Muzykoterapia niewidomych i s�abowidz�cych dzieci SPIS TRE�CI WPROWADZENIE ............................................................ 7 1. MIEJSCE MUZYKOTERAPII W REHABILITACJI I WYCHOWANIU NIEWIDOMYCH I S�ABOWI- DZ�CYCH OS�B ......................................................... 11 1.1. Og�lne za�o�enia rehabilitacji i pedagogiki specjal- nej ............................................................................ 11 1.2. Og�lne za�o�enia muzykoterapii ............................ 14 1.3. Przyk�ady zastosowania muzyki w rehabilitacji i pedagogice niewidomych i s�abowidz�cych os�b 15 1.3.1. Wychowanie muzyczne .................................... 16 1.3.2. Rytmika ........................................................... 17 1.3.3. Muzykoterapia ................................................. 18 1.3.4. Taniec ............................................................... 23 1.3.5. Arteterapia ....................................................... 24 2. AUTORSKA KONCEPCJA MUZYKOTERAPII NIE- WIDOMYCH I S�ABOWIDZ�CYCH DZIECI ........ 25 2.1. Sprawno�� s�uchowa i zdolno�ci muzyczne ............ 25 2.2. Muzyka najprzyst�pniejsz� ze sztuk pi�knych ........ 27 2.3. Funkcje muzyki ...................................................... 29 2.4. Tyflomuzykoterapia ............................................... 31 2.5. Funkcje i cele terapii .............................................. 33 2.6. Warunki i sposoby prowadzenia muzykoterapii .... 35 2.7. Materia� akustyczny ............................................... 38 2.8. �rodki oddzia�ywania terapeutycznego .................. 40 2.8.1. Techniki ........................................................... 41 2.8.2. Gabinet i jego wyposa�enie .............................. 71 2.8.3. Pomoce ............................................................. 72 2.9. Program grupowej tyflomuzykoterapii w naucza- niu pocz�tkowym .................................................... 80 2.10. Osoba muzykoterapeuty......................................... 88 3. PROBLEMATYKA I METODY BADA� W�ASNYCH 91 3.1. Cel i hipotezy bada� ............................................... 91 3.2. Metody badawcze ................................................... 91 3.3. Charakterystyka badanych os�b ............................. 93 3.4. Wyniki bada�............................................................ 93 3.5. Om�wienie wynik�w................................................. 94 3.6. Wnioski .................................................................... 97 PODSUMOWANIE ........................................................... 99 BIBLIOGRAFIA ................................................................. 100 S�OWNIK WYBRANYCH TERMIN�W MUZYCZNYCH 110 1. MIEJSCE MUZYKOTERAPII W REHABILITACJI I WYCHOWANIU NIEWIDOMYCH I S�ABOWIDZ�CYCH OS�B "Muzyka to pot�ny �rodek wychowawczy w �y- ciu psychicznym niewidomego, to r�wnie� jeden ze �rodk�w rehabilitacji". Anna Mazurkiewicz 1.1. Og�lne za�o�enia rehabilitacji i pedagogiki specjalnej W literaturze przedmiotu mo�na spotka� r�norodne pogl�dy i definicje na temat funkcji oraz form rehabilitacji i wychowania niepe�nosprawnych os�b. Wybra�em te, kt�- re najbardziej odpowiadaj� specyfice funkcjonowania nie- widomych i s�abowidz�cych dzieci oraz terapeutycznej funkcji muzyki. Wed�ug A. Hulka "rehabilitacja polega na przywr�ceniu sprawno�ci uszkodzonych organ�w jednostki lub usprawnieniu jej funkcji, przygotowaniu jej do samo- dzielnego radzenia sobie w �yciu codziennym, do korzys- tania z r�nych form kszta�cenia, do wykonywania pracy 2 B�d� u�ywa� terminu "rehabilitacja", kt�ry wed�ug A. Hulka [27, s. 13-14] jest dok�adniej okre�lony ni� termin "rewalidacja". oraz na stwarzaniu w �rodowisku spo�ecznym i otoczeniu fizycznym odpowiednich warunk�w dla prawid�owego funkcjonowania tej jednostki" [27, s. 11]. T. Majewski do-daje, �e "rehabilitacja ma wyr�wna� w maksymalnym sto- pniu straty i ograniczenia spowodowane brakiem wzroku, aby warto�� niewidomego jako cz�owieka i cz�onka spo�e- cze�stwa, w wyniku jego kalectwa nie uleg�a powa�niej- szemu obni�eniu" [44, s. 10]. Tak poj�ta rehabilitacja za-k�ada kompleksowe oddzia�ywanie na pacjenta g��wnie w trzech p�aszczyznach: fizycznej (rehabilitacja fizyczna), psychicznej (psychoterapia), spo�ecznej (rehabilitacja spo�e-czna, socjalizacja, resocjalizacja). Wed�ug Z. S�kowskiej celem pedagogiki specjalnej (pe- dagogiki rewalidacyjnej) jest "...poznanie prawid�owo�ci i mechanizmu funkcjonowania os�b niepe�nosprawnych, zmierzaj�ce do ich usprawnienia fizycznego i psychicznego oraz pe�nego w��czenia w �ycie spo�eczne" [75, s. 22]. Zda-niem J. Doroszewskiej [18, s. 249-250] dzia�ania te polegaj� na wspieraniu z zewn�trz wewn�trznych si� i proces�w przystosowawczych obronno-kompensacyjnych niepe�no- sprawnego wzrokowo dziecka oraz ich ukierunkowaniu (u- racjonalnianiu), kt�re powinno opiera� si� na: uznaniu przez nie swego kalectwa oraz wynikaj�cych z tego tytu�u ogranicze� i utrudnie�; motywowaniu do osi�gania nor- malnego funkcjonowania w dziedzinach jemu dost�pnych; oddzia�ywaniu na �rodowisko naturalne w celu osi�gni�cia prawid�owych wzajemnych stosunk�w interpersonalnych. Niejednokrotnie zadania rehabilitacji i pedagogiki spec- jalnej wzajemnie si� pokrywaj�, dope�niaj� i uzupe�niaj�. Przyk�adowo "istot� rehabilitacji niepe�nosprawnych dzieci, opr�cz usprawniania leczniczego, jest ich wychowywanie i kszta�cenie, kt�re w ko�cowym etapie pozwoli im na przygotowanie si� do pracy i podj�cie adekwatnej do mo�- liwo�ci psychofizycznych roli spo�ecznej" [3, s. 29]. Z dru-giej za� strony, kszta�cenie i wychowanie dzieci, przy jedno-czesnym ich psychomotorycznym usprawnianiu jest naczel- nym celem pedagogiki specjalnej. W praktyce integracja obu tych dyscyplin dotyczy g��wnie ustalania mo�liwo�ci rozwojowych dzieci oraz okre�lania mechanizm�w kom- pensacyjnych (kompensuj�cych brak lub uszkodzenie na- rz�du wzroku). Wiele z�o�onych problem�w rehabilitacyj- no-wychowawczych mo�na rozwi�zywa� przy wzajemnym wsp�dzia�aniu obu tych dyscyplin, a tak�e dyscyplin im pokrewnych, np.: medycyny, psychologii, socjologii, psy- choterapii, muzykoterapii. Wymaga to interdyscyplinarnej i interprofesjonalnej wsp�pracy cz�onk�w zespo�u rehabili-tacyjnego, tj.: rehabilitant�w ruchu, instruktor�w orientacji i poruszania si� w przestrzeni, trener�w widzenia, logope-d�w, a tak�e innych specjalist�w: lekarzy, pedagog�w, psy-cholog�w, psychoterapeut�w oraz muzykoterapeut�w [45, s. 843; 67, s. 411; 89, s. 692]. Wszelkie oddzia�ywania rehabilitacyjne i pedagogiczne s� tym bardziej skuteczne, im bardziej towarzyszy im kszta�towanie �rodowiska niepe�nosprawnej osoby (rodzin- nego, szkolnego, zak�adowego itp.). R. Emery [22, s. 9351 twierdzi, i� w tym celu powinny powstawa� grupy aktyw- nych, odwa�nych rodzic�w, rehabilitant�w i pedagog�w, kt�rzy chcieliby �wiadomie i w�a�ciwie rehabilitowa� i wy-chowywa� dzieci z defektem wzroku, a jednocze�nie eduko- wa� ich �rodowisko spo�eczne. Grupy te mia�yby wsp�- pracowa� z personelem plac�wek leczniczych, rehabilitacyj-nych, szkolno-wychowawczych. W�wczas mo�na b�dzie m�wi� o ca�o�ciowym oddzia�ywaniu na dziecko z uszko- dzonym narz�dem wzroku, jego rodzin�, szko��, zak�ad itp. 1.2. Og�lne za�o�enia muzykoterapii Najcz�ciej przyjmuje si�, �e muzykoterapia jest jedn� z form psychoterapii stosuj�c� metodycznie muzyk� w ce- lach diagnostycznych, leczniczych i profilaktycznych. Jest ona jedn� z form arteterapii, czyli terapii poprzez sztuk�: muzyk�, plastyk�, literatur�, teatr, film, fotografik� itp. B�d�c stosunkowo m�od� dziedzin� zar�wno w Polsce, jak i na ca�ym �wiecie nie ustali�a jeszcze dla siebie w�a�ciwego miejsca. Nadal wzbudza liczne dyskusje i kontrowersje. T. Natanson proponuje nast�puj�c� definicj� muzykote- rapii: "Muzykoterapia jest jednym spo�r�d dzia�a� zmie- rzaj�cych w kierunku rehumanizacji wsp�czesnego �ycia przez wielostronne wykorzystywanie wielorakich walor�w substancji muzycznej w celu ochrony i przywracania ludz- kiego zdrowia oraz w celu korzystnego wp�ywania na wsp�kszta�towanie zar�wno �rodowiska, w kt�rym cz�o- wiek �yje i dzia�a, jak i na panuj�ce w nim stosunki mi�- dzyludzkie" [55, s. 123]. Tak poj�ta muzykoterapia (maj�ca charakter profilaktyczno-korekcyjny) wchodzi w zakres re- habilitacji, nauczania i wychowania niepe�nosprawnych dzieci [86, s. 55]. Jest ona oparta na interdyscyplinarnych za�o�eniach: muzycznych, pedagogicznych, psychologicz- nych, medycznych, rehabilitacyjnych itp. Swym zakresem obejmuje wzajemne oddzia�ywanie pacjenta, terapeuty i muzyki. Muzykoterapia mo�e by� wykorzystywana jako jedyna metoda albo mo�e wchodzi� w zakres kompleksowej tera- pii lub leczenia wielospecjalistycznego. Stosuje si� j� w psy-chiatrii, chirurgii, kardiologii, po�o�nictwie, geriatrii, sto-matologii i ginekologii. Prowadzona jest w sanatoriach, uzdrowiskach, na koloniach i wczasach. Pozytywne efekty daje stosowanie tej formy terapii w rehabilitacji i wycho-waniu dzieci niepe�nosprawnych umys�owo, wzrokowo, s�u- chowo, ruchowo, a nawet autystycznych. Muzykoterapia ma r�wnie� zastosowanie w zak�adach resocjalizacyjnych, karnych, w zwalczaniu alkoholizmu i narkomanii. 1.3. Przyk�ady zastosowania muzyki w rehabilitacji i pedagogice niewidomych i s�abowidz�cych os�b Najcz�ciej literatura dotycz�ca zastosowania muzyki w rehabilitacji i wychowaniu dzieci z trwa�ym uszkodze- niem narz�du wzroku obejmuje prace z pogranicza muzy- koterapii, muzyki, pedagogiki, psychologii, rehabilitacji itp. Cz�sto porusza si� w nich problemy pedagogiki muzycznej i muzykoterapii jako jedno wsp�lne zagadnienie. Taki stan sk�oni� mnie do wyodr�bnienia w�r�d cytowanego pi�mien- nictwa pi�ciu subdyscyplin zajmuj�cych si� oddzia�ywaniem sztuki muzycznej na cz�owieka, takich jak: wychowanie muzyczne, rytmika, muzykoterapia, taniec i arteterapia (ro-zumiana jako po��czenie muzyki z plastyk�). 1.3.1. Wychowanie muzyczne W przypadku dzieci z ograniczonym widzeniem mo�na m�wi� o muzyce jako czynniku "...wychowania og�lnego i muzycznego, kszta�tuj�cego charakter, osobowo��, rozw�j indywidualny dziecka" [19, s. 1471. Jak pisze C.T. Fried- man [23, s. 53-541 ju� w ��obkach integracyjnych kieruje si� zachowaniem dzieci z niepe�nosprawnym wzrokiem na dro- dze rozwoju ich umiej�tno�ci ruchowych, poprzez �wicze- nia i zabawy przy muzyce. Nast�pnie w szko�ach podsta- wowych realizuje si� program wychowania muzycznego. Ponadto w wi�kszo�ci plac�wek szkolno-wychowawczych dla dzieci z uszkodzonym narz�dem wzroku prowadzi si� zaj�cia z rytmiki, indywidualn� nauk� gry na instrumen- tach muzycznych, zespo�y wokalno-instrumentalne, instru- mentalne, taneczne i ch�ralne. M. Sobecka [81, s. 701 prowadz�c zaj�cia wychowania muzycznego wykaza�a pozytywny wp�yw �wicze� muzycz- no-ruchowych na aktywno��, zmniejszenie zahamowania psychoruchowego, spos�b poruszania si�, kontakty mi�- dzyludzkie niewidomych i s�abowidz�cych wychowank�w. Tak�e W. Bogacki [l, s. 581 przypisuje wychowaniu mu- zycznemu szczeg�ln� i wyj�tkow� rol� w wychowaniu i re- habilitacji dzieci z uszkodzonym narz�dem wzroku, postu- luj�c jeszcze wi�ksze wykorzystanie terapeutycznych walo- r�w muzyki. Badania przeprowadzone przez 3. Miko�ajczaka "...ujaw- ni�y i potwierdzi�y raz jeszcze, �e w tak z�o�onym i trud-nym procesie, jakim jest rehabilitacja, nie powinno zabrak-n�� miejsca na muzyk�..." [49, s. 931. Wed�ug cytowanego autora kontakt z muzyk� wp�ywa dodatnio na rozw�j umys�owy, pilno��, kszta�towanie charakteru, poczucie w�a-snej warto�ci, usprawnienie manualne, zainteresowania in- nymi sztukami pi�knymi, nawi�zywanie kontakt�w inter- personalnych. 1.3.2. Rytmika Wed�ug J. Stadnickiej "...ruch s�u��cy wyra�aniu muzyki - jest dla dziecka niewidomego zjawiskiem o wiele trudniej dost�pnym ni� muzyka, cho� w takim samym, a mo�e nawet wi�kszym stopniu potrzebnym dla prawid�owego rozwoju" [83, s. 76]. J. Dziedzic pisze, �e "�wiczenia rytmiczne wzmagaj� wy- czucie ruchu, zwi�kszaj� rado�� z wykonywanych ruch�w, co sprzyja wyzwalaniu niewidomego dziecka z r�nych za- hamowa�" [20, s. 95]. Zdaniem R. Emery "...kluczem do rehabilitacji i niezale- �no�ci jest ruch" [22, s. 934]. Z tych to m.in. wzgl�d�w wi�kszo�� technik stosowanych w pracy rewalidacyjnej z niesprawnymi wzrokowo dzie�mi wi��e si� z ruchem. Na podstawie pracy klinicznej z niewidomymi przed- szkolakami Z. Nowak [58, s. 226] pisze, �e stosowane w ramach rehabilitacji �wiczenia rytmiczne wyrabiaj� u dzieci samodzielno��, samowystarczalno��, samoobs�ug�, przeciwdzia�aj� blindyzmom, kszta�tuj� wyobra�ni�, relak- suj�, umo�liwiaj� nawi�zywanie kontakt�w interpersonal- nych. R�wnie� J. P�onka pisze^i� "rytmika i zabawy rytmi- czne ucz� koordynacji ruch�w, systematyczno�ci, wsp�- dzia�ania w zespole. �wicz� te� orientacj� przestrzenn�" [65, s. 98]. Badania A. J�drychowskiej nad wp�ywem rytmiki na sprawno�� ruchow� dzieci dowiod�y, �e "...rytmika mo�e mie� zasadnicze znaczenie w kszta�ceniu sprawno�ci rucho- wej oraz w�a�ciwym funkcjonowaniu osobowo�ci dziecka. Dzi�ki rytmice mo�liwe jest wykszta�cenie najlepszych i najistotniejszych cech osobowo�ci i uzyskanie pe�nego rozwoju psychoruchowego dziecka, nie tylko pe�nospraw- nego, ale i niewidomego" [32, s. 224]. 1.3.3. Muzykoterapia E. Lipska, M. Przychodzi�ska twierdz�, �e "...ogromne, cz�ciowo ju� zbadane, lecznicze mo�liwo�ci muzyki nie zosta�y dotychczas wykorzystane, podczas gdy potrzeba stosowania muzykoterapii w ni�szych klasach szko�y pod- stawowej jest coraz wi�ksza. Wiele z czynno�ci terapeutycz-nych nie mie�ci�oby si� w ramach lekcji muzyki, istnieje jednak mo�liwo�� organizowania w szkole wyr�wnawczych zaj�� pozalekcyjnych i tu muzyka powinna znale�� swe miejsce w jak najszerszym zakresie" [42, s. 12]. Grupowe zaj�cia muzykoterapeutyczne w O�rodku Szkol- no-Wychowawczym Dzieci Niewidomych we Wroc�awiu prowadz� od 1991 roku. Spotkania odbywaj� si� w ramach pozalekcyjnych zaj�� rewalidacyjnych. W 1991 roku Zak�ad Muzykoterapii Og�lnej i Stoso- wanej Akademii Muzycznej im. K. Lipi�skiego we Wro- c�awiu prowadzi� akcj� koncert�w muzykoterapeutycznych dla dzieci niepe�nosprawnych wzrokowo [8, s. 10-121. Koncerty te bawi�c, a jednocze�nie ucz�c, wp�ywa�y po- zytywnie na samopoczucie i zdrowie s�uchaczy, kt�rzy mieli bezpo�redni kontakt z wykonawcami i profesjonal- nymi instrumentami muzycznymi. Ponadto koncerty te wprowadza�y w codzienne �ycie O�rodka element od�wi�t- no�ci, niezwyk�o�ci, urozmaicaj�c i uatrakcyjniaj�c wolny czas dzieci. Jedn� z form szeroko zakrojonej dzia�alno�ci rehabilitacyj-nej (rewalidacyjnej) organizowanej przez Polski Zwi�zek Niewidomych s� turnusy rehabilitacyjno-lecznicze, w ramach kt�rych od 1991 roku prowadz� zaj�cia muzykoterapeutycz- ne. W zaj�ciach uczestnicz� dzieci przedszkolne wraz z rodzi-cami (Bierut�w k/Ole�nicy - 1994 r.), dzieci, m�odzie� ze szk� og�lnodost�pnych i specjalnych (Kudowa Zdr�j - 1991 r., Podd�bie k/Ustki - 1997 r.), osoby doros�e (Kudowa Zdr�j -1991 r., 1992 r. - dwukrotnie, 1994 r.), diabetycy (W�jtowi-ce k/Bystrzycy K�odzkiej - 1993 r.), masa�y�ci (Kudowa Zdr�j - 1993 r., 1995 r.). Spotkania muzykoterapeutyczne stanowi� jedn� z wielu form zaj�� rehabilitacyjno-wychowa-wczych prowadzonych codziennie przez czas trwania turnu- su. Ponadto dwa z dotychczas zorganizowanych turnus�w by�y sensu stricte terapeutyczne (Kudowa Zdr�j - 1992 r., 1993 r.) stanowi�c zupe�nie nowatorsk� form� rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych w naszym kraju [40, s. 15-16; 41, s. 42-43]. Mia�y one charakter autorski. Uczestnicy codzien-nie brali udzia� w grupowych i indywidualnych zaj�ciach muzykoterapeutycznych, psychoterapeutycznych, treningach relaksacyjnych i wizualizacyjnych przy muzyce. Turnusy te ��czy�y w sobie cele rehabilitacyjne, terapeutyczne i rekreacyj-ne. W�r�d os�b niepe�nosprawnych wzrokowo panuje po- wszechne przekonanie, i� rehabilitacja to nauka: chodzenia z bia�� lask�, czynno�ci samoobs�ugowych, pisma Braille'a lub maszynopisania. Swoj� innowacyjno�ci� turnusy muzy- ko- i psychoterapeutyczne zrywa�y z tym stereotypem. M. Pokryszko wykaza�a pozytywny wp�yw muzykotera- pii na koncentracj� uwagi, koordynacj� s�uchowo-ruchow�, poruszanie si� w przestrzeni do akompaniamentu oraz za- anga�owanie emocjonalne dzieci niesprawnych wzrokowo. Autorka konkluduje: "Muzykoterapia powinna by� stoso- wana w rehabilitacji dzieci niewidomych i s�abowidz�cych z uwagi na korzystny wp�yw na sfer� psychomotoryczn� i emocjonaln�" [66, s. 77]. K. Mazur [46, s. 47) prowadz�c zaj�cia terapeutyczne stwierdzi�a, �e �piewoterapia wp�ywa pozytywnie na og�ln� aktywno�� ruchow�, aktywno�� r�k, n�g oraz mimik� nie- widomych i s�abowidz�cych dzieci. Metoda wychowawcza C. Orffa jest szczeg�lnie przydat- na w rehabilitacji i wychowaniu os�b z wadami wzroku. Zdaniem W. Olszewskiej ��cz�c muzyk�, s�owo i ruch, jest ona uniwersaln� metod� terapeutyczn�. "Warto�ci tej me- tody umo�liwiaj� terapeucie osi�ganie z�o�onych cel�w i zada�, kt�rych na pr�no by�oby oczekiwa� przy za- stosowaniu innych metod" [59, s. 61]. Za jej znaczeniem rehabilitacyjnym przemawia charakter wyr�wnawczo-kore- ktywny. Autorka na podstawie w�asnych do�wiadcze� w pracy klinicznej z pacjentami niewidomymi i s�abowidz�- cymi stwierdzi�a, �e metoda C. Orffa znajduje pe�ne za- stosowanie w rehabilitacji. J. Otop pisze, i� "muzyka wykorzystywana w kinezy- terapii u�atwia proces usprawniania fizycznego inwalid�w wzroku..." [62, s. 508]. Autorka ponadto twierdzi, �e muzykoterapia jest p�aszczyzn� porozumienia z ociem- nia�ymi osobami, a to uzasadnia wystarczaj�co koniecz- no�� jej w��czenia do kompleksowego programu rehabi- litacji. Dodatni wp�yw zaj�� muzykoterapeutycznych na zmniej- szenie objaw�w zahamowania psychoruchowego u niepe�- nosprawnej wzrokowo m�odzie�y wykaza�a M. K�oczow- ska. Prowadzone przez ni� zaj�cia opiera�y si� w g��wnej mierze na �wiczeniach ruchowych przy muzyce. Autorka proponuje, �e "aby muzykoterapia da�a lepsze wyniki nale- �a�oby j� wprowadzi� co najmniej w pierwszych klasach szko�y dla niewidomych..." [34, s. 79]. U. Olszewska-Koziarska, D. Kami�ska [60, s. 38] chara- kteryzuj�c muzykoterapi� jako jedn� z form usprawniania dzieci niewidomych i s�abowidz�cych ze sprz�onym kalec- twem psychofizycznym postuluj�, by oddzia�ywania te by�y �ci�le zwi�zane z rehabilitacj� wzroku, kinezyterapi�, logo-pedi�, psychoterapi� oraz dzia�aniami pedagogiczno-wy- chowawczymi. Na podstawie bada� w�asnych M. Niedzielska [57, s. 100-101] stwierdzi�a, i� muzykoterapia jest przydatna w rehabilitacji dzieci o obni�onej sprawno�ci wzrokowej. Wed�ug autorki ten rodzaj terapii wp�ywa korzystnie na osobowo��, likwiduj�c zaburzenia psychomotoryczne. M. Rummel [73, s. 109-111] pracuj�cy z dzie�mi g�ucho- niewidomymi wypracowa� ciekawe i niekonwencjonalne metody wykorzystania fortepianu (krzyczenie do otwartego instrumentu, le�enie na nim, siedzenie pod nim itp.) w re-habilitacji i wychowaniu tej grupy os�b. M. Mazurkiewicz [47, s. 46] jest zdania, �e �wiczenia wizualizacyjne przy muzyce oddzia�uj� na niewidome dziec- ko relaksuj�ce, wp�ywaj� na rozw�j jego wyobra�ni i ko- munikacji werbalnej. L. Ridley [72, s. 25] jest zdania, �e terapia poprzez muzyk� wp�ywa na zmian� postawy g�uchoniewidomych z biernej na aktywn� ruchowo. Interesuj�cym dla dzia�a� terapeutyczno-rehabilitacyj- nych mo�e wyda� si� d�wi�kowy test projekcyjny do bada- nia osobowo�ci os�b niewidomych opracowany przez A. Paszkowsk� [63, s. 491-500]. Autorka konstruuj�c to narz�dzie badawcze wykorzystywa�a receptywn� form� mu- zykoterapii. J. Golec [25, s. 83] dowiod�a na podstawie bada� w�as- nych, �e s�uchana muzyka oddzia�uje korzystnie na wyob- ra�ni�, ekspresj� tw�rcz� oraz komunikacj� werbaln� nie- widomego dziecka. Badania nad popraw� postawy cia�a u doros�ych niewi- domych na w�zkach inwalidzkich prowadzili M. R. Burch, J.C. Clegg, J.S. Bailey [2, s. 15-20]. Wykorzystywali oni do tego celu elektroniczne urz�dzenie o nazwie mercury switch przyczepione do czapki osoby badanej. Gdy ucze- stnik sesji terapeutycznej siedzia� prosto (minimum 15 se-kund) automatycznie w��cza�a si� jego ulubiona muzyka. W wyniku tych dzia�a� autorzy stwierdzili, �e znacznie poprawi�a si� postawa cia�a oraz wzros�a si�a i wytrzy- ma�o�� pacjenta. 1.3.4. Taniec K. Ptasi�ska [71, s. 60] oceniaj�c efektywno�� stosowa- nego przez siebie w ramach zaj�� muzykoterapeutycznych programu nauki ta�c�w towarzyskich, wykaza�a korzystny wp�yw ta�ca na dzieci z zaburzeniami widzenia w zakresie poznawania p�aszczyzn w�asnego cia�a. Na podstawie bada� w�asnych J. Side� [76, s. 82] do- wi�d�, �e umiej�tno�� ta�ca towarzyskiego jest czynnikiem wp�ywaj�cym na adaptacj� spo�eczn� m�odzie�y niewido- mej w�r�d widz�cych os�b. H. Popielewska stwierdza, �e "...taniec towarzyski to zamierzony efekt terapii ruchowej, to forma uaktywniania ruchowego niewidomych. ... To forma terapii wyzwalaj�ca ze stres�w, pozwalaj�ca prze�y� wiele przyjemnych chwil w gronie bliskich os�b" [68, s. 68]. Na temat ta�c�w J. Kuczy�ska-Kwapisz pisze: "W zwi�zku z tym, �e taniec ��czy ruch fizyczny o wszech- stronnych walorach sprawno�ciowych z rozwijaniem orien- tacji przestrzennej i jednocze�nie jest przyjemn� rozrywk�, powinien by� rozpowszechniony w�r�d niewidomych" [38, s. 288]. A. Mazurkiewicz na podstawie bada� prowadzonych na turnusie sportowo-rehabilitacyjnym stwierdzi�a, �e niewi- dome osoby interesuj� si� muzyk� i ta�cem, przy czym doceniaj� "...znaczenie ta�ca w poprawianiu ich sprawno- �ci ruchowej oraz w orientacji w przestrzeni" [48, s. 122-124]. W celu rehabilitaq'i os�b niewidomych W. Wr�blewski [93, s. 181-190] opracowa� metod� zbiorowego nauczania ta�c�w towarzyskich przy pomocy przestrzennych tablic pogl�dowych opartych na brajlowskim sze�ciopunkcie (w 70-krotnym powi�kszeniu pisma punktowego). 1.3.5. Arteterapia A.R. Walker [91, s. 232-237] por�wnywa� niewidome osoby z widz�cymi pod wzgl�dem wyobra�e� powstaj�cych pod wp�ywem s�uchania muzyki oraz ich uzewn�trzniania. Autor stwierdzi�, �e nie ma znacznych r�nic w tym wzgl�- dzie pomi�dzy widz�cymi i niewidomymi, przy czym sty- mulacja d�wi�kiem wywo�uje u jednych i drugich takie same wewn�trzne obrazy wyobra�eniowe. Podobnie M. Gmyrek [24, s. 71-72] badaj�c dzieci z de- fektem wzroku i widz�ce w zakresie wyobra�e� powstaj�- cych pod wp�ywem odbieranej muzyki nie wykaza�a mi�dzy nimi istotnych r�nic. Natomiast dowiod�a rozbie�no�ci w zakresie przeniesienia tych wyobra�e� na materia� plas- tyczny. Mo�na by�oby cytowa� wiele podobnych przyk�ad�w �wiadcz�cych o korzystnym wp�ywie muzyki na osobowo�� cz�owieka w procesie rehabilitacji, wychowania i kszta�ce-nia. Z zaprezentowanego zestawienia pi�miennictwa wyni- ka, �e zaj�cia wykorzystuj�ce w r�ny spos�b muzyk� usprawniaj� fizycznie, motorycznie, psychicznie, intelektua-lnie i spo�ecznie osob� z defektem wzroku, daj�c jej tym samym podstawy do samodzielnego radzenia sobie z czyn- no�ciami �ycia codziennego, kszta�towania orientacji prze-strzennej, lokomocji oraz optymalnie integruj� j� ze spo�e-cze�stwem ludzi widz�cych. 2. AUTORSKA KONCEPCJA MUZYKOTERAPII NIEWIDOMYCH I S�ABOWIDZ�CYCH DZIECI "...muzyka ma takie prawo do zaistnienia w naszym �yciu jak �wiat�o i kolor, cierpienie i nadzieja". Egon Schwarb Poniewa� w pi�miennictwie nie spotka�em gotowego mo- delu muzykoterapii niewidomych i s�abowidz�cych dzieci, opracowa�em tego typu zaj�cia wed�ug w�asnej koncepcji. Tworz�c j� opar�em si� na do�wiadczeniu zdobytym w kil- kuletniej pracy z osobami niepe�nosprawnymi wzrokowo. Wybra�em metod� grupow�, poniewa� (jak twierdzi C.L. Johnson [33, s. 202-207]) jest ona skuteczniejsza od indywidualnej i bardziej sprzyja osi�gni�ciu zamierzonych cel�w rehabilitacyjnych. 2.1. Sprawno�� s�uchowa i zdolno�ci muzyczne Od najm�odszych lat ka�de dziecko, a szczeg�lnie z uszkodzonym narz�dem wzroku przejawia zainteresowa- nie r�nymi odg�osami w swoim otoczeniu. Poprzez w�asn� aktywno�� mo�e ono �wiadomie stawa� si� �r�d�em bod�- c�w akustycznych, kt�rych odbicie od przeszkody s�u�y "s�uchowej penetracji" przestrzeni. U niepe�nosprawnych dzieci analizator s�uchowy kom- pensuje zaburzon� lub utracon� funkcj� wzroku. Dostarcza informacji niezb�dnych w poznawaniu przedmiot�w, zja- wisk, orientacji przestrzennej, dzia�alno�ci praktycznej, po-ruszaniu si�, odbiorze mowy. Jest najwa�niejszym �r�d�em prze�y� emocjonalno-estetycznych, kt�rych dostarcza od- bierana, wykonywana lub tworzona muzyka. Cz�sto dzieciom z dysfunkcj� narz�du wzroku nies�u- sznie przypisuje si� obok wy�szej og�lnej sprawno�ci s�u- chowej, tak�e wrodzone i niemal nadzwyczajne zdolno�ci muzyczne, uwa�aj�c, i� s� one rekompensat� ich "krzy- wdy" [64, s. 26]. Wy�sza og�lna sprawno�� s�uchu os�b z defektem wzroku w stosunku do widz�cych nie zosta�a naukowo dowiedziona [43, s. 53-54]. Subtelniej szy, wra- �liwszy czy bardziej wyostrzony s�uch u wi�kszo�ci tych os�b nie jest czym� wrodzonym, lecz w�a�ciwo�ci� naby- wan� w zetkni�ciu z otaczaj�cym �wiatem, zw�aszcza z je- go licznymi i r�norodnymi trudno�ciami. Dzieje si� tak, poniewa� osoby te cz�ciej korzystaj� z pomocy s�uchu, przez co �wicz� go intensywniej ni� osoby pe�nosprawne. Wed�ug M. Grzegorzewskiej [26, s. 52] wy�sz� sprawno�� s�uchow� spotykan� u niekt�rych os�b z dysfunkcj� wzro- ku mo�na wyja�ni� przy pomocy teorii kompensacji zmy- s��w, u podstaw kt�rej le�� dynamiczne uk�ady struktu- ralne. Wed�ug tej koncepcji - najog�lniej m�wi�c - w miar� kszta�cenia umiej�tno�ci korzystania ze zmy- s��w, zwi�ksza si� u cz�owieka psychiczna mo�liwo�� od- bioru wra�e� dotykowych, s�uchowych, w�chowych, sma- kowych i wzrokowych (u s�abowidz�cych). Polepsza si� przy tym r�wnie� wzajemne wsp�dzia�anie zachowanych zmys��w, w tym m.in. s�uchu, w odbiorze otaczaj�cej rze- czywisto�ci. S�uch dzieci z uszkodzonym narz�dem wzro- ku podlega takim samym prawom wynikaj�cym z choro- by co s�uch ich pe�nosprawnych koleg�w. Obie grupy os�b mog� utraci� go w jednakowym stopniu, a nawet pierwsza mo�e s�abiej lub zupe�nie nie s�ysze� w�wczas, gdy np. ta sama przyczyna uszkodzi�a zar�wno wzrok, jak i s�uch [74, s. 73]. Por�wnuj�c percepcyjne zdolno�ci muzyczne wychowan- k�w z defektem wzroku z takimi samymi zdolno�ciami ich dobrze widz�cych r�wie�nik�w, mo�na niejednokrotnie stwierdzi� wy�szo�� tych pierwszych. Przewaga ta zdaniem W. Bogackiego [l, s. 58] spowodowana jest wi�ksz� per- cepcyjn� koncentracj�, wewn�trznym wyciszeniem, skupie- niem, bogatszymi do�wiadczeniami, a przede wszystkim emocjonalno-percepcyjnym nastawieniem dzieci niepe�no- sprawnych do odbieranych przez siebie bod�c�w akustycz- nych (w tym m.in. d�wi�k�w muzycznych). 2.2. Muzyka najprzyst�pniejsz� ze sztuk pi�knych Dla ludzi niepe�nosprawnych sztuka jest jedn� z wielu dr�g szukania lepszego �wiata (np. bez kalectwa) lub moty-wacj� do pe�niejszego funkcjonowania w warunkach licz- nych utrudnie� i ogranicze� [87, s. 3]. Wed�ug Z. Konasz- kiewicz "mo�liwo�� rozwijania zainteresowa� muzycznych jest dla cz�owieka niepe�nosprawnego szczeg�lnie cenna, gdy� �ycie w spos�b nieunikniony b�dzie mu nios�o bardzo r�norodne trudno�ci. �wiat wielkiej muzyki pozwala eg- zystowa� w kategoriach pi�kna, kt�re obok prawdy i dob- ra stanowi szczyt ludzkich d��e�" [35, s. 36]. Muzyka mo�e pom�c cierpi�cemu cz�owiekowi pogodzi� si� ze swo- im losem, stworzy� w�asny wewn�trzny �wiat, czasem wy- pe�ni� pustk� spo�eczn� spowodowan� chorob� lub kalect- wem. Dla niewidomych i s�abowidz�cych os�b muzyka stano- wi najbardziej przyst�pn� ze wszystkich sztuk pi�knych. Jej szczeg�lno�� i wyj�tkowo�� polega na tym, i� jest w pe�ni odbierana przez analizator s�uchowy, nie anga�uj�c zar�w- no uszkodzonego narz�du wzroku, jak i innych analizato- r�w zast�pczych (np. dotyku, w�chu). Dzi�ki swojej d�wi�- kowej strukturze muzyka nie stwarza niewidomym i s�abo- widz�cym dzieciom przeszk�d i ogranicze� w odbieraniu, tworzeniu oraz odtwarzaniu. Oddzia�uj�c bezpo�rednio na uczucia sztuka muzyczna wp�ywa na reakcje fizjologiczne i psychomotoryczne cz�o- wieka, porz�dkuj�c i harmonizuj�c jego psychomotoryk� zaburzon� defektem, nieprawid�owymi warunkami rozwo- ju, wychowania lub codziennego �ycia. Ponadto zapobiega zaburzeniom emocjonalno-spo�ecznym wynikaj�cym wt�r- nie z defektu wzroku. To korzystne dzia�anie muzyki sk�a- nia wielu specjalist�w do stosowania muzyki w rehabilita- cji, wychowaniu, nauczaniu i terapii os�b niesprawnych wzrokowo. 2.3. Funkcje muzyki Zastosowanie sztuki muzycznej do cel�w terapeutycz- nych opiera si� na za�o�eniu, �e pe�ni ona wzgl�dem cz�o- wieka (zar�wno pe�nosprawnego, jak i niepe�nosprawnego) r�norodne funkcje [86, s. 20]. Stosunek ludzi niepe�nosprawnych - zw�aszcza m�o- dych - do muzyki jest taki sam jak pe�nosprawnych [37, s. 22]. Jedni i drudzy potrzebuj� r�nych rodzaj�w mu- zyki, przy czym kontakt z t� dziedzin� sztuki odbywa si� m.in. poprzez oddzia�ywania edukacyjne (zaj�cia ryt- miki w przedszkolu, lekcje muzyki w szkole, radiowe i telewizyjne audycje umuzykalniaj�ce itp.), udzia� w amatorskim ruchu muzycznym (w zespo�ach, ch�rach, orkiestrach itp.) oraz poprzez dzia�ania muzykoterapeuty- czne. Prowadz�c dzia�ania rewalidacyjne trzeba pami�ta�, �e dziecko niepe�nosprawne wyst�puje w podw�jnej roli: 1) pacjenta wymagaj�cego specjalistycznego leczenia, re- habilitacji lub terapii, 2) dziecka na okre�lonym etapie rozwoju osobniczego z w�a�ciwymi dla siebie potrzebami i oczekiwaniami. Wykazuje ono zapotrzebowanie na r�ne funkcje muzy- ki niezale�nie od wieku, poziomu rozwoju psychoruchowe- go czy stanu zdrowia (w tym m.in. wzroku). Tak wi�c muzyka w stosunku do dzieci z zaburzon� percepcj� wzrokow� pe�ni nast�puj�ce funkcje: - wychowawcz� (wzbogacanie wewn�trznego �ycia, rozwijanie intelektu, dostarczanie wiedzy i m�dro�ci �ycio-wej); - rozwojow� (stymulowanie rozwoju osobniczego, wspo- maganie samopoznania i rozwijania potencja��w tw�r- czych); - poznawczo-stymulacyjn� (dostarczanie informacji oraz stymulowanie do aktywno�ci poznawczej); - komunikacyjn� - wsp�lnotow� (uspo�ecznianie jedno- stki poprzez w��czanie jej w �ycie zbiorowo�ci); - ekspresyjn� (umo�liwianie swobodnej ekspresji); - rekreacyjno-ludyczn� (dostarczanie rozrywki); - estetyczno-poznawcz� (rozbudzanie i podtrzymywanie zainteresowa� i zami�owa� muzycznych); - kulturow� (zapoznawanie z dorobkiem kultury - g��- wnie muzycznej); - terapeutyczn� (wykorzystywanie leczniczego dzia�ania muzyki). Funkcji pe�nionych przez muzyk� nie mo�na do ko�ca jasno i jednoznacznie wyodr�bni� i sklasyfikowa�. Wszy- stkie one ��cz� si� i zaz�biaj� tworz�c nierozerwaln� ca- �o�� w rehabilitacji i wychowaniu niepe�nosprawnych dzie- ci [70, s. 48]. "Mo�na by zastanawia� si� czy mo�liwe jest eksponowanie jakiej� jednej funkcji z pomini�ciem in-nych, kt�rych funkcji nie mo�na pomin��, aby mo�na by- �o m�wi� o w miar� pe�nym kontakcie z muzyk�" [37, s. 48]. W indywidualnych przypadkach poszczeg�lne funk- cje muzyki mog� by� nasilone lub zminimalizowane w za- le�no�ci od potrzeb i mo�liwo�ci dziecka. Maj�c na uwa- dze r�ne funkcje muzyki - w tym g��wnie terapeutyczn� - mo�na sformu�owa� definicj� muzykoterapii niewido- mych i s�abowidz�cych dzieci oraz okre�li� jej funkcje i cele. MUZYKOTERAPIA OG�LNA SPECJALNA TYFLOMUZYKOTERAPIA Ten rodzaj terapii pos�uguje si� materia�em muzycznym oraz innymi zjawiskami akus- tycznymi. Zaj�cia tyflomuzykoterapeutyczne s� prowadzone zar�- wno w formie receptywnej (s�uchanie muzyki), jak i aktyw- nej (�piewanie, granie na instrumentach, ta�czenie itp.). Ze wzgl�du na liczb� uczestnik�w terapi� mo�na podzieli� na indywidualn� i grupow�. Muzykoterapia przez swoje wielostronne oddzia�ywanie sprzyja tworzeniu si� wielorakich i wielostronnych poza- werbalnych powi�za� pomi�dzy uczestnikami zaj�� i tera- peut�. W indywidualnej terapii bazuje si� na wi�zi emoc- jonalnej pomi�dzy terapeut� a dzieckiem. W grupowej na- tomiast wykorzystuje si� relacje i interakcje pomi�dzy ucze-stnikami grupy oraz terapeut� a grup�. Rodz�ce si� w ten spos�b zwi�zki emocjonalno-spo�eczne u�atwiaj� realizacj� zada� rehabilitacyjnych i wychowawczych. Materia� zebrany w drodze obserwacji zachowania si� uczestnik�w podczas zaj�� terapeutycznych oraz analiza ich wytwor�w muzycznych, akustycznych i plastycznych do- starcza informacji diagnostycznych dotycz�cych, np. spraw-no�ci psychomotorycznej, sztywnych schemat�w post�po- wania, mechanizm�w obronnych, zaburze� post�powania w kontaktach interpersonalnych [88, s. 366-367]. 2.5. Funkcje i cele terapii Zaburzona percepcja wzrokowa, wt�rne skutki defektu wzroku oraz terapeutyczna funkcja muzyki - to g��wne wyznaczniki okre�laj�ce zadania, jakie powinna pe�ni� mu- zykoterapia wzgl�dem os�b niewidomych i s�abowidz�cych. Bior�c pod uwag� powy�sze kryteria tyfiomuzykoterapii mo�na przypisa� nast�puj�ce funkcje: - adaptacyjn� (przygotowanie dziecka do �ycia w wa- runkach uszczuplonej sprawno�ci wzrokowej, pomoc w znalezieniu si� w roli wychowanka); - fizjoterapeutyczn� (usprawnianie i kompensowanie utraconych funkcji psychoruchowych i ubytk�w somatycz- nych); - psychoterapeutyczn� (budzenie pozytywnego obrazu siebie, samoakceptacji, redukowanie l�ku i niepokoju, ucze-nie rozwi�zywania sytuacji trudnych); - wychowawcz� (stwarzanie sytuacji wychowawczych bogatych we wzory osobowo�ciowe godne na�ladowania); - rozwojow� (wspomaganie indywidualnego rozwoju osobniczego); - poznawczo-stymulacyjn� (dostarczanie r�norodnych informacji oraz stymulowanie aktywno�ci poznawczej); - kreatywn� (rozwijanie potencja��w tw�rczych i mobili- zowanie do samopoznania); - rekreacyjno-ludyczn� (dostarczanie godnej rozrywki dostosowanej do mo�liwo�ci percepcyjnych pacjent�w); - integracyjn� (uczenie wsp�dzia�ania w grupie); - readaptacyjn� (przygotowywanie do opuszczenia pla- c�wki szkolno-wychowawczej i powrotu do �ycia w nor- malnym otoczeniu - rodzinnym, szkolnym itp.). Funkcje tyflomuzykoterapii wyznaczaj� jej cele i pro- wadz� ostatecznie do osi�gni�cia przez dziecko samodzie- lno�ci wyra�aj�cej si� w mo�liwie maksymalnej sprawno�ci fizycznej, motorycznej, psychicznej i spo�ecznej. Jest to cel finalny. Do cel�w po�rednich terapii mo�na zaliczy�: mo- tywowanie do aktywno�ci poznawczej; usprawnianie psy- choruchowe (m.in. lokomocji i manipulacji); doskonalenie s�uchu, dotyku i kinestetyki; redukowanie blindyzm�w; zmniejszanie napi�� psychofizycznych; pomoc w adapto- waniu si� do warunk�w �ycia poza domem rodzinnym; redukowanie poziomu l�ku i niepokoju; u�atwianie akce- ptacji siebie i kalectwa; zwi�kszanie poczucia bezpiecze�-stwa; wzmacnianie pozytywnego obrazu siebie; budzenie wiary we w�asne mo�liwo�ci; doskonalenie komunikacji interpersonalnej; uczenie samodzielno�ci i zaradno�ci; wsp�dzia�ania w grupie; wyzwalanie i korygowanie eks- presji tw�rczej (s�ownej, wokalnej, ruchowej, instrumenta-lnej itp.); pomoc w adaptowaniu si� do warunk�w �ycia poza o�rodkiem (w domu, szkole, zak�adzie itp.); edukacja �rodowiska spo�ecznego. X. Pfammatter [64, s. 28] twier- dzi, �e jednym z g��wnych cel�w muzykoterapii jest ucze- nie w�a�ciwego prze�ywania rado�ci p�yn�cej z mo�liwo�ci obcowania z muzyk� oraz tego, by umie� przenosi� t� rado�� na inne dziedziny �ycia. T. Natanson ponadto do- daje, �e uprawianie muzyki wp�ywa niejednokrotnie na "...popraw� subiektywnego stanu samopoczucia, a nawet na obiektywn� popraw� stanu zdrowia, sprzyja osi�ganiu uczucia satysfakcji, poczucia w�asnej warto�ci, a niekiedy nawet i uczucia szcz�cia tak trudno dost�pnego, a tak upragnionego przez cierpi�cego, chorego cz�owieka" [53, s. 15]. 2.6. Warunki i sposoby prowadzenia muzykoterapii Dzia�ania muzykoterapeutyczne w plac�wce szkolno-wy- chowawczej dla niewidomych i s�abowidz�cych dzieci po- winny by� prowadzone na pi�ciu p�aszczyznach: - zaj�cia grupowe, - zaj�cia indywidualne, - wsp�praca tyflomuzykoterapeuty z innymi pracowni- kami plac�wki, - wsp�praca tyfiomuzykoterapeuty z domem rodzin- nym wychowanka, - edukacja szeroko rozumianego �rodowiska spo�ecz- nego. Muzykoterapia prowadzona wielop�aszczyznowo pozwa- la zwi�ksza� mo�liwo�ci oddzia�ywa� terapeutycznych po- przez muzyk� oraz zintensyfikowa� ca�y proces rehabilitacji i wychowania. Grupowe spotkania terapeutyczne powinny odbywa� si� raz lub dwa razy w tygodniu dla ka�dej grupy pacjent�w. Najlepiej, gdy prowadzone s� one przez ca�y rok szkolny, a poszczeg�lne grupy licz� od czterech do o�miu uczest- nik�w. W grupowych zaj�ciach muzykoterapeuta stara si� uwzgl�dnia� indywidualne mo�liwo�ci poszczeg�lnych os�b, ich dyspozycje i potrzeby. Na podstawie w�asnych do�wiadcze� stwierdzam, �e najkorzystniej jest, gdy poje- dyncze spotkanie muzykoterapeutyczne trwa od 20 do 45 minut dla ka�dej grupy dzieci. Pozwala to optymalnie sto- sowa� terapi�, nie przem�czaj�c i nie zniech�caj�c uczest-nik�w. Dobrze jest, gdy terapia odbywa si� mi�dzy �niada- niem a obiadem, w ramach zaj�� szkolnych. Przedpo�u- dniowa pora dnia ze wzgl�du na m�czliwo�� psychofizycz- n� dzieci jest bardziej korzystna ni� popo�udniowa lub wieczorna. Najcz�ciej na pocz�tku ka�dego spotkania terapeuta wita si� z uczestnikami, np. poprzez podanie d�oni lub inn� form� kontaktu dotykowego (pog�askanie po g�owie, do- tkni�cie ramienia, poklepanie po plecach itp.). Na ko�cu �egna si� w podobny spos�b. Ka�de spotkanie zaczyna si� od dok�adnego zapoznawania si� dzieci z gabinetem muzy- koterapeutycznym i jego umeblowaniem. Bowiem zmiany w usytuowaniu sprz�t�w zaburzaj� wyobra�ni� przestrzen- n�, utrudniaj�c prowadzenie zaj��. W pracy z dzie�mi niewidomymi i s�abowidz�cymi bar- dzo wa�ne jest w�a�ciwe operowanie g�osem przez prowa- dz�cego zaj�cia. G�os terapeuty b�d�cy podstawowym �ro- dkiem komunikacji jest r�wnie� �r�d�em informacji o jego nastroju i usposobieniu. St�d osoba prowadz�ca zaj�cia tyflomuzykoterapeutyczne powinna szczeg�lnie panowa� nad g�osem, nie okazuj�c za jego po�rednictwem swoich negatywnych stan�w emocjonalnych. Przyk�adowo terapeu- ta podaj�c polecenie wykonania ruchu musi wczu� si� w su- biektywne odczucia przestrzenno�ci dzieci. W praktyce np. polecenie: na prawo, na lewo lub na wprost, mo�e oznacza� zupe�nie co� innego dla terapeuty, a co� innego dla dziecka. Zaj�cia muzykoterapeutyczne nie musz� zawsze odbywa� si� w gabinecie lub sali lekcyjnej. Mog� mie� miejsce w te-renie, np.: na boisku, ��ce, pla�y lub w lesie. Najlepiej, gdy ��cz� one w sobie jednocze�nie cele rehabilitacyjne, relak-sacyjne, terapeutyczne i wychowawcze. Muzykoterapeuta jako etatowy pracownik o�rodka szkolno-wychowawczego - cz�onek zespo�u rewalidacyjnego - wsp�pracuje m.in. z lekarzem, psychologiem, pedago- giem, nauczycielem wychowania muzycznego, logoped�, re- habilitantem ruchu, instruktorem orientacji i poruszania si� w przestrzeni, instruktorem widzenia oraz innymi specjalis-tami i pracownikami plac�wki (dzia�u administracyjnego, socjalnego, gospodarczego itp.). Muzykoterapeuta wraz z innymi specjalistami pomaga cz�onkom rodziny wychowanka we "wchodzeniu" w rol� rodzica, opiekuna, rodze�stwa. Wsp�pracuje z jego do- mem rodzinnym w celu u�wiadamiania celowo�ci kontynu- owania pracy rehabilitacyjno-wychowawczej poza plac�w- k� szkoln�. Muzykoterapeuta w ramach prowadzonej przez siebie terapii powinien edukowa� �rodowisko (rodzinne, szkolne, zak�adowe itp.) niepe�nosprawnych dzieci w celu zmiany stereotypowych postaw ludzi widz�cych oraz wytworzenia �yczliwej atmosfery [50, s. 622; 90, s. 45-47]. W tym celu mo-�e pos�ugiwa� si� takimi �rodkami, jak: pokazowe zaj�cia muzykoterapeutyczne, rozmowy, pogadanki, referaty, filmy, koncerty, wystawy, czasopisma, radio, prasa, telewizja itp. 2.7. Materia� akustyczny Muzykoterapeuta pracuj�cy z niepe�nosprawnymi wzro- kowo osobami w swym dzia�aniu wykorzystuje r�norodne zjawiska akustyczne, nie ograniczaj�c swych poczyna� wy- ��cznie do sfery muzycznej [94, s. 194]. Do materia�u akus-tycznego wykorzystywanego w ramach tyfiomuzykoterapii mo�na zaliczy�: - muzyk� (piosenki, utwory muzyczne, akompaniamen- ty, ta�ce itp.), - inne zjawiska akustyczne (odg�osy natury, d�wi�ki cy- wilizacji, g�osy ludzkie itp.). Odpowiedni dob�r materia�u akustycznego jest bardzo wa�nym warunkiem powodzenia dzia�a� muzykoterapeuty- cznych. Materia� ten dostarcza pacjentom m.in.: - informacji poznawczych (poznawanie przedmiot�w i zjawisk), orientacyjnych (orientacja i poruszanie si� w przestrzeni), kontrolnych (kontrolowanie dzia�alno�ci praktycznej), komunikatywnych (porozumiewanie si�); - dozna� emocjonalno-estetycznych. Dob�r materia�u akustycznego i jego dawkowanie nie powinno nastr�cza� wiele k�opotu osobom prowadz�cym zaj�cia z dzie�mi. Na rynku wydawniczym dost�pny jest obszerny materia� nutowy oraz liczne i r�norodne nagra- nia p�ytowe, magnetofonowe i wideo. W niniejszym roz- dziale zasygnalizuj� jedynie bardzo og�lne przyk�ady mate-ria�u d�wi�kowego, kt�ry mo�na stosowa� w ramach dzie- ci�cej terapii. Wychowankowie mog� �piewa� przedszkolne, szkolne piosenki, przeboje radiowe i telewizyjne itp. Opr�cz piose-nek wykonywanych na �ywo lub odtwarzanych z nagra� magnetofonowych, dobrze jest, gdy dzieci s�uchaj� utwo- r�w instrumentalnych tzw. muzyki powa�nej, najcz�ciej o charakterze ilustracyjno-programowym; rozrywkowych transkrypcji tzw. muzyki powa�nej; orkiestrowych aran�a- cji muzyki m�odzie�owej; popularnych melodii; muzyki ele- ktronicznej; filmowej; jazzowej itp. Moje do�wiadczenia wskazuj�, �e dzieci z defektem wzroku ch�tnie s�uchaj� instrumentalnych transkrypcji tzw. muzyki powa�nej. Po- niewa� s� to rozrywkowe aran�acje, kt�rych m�odzi na og� nie znaj� i w stosunku do kt�rych nie odczuwaj� awersji - wywo�uj� bogate my�li i asocjacje pozamuzyczne [10, s. 94]. Podobn� funkcj� pe�ni� orkiestrowe adaptacje m�odzie�owej muzyki rozrywkowej. W okresie �wi�t Bo�e- go Narodzenia w ramach zaj�� terapeutycznych mo�na s�ucha� instrumentalnych opracowa� kol�d i pastora�ek, kt�re stanowi� dobry materia� do ujawniania i odreagowa- ni� zar�wno pozytywnych, jak i negatywnych emocji. Pod- czas �wicze� relaksacyjno-wizualizacyjnych du�� popular- no�ci� ciesz� si� nagrania g�os�w ptak�w lub zwierz�t, odg�osy d�ungli, lasu, deszczu, morza, potok�w w po��cze- niu z delikatn�, �agodn� i pogodn� elektroniczn� muzyk�. Do efekt�w akustycznych wykorzystywanych w ramach terapii mo�na zaliczy� odg�osy: ptak�w (kukanie kuku�ki, klekot bociana, stukanie dzi�cio�a itp.), zwierz�t (r�enie konia, beczenie owcy, syk w�a itp.), zjawisk przyrody (padanie deszczu, szum wiatru, grzmoty itp.), komunikacji (klakson samochodu, gwizd poci�gu, stukot k� itp.), pra- cuj�cych maszyn (pralka, maszyna do szycia, odkurzacz itp.), wykonywanych czynno�ci (szelest zamiatania, stukot m�otka, plusk wody podczas mycia itp.) g�osy ludzkie (w mowie werbalnej, u�ywane w niekonwencjonalny spos�b - �wist, gwizd, mruczenie itp.). 2.8. �rodki oddzia�ywania terapeutycznego Ze wzgl�du na zaburzon� percepcj� wzrokow� oraz wy- nikaj�ce z tego tytu�u zmiany, g��wnie w psychomotoryce dzieci niepe�nosprawnych wzrokowo, prowadzenie zaj�� muzykoterapeutycznych wymaga wybi�rczego doboru �ro- dk�w oddzia�ywania terapeutycznego (metod, technik, po- mocy, sposob�w realizacji, programu itp.) [5]. �rodki te s� dobierane odpowiednio do mo�liwo�ci (wzrokowych, fizy- cznych, psychicznych, umys�owych), potrzeb i oczekiwa� pacjent�w. U dzieci niewidomych w�r�d �rodk�w oddzia�y- wania pierwsze�stwo maj� te, kt�re bazuj� w g��wnej mie- r�� na wra�eniach s�uchowych oraz dotykowo-kinestetycz- nych. U s�abowidz�cych dodatkowo wa�ne s� jeszcze �ro- dki stymuluj�ce narz�d wzroku. 2.8.1. Techniki W tyfiomuzykoterapii maj� zastosowanie r�norodne techniki muzykoterapeutyczne, psychoterapeutyczne oraz niekt�re elementy zaczerpni�te ze wsp�czesnych system�w wychowania muzycznego E. Jaques-Dalcroze'a i C. Orffa. Dzi�ki temu program terapii obejmuje r�norodne formy aktywno�ci muzycznej: �wiczenia mowy, �piew, improwiza- cje wokalne, muzykowanie elementami d�wi�kona�ladow- czymi, gr� na instrumentach perkusyjnych, improwizacje instrumentalne, �wiczenia s�uchowe, s�uchanie muzyki, za- bawy muzyczno-ruchowe, �wiczenia inhibicyjno-incytacyjne (pobudzaj�co-hamuj�ce), improwizacje muzyczno-ruchowe, �wiczenia mimiczne, dotykowe, zabawy inscenizacyjne, pantomim�, taniec, interpretacje plastyczne i s�owne muzy-ki, �wiczenia relaksacyjno-wizualizacyjne z podk�adem mu- zycznym, rozmowy diagnostyczno-dydaktyczne. R�norod- no�� oraz przemienno�� stosowanych technik i metod umo- �liwia lepsz� realizacj� cel�w oraz urozmaica i uatrakcyjnia prowadzone zaj�cia muzykoterapeutyczne. �wiczenia mowy �wiczenia z zakresu rozwijania prawid�owej mowy po- legaj� na rytmizowaniu sylab, s��w, zda�, przys��w, po- rzekade�, wyliczanek itp. ze zr�nicowaniem ze wzgl�du na dynamik� (np. g�o�no, �rednio, cicho), tempo (np. wo- lno, umiarkowanie, szybko), artykulacj� (np. legato, stac-cato), wysoko�� d�wi�ku, wyraz emocjonalny (np. obiek- tywna informacja, pytanie, strach, dowcip), na zasadzie echa, a tak�e improwizowaniu tekstu do podanego ryt- mu. W ramach doskonalenia mowy mo�na stosowa� �wi- czenia prawid�owej postawy cia�a, oddechu, artykulacji oraz dykcji. �wiczenia mowy wyrabiaj� u dzieci w�a�ciwy nawyk otwierania ust podczas m�wienia, powi�kszaj� po- siadany zas�b s��w. Na wypowiadanych tekstach terapeu- ta t�umaczy dzieciom znaczenie wyst�puj�cych s��w i zwrot�w. �piewanie piosenek �piewanie jest najbardziej lubian� i najdost�pniejsz� for-m� muzykowania dzieci zar�wno pe�nosprawnych, jak i niepe�nosprawnych wzrokowo [94, s. 197]. �piewanie pio- senek mo�e odbywa� si� a cappella lub np. z akompania- mentem dzieci�cych instrument�w perkusyjnych, fortepianu (elektronicznego instrumentu klawiszowego itp.), z r�n� interpretacj� dotycz�c� zmian agogiki, dynamiki, artykula-cji, nastroju lub z podzia�em na partie solowe i/lub ze- spo�owe. �piewanie piosenek rozwija muzykalno��, poprawn� mo- w�, wp�ywa korzystnie na funkcjonowanie uk�adu odde- chowego, kr��enia, trawiennego, powi�ksza zas�b s��w, pobudza wyobra�ni�, pog��bia wiedz� og�ln� dziecka. Po- nadto rozwija s�uch i sprawno�� g�osow�. �piewana piosen- ka kszta�tuje stosunek wychowanka do otaczaj�cego �wia- ta, przy czym jest tak�e �r�d�em wielu cennych informacji o prze�yciach innych ludzi, zwyczajach itp. W spos�b natu-ralny budzi rado�� i aktywno��. �piewanie jest tak�e oka- zj� do korekty nieprawid�owej postawy cia�a i eliminowa- nia blindyzm�w. Dziecko �atwiej przyjmuje krytyczne uwa- gi pod swoim adresem, je�li maj� na celu np. poprawienie jako�ci wykonywanej piosenki [85, s. 58]. Wsp�lne �piewa- nie integruje i mobilizuje grup�, jest okazj� do przyswaja-nia pozytywnych wzor�w zachowa�. Improwizacje wokalne Improwizowanie g�osem polega na tworzeniu melodycz- nych odpowiedzi, melodii do podanego tekstu, znanej pio- senki z uwzgl�dnieniem zmian artykulacji, tempa, rytmu, podzia�u na wykonawc�w, na�ladowaniu odg�os�w pta- k�w, zwierz�t, zjawisk przyrody (m.in. d�wi�k�w towarzy- sz�cych wykonywanym czynno�ciom), wyra�aniu samopo- czucia i nastroju, improwizowaniu na zadany temat po- zamuzyczny, na temat tre�ci obraz�w, rze�b, uk�adanek itp. Czasem improwizacje wokalne s� dialogami g�osowymi w formie np. rozm�w lub k��tni. Przyk�adowo, gdy jedno dziecko improwizuje g�osem - drugie zgaduje na�ladowany obiekt (�piew ptaka, szum morza itp.). Innym razem po�o- wa dzieci wokalizuje, a pozosta�e na�laduj� ruchem lub na instrumentach muzycznych te wokalizacje. �wiczenia tego typu pobudzaj� do tw�rczej ekspresji i empatii. "Celem tw�rczo�ci spontanicznej - improwizacji - jest g��wnie eks-presja uczu� dziecka i jego w�asnych muzycznych wyob- ra�e�" [42, s. 173]. Pozwala ona na roz�adowanie napi�� emocjonalnych, cz�sto przejawiaj�cych si� w postaci bez- celowych ruch�w. W praktyce improwizacje wokalne s� ch�tnie przyjmowane przez dzieci m�odsze, natomiast cza- sem nieufnie i niech�tnie przez starsze. Gdy skr�powanie ust�puje wi�kszej swobodzie i spontaniczno�ci, improwiza- cje stanowi� autentyczn� zabaw� oraz materia� diagnos- tyczny. Na podstawie obserwacji stwierdzam tak�e, �e nie- widomi i s�abowidz�cy niejednokrotnie �atwo i wiernie po- trafi� na�ladowa� r�norodne odg�osy przyrody (kapanie deszczu, tykanie zegara, szczekanie psa itp.), odczuwaj�c przy tym du�o satysfakcji. Muzykowanie elementami d�wi�konasiadowczymi Muzykowanie elementami d�wi�kona�ladowczymi pole- ga na pos�ugiwaniu si� przedmiotami codziennego u�yt- ku (butelki, wieszaki, papier itp.), dzieci�cymi zabawka- mi (p�acz�ce lalki, brz�czyki, pozytywki, klocki, pi�ki itp.), gestod�wi�kami (tupanie, klaskanie, pstrykanie, uderzanie w uda lub pod�og� itp. - fot. l), instrumen- tami w�asnej konstrukcji (grzechotki, brz�kade�ka itp.). Tego typu muzykowanie jest sposobno�ci� do doskonale- nia wra�liwo�ci s�uchowej dziecka, kt�ra z kolei warun- kuje jego orientacj� i samodzielne poruszanie si� w prze- strzeni. W�asnor�czne wykonywanie prostych instrument�w mu- zycznych anga�uje emocjonalnie, pobudza do poszukiwania coraz to innych �r�de� d�wi�k�w, mobilizuje do tw�rczego my�lenia, doskonali s�uch i spraw