze zarówno struktury, jak i s przętu. KwK 40 L/43. Pierwszy z tych czo łgów do rejonów koncentracji. Niemieckie dywizje pancerne miał duże szanse w spotkaniu z T-34, posiadały teraz dużo mniej czołgów, a nawet z KW-l. Natomiast drugi mógł ale ich możliwości bojowe znacznie je bez większych problemów zniszczyć. matą L/60, 185 PzKpfw IV z arma- wzrosły. Poczynając od 18 II 1942 r., Już w trakcie ofensywy pojawiła s i ę tą L/24 i 147 PzKpfw IV z armatą pułki czołgów rozbudowano z dwóch wersja PzKpfw IV Ausf. G uzbrojo- L/43. Razem 1865 czołgów bojowych do trzech batalionów, a każda dywizja na w armatę KwK L/48. Na początku oraz 38 czołgów dowodzenia. Jak widać zmotoryzowana otrzymała batalion operacji w dywizjach z n ajdowa ł o się od z tego zestawienia, Niemcy posiadali czołgów składający się z jednej kom- 18 do 110 PzKpfw III Ausf. J i od 4 do ju ż sporo czołgów zdolnych do walki panii czo łgów średnich i dwóch kom- 12 PzKpfw IV Ausf. F2. z radzieckimi T-34. panii czo łgów lekkich. Z uzbrojen ia Stan liczbowy czołgów niemiec- Do wsparcia własnych wojsk i zwa l- dywizji pancernych działających na kich na początku lipca przedsta- czania czołgów przeznaczono także południu całkowic i e wycofano czo łgi wiał s i ę następująco: 114 Pz.38(t), 10 dywizjonów dział szturmowych dys - lekkie PzKpfw I i czo łgi PzKpfw III 323 PzKpfw II, 461 PzKpfw III ponujących ponad ISO poja zdami typu z ar m atą 37 mm. Pozostawiono jedynie z arma t ą L/42, 635 PzKpfw III z ar- StuG III . W większości były to pojazdy 503 Strona 19 ENCYKLOPEDIA II WOJNY SWIATOWEJ StuG III Ausf. F uzbrojone w armatę wyrobów tych zakladów. Czołg T-60 był i T-26, 15 M3lekkich, 12 Matilda i 37 Va- L143, zdolną zniszczyć nie tylko T-34, pojazdem nadającym się głównie lentine. Oddziały pancerne frontów lecz także KW-l. Już w trakcie operacji do rozpoznania, jego cienki pancerz Briańskiego, Południowo-Zachodniego "Blau" na froncie pojawiły się niszczy- i 20-milimetrowe działko wykluczały i Południowego liczbą czołgów dwukrot- ciele czołgów Marder II (SdKfz 132), bowiem walkę z wozami przeciwni- nie górowały nad GA " Południe': określane bardziej szczegółowo jako ka. Także ten czołg był produkowany Wiosną 1942 r. w wojskach pan- Panzer Selbstfahrlafette l fUr 76,2 mm w stalingradzkich zakładach nr 264. Już cernych wprowadzono nową jednostkę PaK36(r). Był to pojazd budowany podczas walk na froncie pojawiły się organizacyjną - korpus. Każdy z nich na podwoziu wycofanych z linii czoł­ pierwsze egzemplarze nowego czołgu miał skladać się z jednej brygady czołgów gów PzKpfw II Ausf. D i uzbrojony lekkiego T-70 z pancerzem porównywal- ciężkich (24 KW-l i 27 T-60) i dwóch w zdobyte rosyjskie armaty F-22 kalibru nym z Pz.38(t) i uzbrojonego w armatę brygad czołgów średnich (każda po 76,2 mm. Niemiecka wersja tej armaty 45 mm. Pojazdu tego, przeznaczonego 44 T-34 i 21 T-60), brygady piechoty zmo- była wyposażona w znacznie silniejszy do rozpoznania i ochrony sztabów, toryzowanej, batalionu rozpoznawczego, ładunek miotający i hamulec wylotowy. z powodu braku innego sprzętu używa­ dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, Używano jej z dużym powodzeniem no jako wozu liniowego. W stosunku do dywizjonu artylerii rakietowej i pod- do zwalczania T-34 i KW-l. W końcu całości sił pancernych było dość dużo oddziałów technicznych. Korpus miał czerwca w GA "Po łudnie" był jeden ciężkich czołgów KW- l. Była to ostatnia lic zyć 7800 ludzi, 181 czołgów, 19 trans- dywizjon tych dział, a w czasie walk większa operacja z udziałem wozów porterów opancerzonych, 8 wyrzutni przybyło kilka dalszych. W lipcu tego typu, rozpoczynano bowiem pro- BM-8, 32 działa 45 i 76 mm, 20 armat podczas walk o Rostów nad Donem dukcję zmodernizowanej wersji KW-1s . przeciwlotniczych 37 mm i 44 moździe ­ użyto też niewielkiej liczby francuskich W początkowej fazie walk wzięły udział rze 82 i 120 mm. 11 takich korpusów transporterów opancerzonych Renault czołgi produkcji brytyjskiej Matilda utworzono w kwietniu i maju bezpośred­ UE z armatą przeciwpancerną Pak i Valentine, które ocalały z poprzedniej nio na froncie i 14 w głębi kraju. Kor- 35/36 kalibru 37 mm. kampanii. Jednocześ nie na front zaczęły pusy frontowe organizowano w oparciu Z oddziałów pancernych Armii przybywać pierwsze oddziały wypo- o oddziały frontowe, wskutek czego ich Czerwonej działających na południu sażone w amerykańskie czołgi lekkie stan, wyszkolenie i wyposażenie znacznie praktycznie zniknęły wszystkie czołgi M3 General Stuart i śre dnie M3 General odbiegały od etatowego. Korpusy rezerwo- lekkie starych typów, czyli T-26 i BT. Lee. Pojazdy te jako pierwsza otrzymała we pozostające do dyspozycji Stawki miały Front Południowy l VII posiadał 29 BT w maju 114. Bryg. Panc., a na początku jednolity sprzęt i pełne etaty. i 26 T-26, z których18 BT i 12 T-26 wy- lipca wyposażono w nie dwie kolejne W maju zaczęto też organizo- korzystywano jako s tałe bunkry wkopa- brygady. Czołgi te jakością wykonania wać pierwsze dwie armie pancerne ne w ziemię. Front Południowo -Zachod­ górowały nad sprzętem radzieckim. - 3. i 5. W skład każdej armii wcho- ni miał ich łącznie 20. W tym czasie Na przełomie czerwca i lipca dziły dwa korpusy pancerne, dywizja podstawowym sprzętem brygad czołgów wojska Frontu Południowego posiadały piechoty, samodzielna brygada czoł­ były średnie T-34 i lekkie T-60. Czołgi 45 KW- l, 42 T-34, po jednym Matilda gów, pułk artylerii rakietowej, batalion śre dnie w większości pochodziły ze i Valentine, 29 BT, 26 T-26, 6 ChT-26, samochodowy, dywizjon artylerii stalingradzkich zakładów STZ i nawet 59 T-60 i 5 T-37. Razem 214 czołgów. przeciwlotniczej i służby techniczne. jak na wojenną produkcję były kiepskiej Wśród wojsk Frontu Południowo-Za­ Skład armii umożliwiał jej samodzielne jakości . Większość zgłaszanych przez r n'''1r" pern 38., 28. i 9. Armia posiadały działanie podczas przerywania obrony armię reklamacji dotyczyła właśnie KW-l, 39 T-34, 142 T-60, 20 BT i kontynuowania natarcia. Czołg PzKpfw IV Ausf F2 z 14. DPanc. l. APanc., lipiec 1942 r. 504 Strona 20 SAMOLOTY 1940-1942 • JAKOWLEW JAK-l ZSRR Samolot ten projektowano na zamówienie wojskowych sił powietrznych (WWS) z początku 1939 r. Aby 1l\:\1 lIt II:\I( 1:\1 III \!'II I 1"11 I l''''\! przyspieszyć prace, wykorzystano rozwiązania z samolotów sportowych OKB Jakowlewa i przestarlalą • Typ: jednomiejscowy samolot myśliws ki o mieszanej technologię. Pierwszy lot prototypu oznaczonego jako 1-26 odbyl się 13 1 1940 r. Mimo że samolot mial wiele konstrukcj i i chowanym podwoziu poważnych wad konstrukcyj nych i dość dlugo nie mógl przejść prób prulstwowych, to Jakowlew przeforsowal • Silnik: d\vunastocylindrowy l7-ędowy chłodzony cieczą uruchomien ie jego produkcji już w marcu 1940 r. Po usu nięciu większości blędów w konstrukcj i samolot M-105PA o mocy 772 kW (1050 KM)/ M-105PF o mocy lata I dość poprawnie i odznaczal się zwrotnością, ale mial zbyt slaby silnik i nie byl dość dobrze uzbrojony. 868 kW (1 180 KM) Początkowo budowano wersj ę z wysokim grzbietem kadluba z dwoma wa riantami oslony kabiny. W lipcu • Osiągi : prędkość maksymalna 563 km/h na pulapie 1942 r. powstala wersja z obn iżonym grzbietem kadluba, co znacznie poprawiło widoczność i aerodynamikę 4850 m /592 lun/h na pułapie 4 100 m; czas wznoszenia platowca. W tej we rsj i, budowanej od stycznia l943 r. i oznac7A1nej jako Jak- I B (a także Jak- IM lub Jak-3!) na 5000 m - 5.9 min/SA min; pułap 10 400 mIl OOSO m; zasi ęg 770 kml700 km zmieniono też uzbrojenie. Samolot ten lata I dość poprawnie, ale byl już mocno przestarzały. Mimo to • Masa: wlasna 2425 kg/2316 kg, calkowita 2930 kg/2884 kg jego produkcję zakończono dopiero lipcu 1944 r. W 1940 r. powstala wersja wysokościowa • Wymiary: rozpiętość 10 m, dlugość 8,48 m, wysokość Jak-5 (1-26W lub 1-28) z turbo- w linii lotu 3,23 m; powierzchnia no na 17, 15 m2 sprężarką , a w 1941 r. - wersja • Uzbrojenie: działko 20 mm $zWAK, dwa karabiny Jak-3 (l -30) z części owo maszynowe 7,62 mm SzKAS /20 mm działko SzWAK, metalowym piatem, trzema karabin maszynowy 12,7 mm UBS dzialkami 20 mm i dwoma ka- rabinami 7,62 mm. Produkcję / -> . .~~ obu srunolotów ukOl\czono na i -- ~~ ioIji~~-,_ ~ etapie prototypów. CIEKAWE INFORMACJE jak- I Bohatera ZlViqzku Radzieckiego M.D. Barm/O- lVa, 18J. lAp, Frollt Sta lingradzki, lato 1942 r. ~ .. . .. .ir., ... -=--:- ~.... _" Jak- I lir 0105 w lIietypowym malowa- ,,:.t.:~ ".,. ",,' • Zbudowano lącznie 8721 srunolotów seryjnych, z tego 64 w 1940 r., 1333 w 1941 r., 3476 w 1942 r., uiu nraskujqcym. 2720 w 1943 r. i 1128 w 1944 r. • JAKOWLEW JAK-7 ZSRR Ju ż w polowie 1940 r. opracowano dla 1-26 dwumi ejscową wersję szkol no-treningową UTI-26. Samolot ten "1:\1 11<11:\1(/:\1 IIK;B/I~IUI'lIH! byl uzbrojony w karabin maszynowy i mial chowane podwozie. Jego produ kcję rozpoczęto w 1941 r. Po • Typ: jednomiejscowy samolot myśliwski o mieszanej wszczęc iu działań na fro ncie wschodni m zapad la decyzja o adaptacji samolotu oznaczonego symbolem konstrukcji i chowanym podwoziu Jak-7UT I na wersję bojową Jak-7, u zbrojoną identycznie z Jakiem - l . Początkowo pozostawiano miejsce • Silnik: dwunastocylindrowy rzędowy ch łodzony cieczą na drugą kabinę. Zmodernizowana wersja Jak-7 A z początku 1942 r. dodatkowo mogla być uzbrojona M-105PA o mocy 772 kW (1050 KM) / M- 105PFo mocy 868 kW (1180 KM) w pociski rakietowe i bomby. Kolejna wersja z 1942 r., Jak-7B, otrzymala karabin y maszynowe 12,7 mm • Osiągi: prędkość maksymalna 560 lun/h na pulapie i radiostację RS I-4. Poprawiono w niej aerodynamikę, dzięki czemu mimo wzrostu masy osiągi się nie 4950 m 16 12 km/h na pu lapie4000 m; ClllS wznoszenia z mieniły. Samoloty tej wersji z późnych serii otrzymaly silnik o większej mocy i obniżono w nich grzbiet na 5000 m - 6,42 min 14,7 min; pulap 9500 m/lO 000 m; kadł uba. W dużych ilościach budowano t akże nieu zbrojoną wersję ze stałym podwoziem - Jak-7W. Po- zasięg 643 km/I 100 km wstala również krótka seria 22 samolotów uzb rojonych w dzialko 37 mm. Na etapie prototypu zakończono • Masa: wlasna 2450 kg/2528 kg; calkowita 2935 kg/3048 kg produkcję we rsj i Jak-7-82A z silnikiem gwiazdowym M-82A o mocy 978 kW (1330 KM). • Wymiary: rozp iętość 10 11l, dlugość 8,5 m, wysokość 3.23 m; powierzchnia n oś n a 17, 15 ml • Uzbrojenie: dzialko 20 mm SzWAK, dwa karabiny Tell samolot jak-7 maszynowe 7.62 mm zKAS I działko 20 mm SzWAK, był pilotolVally przez dwa karabi ny maszynowe 12,7 mm UBS. S'/.eŚĆ pocisków majora P. Pokryszewa rakietowych RS-82 lub dwie bomby 100 kg ze 159. lAP. jaki-7B w sierpniu 1942 r. na Froncie Stalillgradzkim. CIEKAWE INFORMACJE • Zbudowano łącznie 6399 srunolotów jak-7 wszystkich wersji: 207 w 1941 r., 2431 w 1942 r., 3296 w 1943 r. i 465 w 1944 r. • Wersje jak-7B i jak-7W były używane przez lotnictwo LWI' • ARCHANGIELSKI SB (ANT 40) ZSRR Przed 11 wojną św i a tową był to najliczniej budowany samolot bombowy. W tym czasie należa l do najlep- 1)\:\111<11:\1<1:\1 SB2\ll1n/1919R szych i naj nowocześniejszych konstrukcji. Niestety, w porę nie opracowano jego nas tępcy i w 194 1 r. byl • Typ: trzymiejscowy średni samolot bombowy o całkowicie już nieco przestarzały. Na froncie dość często występowa l jeszcze w 1942 r. Prolotyp z silnikami gwiaz- metalowej konstrukcji i chowanym podwoziu dowymi byl gotowy w październiku 1934 r. Produkcj ę se r yj n ą z siln ikami rzędowy mi M- IOO (H ispano • Silnik: dwa dwunastocylindrowe rzędowe ch łodzone Suiza 12Y) rozpoczę to w końcu 1935 r. Samolot produkowano w dużych seriach z silnikami M-IOO, ciec'I'1 M-1030 mocy 706 kW (960 KM) M-IOOA, M- I03, M- I04 i M- lOS. W 1937 r. zaczę t o stosować na nim wieżyczkę MW-3, a od poc zątku • Osiągi: prędkość maksymalna 450 km/h na pulapie 1939 r. montowano nowe osłony silnika z tunelową c hlodni cą zamiast dotyc hczasowej typu samocho- 4100 m;CZ3S w"lOoszenia na 5000 m - 9,5 min; pu lap dowego. W tym czasie wprowadzono też nowe stanowisko strzeleckie pod kadlubem. Zw i ększa n ie mocy 9300 m, 7.asięg 1900 km silnika i poprawa aerodynamiki spowodowaly, że ud źwig bomb wzrósl z 600 do 1500 kg. Na poc zątku • Masa : wlasna 4768 kg; calkowita 6380 kg 194 1 r. zbudowano ok. 200 sztuk wersj i Ar-2 o mniejszej rozp ię tości i dostosowanej do bombardowania • Wymiary: rozpięlość 20,33 m, dlugość 12,273 m, wyso- koŚĆ w linii lotu 4,735 m; powierzchnia nOŚna 56,7 m1 z lotu nurkowego. Wersja szkolna USB miala z przodu kadłuba drugą kabi n ę pilota. • Uzbrojenie: cztery karabiny maszynowe 7,62 mm SzKAS. 1500 kg bomb SB 2M -IOJ IV stall - dardow)'n1 kamufla- ż u, 1940 r. CIEKAWE INFORMACJE • W zakładach nr 22 i 125 zbudowano łącznie 6830 samolotów SB wszystkich wersji. SB 2M- IOJ pilota Lewilla maskolVaI'y • Przed wojną samoloty te eksportowano do Chin (292 sztuki), Hiszpan ii (92) i Czechosłowacji (61) po zakollczeniu lotu bojowego. • W okupowanych Czechach zbudowano na potrzeby armi i niem ieckiej jeszcze III egzemplarzy pod oznaczeniem B.7 1.