Anna Mentlewicz Grzegorz Po�udniewski �wiadome macierzy�stwo ii^^^PW^Wfsii^i Anna Mentlewicz Grzegorz Po�udniewski Antykoncepcja czyli �wiadome macierzy�stwo Warszawa 2003 Wydawca: POSTER POLIGRAFIA Fotografia: Jacek Kurz�tkowski Rysunek: Krzysztof Kope� Ok�adka: PressEnter Sk�ad: Studio romB3 ISBN 83-909477-6-5 SP'S tre�ci; aniykoncepcj/ ........ macierzy�stwo .............. 7 Rodowicz ^gorzata Potocka zyna Dowbor Gra�yna Bukowska Orthodox M�ynarska Kowa/ska � b/a/e... / . . - 83 .. 85 � 89 � 95 � 99 . 103 106 109 115 119 151 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Jak wyobra�amy sobie odbiorc�w tej ksi��ki? Przede wszystkim s� to kobiety. Wra�liwe, kochaj�ce, odpowie- dzialne. Ich partnerzy ofiarowuj� im t� ksi��k� w prezencie, bo tak� ksi��k� warto mie�. A potem razem j� czytaj�. Dlaczego? Przede wszystkim dlatego, �e chc� sobie uporz�dko- wa� wiedz� o antykoncepcji albo uzupe�ni� luki w tej dziedzinie. Poza tym s� ciekawi, jak znane kobiety radz� sobie z rol� matki. Bo to niezwykle inspiruj�ce dowiedzie� si�, czym rodzicielskie problemy przeci�tnych Kowalskich r�ni� si� od problem�w ludzi z pierwszych stron gazet. Ostatni� cz�� tej ksi��ki te� ogl�daj� razem, poniewa� s� to naj- lepsze zdj�cia, jakie wp�yn�y na konkurs �Czarne, bia�e... i szare odcienie macierzy�stwa". Potem dochodz� do wniosku, �e musz� si� z nami podzieli� swoimi przemy�leniami. Chwytaj� za pi�ra lub siadaj� do komputer�w i �l� do nas listy. Z tej korespondencji powstanie druga cz�� ksi��ki. Tak� mamy nadziej�... Zanim jednak spe�ni� si� nasze marzenia, �yczymy wszystkim mi�ej lektury! Prywatnie t� ksi��k� dedykujemy naszym dzieciom. Anna Ment/ewicz, Grzegorz Po�udn/ewski Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo ABC antykoncepcji Od wiek�w ludzie poszukuj� skutecznej metody antykoncepcji. Jakie cechy powinna mie� metoda absolutnie idealna? Wed�ug WHO (�wiatowej Organizacji Zdrowia) idealna metoda antykoncepcji to taki spos�b zapobiegania ci��y, kt�ry jest: 1. skuteczny w stu procentach; 2. bezpieczny, tzn. nie powoduje skutk�w ubocznych; 3. �atwy w stosowaniu; 4. akceptowany przez wszystkie kultury (kraje); 5. w stu procentach odwracalny, co oznacza, �e po odstawieniu �rodka antykoncepcyjnego wraca mo�liwo�� zap�odnienia. Do tej pory, mimo usilnych bada�, nie znaleziono takiego sposobu antykoncepcji, kt�ry dawa�by stuprocentow� pewno��. Najcz�ciej ni�sza skuteczno�� jest wynikiem b��d�w w stosowaniu. Nie zawsze kobieta przyjmuje tabelk� w prawid�owym odst�pie czasu - co 24 godziny. Mo�e si� te� zdarzy�, �e nawet przyj�ta o czasie tabletka wch�onie si� nieprawid�owo (wymioty, biegunka) lub ulegnie szybszemu rozk�adowi na skutek dzia�ania innych lek�w. Od prawid�owego u�y- wania zale�y r�wnie� antykoncepcyjna skuteczno�� prezerwatywy i �rodk�w dopochwowych. Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Bardzo wysokie wsp�czynniki skuteczno�ci osi�gaj� te formy antykoncepcji, kt�re s� w zasadzie uniezale�nione od ludzkich b��d�w, czyli raz zastosowane dzia�aj� przez d�ugi czas, np. iniekcje domi�niowe lub hormonalne wk�adki wewn�trzmaciczne. Ale ich skuteczno�� te� nie si�ga stu procent, bo biologia jest nieprzewidy- walna - lek podany domi�niowo mo�e ulec szybszemu wch�oni�- ciu lub jego st�enie we krwi mo�e by� zbyt niskie; podobnie jest w przypadku wk�adki. W praktyce najpewniejszym sposobem jest sterylizacja (podwi�zanie jajowod�w lub nasieniowod�w), ale i tu biologia p�ata figle. Raz na trzy do pi�ciu tysi�cy przypadk�w jajowo- dy mog� ulec samoistnemu udro�nieniu i ci��a stanie si� mo�liwa. Om�wmy teraz szerzej pi�� cech idealnej antykoncepcji. 1. Wiemy ju�, �e nie mo�na m�wi� o stuprocentowej skuteczno�ci, bo to w biologii i w �yciu rzecz prawie niemo�liwa. Zawsze mo�e si� pojawi� jaki� czynnik, kt�ry sprawi, �e dojdzie jednak do zap�odnienia. Co to mo�e by�? Ot, chocia�by p�kni�cie prezerwa- tywy (cz�sto na skutek nieumiej�tnego stosowania), zbyt wczesne rozpocz�cie wsp�ycia (zanim rozpu�ci si� globulka), kilkunasto- godzinne op�nienie w przyj�ciu pigu�ki czy przy�pieszone roz- k�adanie preparatu hormonalnego przez organizm na skutek przyjmowania innego leku. 2. Metody bezpieczne dla zdrowia to nie tylko takie, kt�re nie wywo- �uj� efekt�w ubocznych, ale r�wnie� te, kt�re nie powoduj� uczu- le�, nie wp�ywaj� na inne funkcje organizmu ani na samopoczu- cie i jednocze�nie gwarantuj� bezpiecze�stwo antykoncepcyjne. 3. Metody �atwe w stosowaniu to takie, z kt�rych mog� korzysta� ludzie w r�nym wieku i o r�nym stopniu wykszta�cenia (r�w- nie� analfabeci). To tak�e metody nie wymagaj�ce szczeg�lnych manipulacji - najlepiej niewidoczne i nieodczuwalne dla partne- r�w, takie, przy kt�rych nie trzeba liczy� ani systematycznie wykonywa� skomplikowanych czynno�ci. Spos�b zapobiegania niepo��danej ci��y jest tym skuteczniejszy, im lepiej zrozumiany 1. Z IOSO/ZS9ZJri -r -n -o/ -zo. -ojsi �P i/l Pe/B/Zp Moiauwd zezjd -M/OS7/rt /,,, Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Przez wiele lat szukano obiektywnego wska�nika, kt�ry by uwzgl�dnia� tak wiele czynnik�w. Dzi� pos�ugujemy si� tzw. indeksem Pearla, kt�ry okre�la ryzyko zaj�cia w ci��� wyliczane w grupie 100 kobiet stosuj�cych dan� metod� antykoncepcji w ci�gu roku (oczywi�cie badania prowadzone s� na wielu tysi�cach kobiet i przez d�u�szy czas). Je�eli gdzie� spotkamy informacj�, �e skuteczno�� preparatu oceniana jest wed�ug indeksu Pearla na 2, to oznacza, �e 2 kobiety na 100 mog� zaj�� w ci���, stosuj�c t� metod� antykoncep- cji w ci�gu roku. Je�eli indeks Pearla wynosi 0,2, to tylko 2 kobiety na ! 1000 zajd� w ci���, stosuj�c ten rodzaj antykoncepcji w ci�gu roku. W praktyce wszystkie metody, kt�rych indeks jest ni�szy od 1, mo�e- my uzna� za bardzo skuteczne. Jakie czynniki mog� decydowa� o niepowodzeniu w antykoncepcji? Przede wszystkim nieumiej�tno�� stosowania �rodk�w antykoncep- cyjnych. Zawsze istnieje ryzyko, �e statystyczny u�ytkownik czego� nie zrozumie i zbyt wcze�nie rozpocznie stosunek, zanim rozpu�ci si� globulka dopochwowa, lub �le na�o�y prezerwatyw�, co spowoduje jej zsuni�cie si�, albo kobieta b�dzie przyjmowa� pigu�ki hormonalne nieregularnie. Mo�liwe jest r�wnie�, �e lekarzowi nie uda si� dobra� antykoncepcji odpowiedniej dla konkretnej pacjentki lub nieprawid�owo za�o�y wk�adk� domaciczn�. Mo�liwo�� niepowodzenia wynika te� czasem ze z�ej jako�ci �rodk�w antykoncepcyjnych. Zdarzaj� si� dziurawe prezerwatywy, nieszczelne kapturki dopochwowe lub globulki ze zbyt ma�� ilo�ci� �rodka plemnikob�jczego. Poza tym chc� podkre�li�, �e nawet d�u- go stosowane metody hormonalne nie zawsze ca�kowicie hamuj� jajeczkowanie. Mo�e ono zaistnie�, mimo stosowania preparatu, np. u kobiet o wi�kszej ni� przeci�tna wadze cia�a. Cz�sto przyczy- n� mniejszej skuteczno�ci s� jakie� przypad�o�ci zdrowotne, np. wymioty lub biegunka, kt�re powoduj�, �e nawet prawid�owo przy- j�ta tabletka nie ulegnie wch�oni�ciu. 10 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo tory by deksem grupie [u roku i przez :zno�� :za, �e )ncep- ety na roku. no�e- :ep- go� si� 'jej !ne a� vo ci y, � Na czym polega indywidualny dob�r metody antykoncepcji? Najwa�niejsze jest wzi�cie pod uwag� naturalnych predyspozy- cji kobiety, a tak�e potrzeb pary, tzn. �wiatopogl�du partner�w i ich oczekiwa�. Lekarz doradzaj�cy wyb�r konkretnej metody musi by� �wiadomy wszystkich przeciwwskaza� medycznych, ta- kich jak przebyte choroby lub zwi�kszone ryzyko powik�a�. Mo�e te� ��czy� stosowanie danej metody z koniecznym leczeniem (np. przyjmowanie pigu�ki hormonalnej zmniejszy krwawienia u kobiet z anemi� lub poprawi samopoczucie przy bolesnym miesi�czko- waniu). Innym czynnikiem decyduj�cym o wyborze metody jest komfort wsp�ycia. Zalecamy dopochwowe preparaty kobietom z sucho�ci� pochwy lub maj�cym trudno�ci z rozpocz�ciem wsp�ycia. Wyb�r metody zale�y tak�e od stopnia jej aprobaty przez partne- r�w. Je�eli g��wnym oczekiwaniem pacjentki jest skuteczno��, gdy� w danym okresie swego �ycia absolutnie nie powinna by� w ci��y, zalec� jej metod� o najwy�szej skuteczno�ci. Inn� propozycj� przedstawi� kobiecie, kt�ra chce mie� przerw� przed urodzeniem kolejnego dziecka. Prezerwatyw� i dodatkow� metod� poprawiaj�c� efekt antykoncepcji zalec� kobiecie cz�sto zmieniaj�cej partner�w i maj�cej nieregularne kontakty seksualne. Nie spos�b przecie� wykluczy�, �e partner zalicza si� do grupy ryzyka, je�eli chodzi o nosi- cielstwo wirusa HIV lub innych chor�b przenoszonych drog� p�ciow�. Nie ma r�wnie� sensu blokowa� ca�ego cyklu pigu�k� hormonal- n�, gdy para wsp�yje ze sob� raz na dwa miesi�ce. Wtedy zale- cane s� metody dora�ne. Jeszcze raz podkre�lam: metod� anty- koncepcji nale�y wybra� wsp�lnie z lekarzem i uzgodni� j� z partnerem. Metoda obop�lnie akceptowana jest zawsze skutecz- niejsza! Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Czy m�odzi ludzie po raz pierwszy podejmuj�cy wsp�ycie powinni stosowa� jak�� metod� antykoncepcji? Je�li kto� czuje si� na tyle doros�y, aby rozpoczyna� wsp�ycie, to powinien by� r�wnie� na tyle dojrza�y, aby si� zabezpieczy� prze� niechcian� ci���. Nie ma bowiem nic smutniejszego ni� przyj�cie na �wiat dziecka, kt�rego tak naprawd� nikt z mi�o�ci� nie oczekuje Stosowanie antykoncepcji jest oczywi�cie dobrowolnym wyborem, ale, moim zdaniem, m�odzi ludzie powinni o niej pomy�le�, zanim p�jd� ze sob� do ��ka. Losowo mo�na typowa� numery w totolotku, a nie dobiera� sobie partnera jako rodzica przysz�ych dzieci. Jak ju� wspomnieli�my, nie ma stuprocentowo pewnych metod an- tykoncepcji; nawet w przypadku tych najskuteczniejszych istnieje niewielkie ryzyko ci��y. Dlatego trzeba mie� �wiadomo��, �e ka�de zbli�enie mo�e do niej doprowadzi�. Je�li nie jest si� przygotowanym do rodzicielstwa, warto ryzyko niechcianej ci��y zmniejszy� do mi- nimum. Oczywi�cie osoba, kt�ra zaczyna stosowa� antykoncepcj�, liczy na to, �e stosunek nie zako�czy si� niepo��dan� ci���, i tak si� na og� dzieje. Jednak najpierw nale�y rozwa�y� jeszcze kilka innych spraw, poza skuteczno�ci�. Ot, chocia�by takich, jak bezpiecze�- stwo stosowania, czyli wzgl�dy zdrowotne. Nie wszystkie bowiem metody nadaj� si� dla ka�dej kobiety. Wybieraj�c metod� antykoncepcji, trzeba sobie odpowiedzie� na pytanie, czy ewentualna ci��a b�dzie �yciow� tragedi�, czy tylko pewnym przymusem uregulowania swoich spraw. Je�li chodzi o na- stolatki, to na pierwszym miejscu musimy postawi� efekt antykon- cepcyjny. Zbyt wczesne rodzicielstwo mo�e bowiem bardzo skom- plikowa� �ycie m�odym ludziom. Dlatego te� we wszystkich krajach, gdzie wykszta�cenie jest pod- staw� �yciowej kariery, proponuje si� nastoletnim dziewcz�tom pigu�ki antykoncepcyjne jako najskuteczniejszy spos�b zapobiega- nia ci��y. Istnieje jeszcze inny pow�d zalecania terapii hormonalnej tak m�odym kobietom. S� one bardzo aktywne seksualnie, a tylko 12 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo pigu�ki gwarantuj� t� sam� skuteczno�� antykoncepcji przez ca�y cykl 28 dni. M�ode kobiety, kt�re chc� stosowa� pigu�ki, powinny by� og�lnie zdrowe, ich proces wzrostu i przemian zwi�zanych z dojrze- waniem musi by� zako�czony, a cykl uregulowany. Tylko lekarz gine- kolog mo�e zdecydowa� o zastosowaniu tej metody antykoncepcji i tylko on, po uprzednim badaniu, jest w stanie tak dobra� preparat, aby samopoczucie kobiety nie zmieni�o si� podczas jego za�ywania. Istot� dzia�ania pigu�ki jest hamowanie proces�w produkcji i dojrze- wania zdolnych do zap�odnienia kom�rek jajowych. Prosta zasada: brak jajeczkowania = brak ci��y. Jednocze�nie pigu�ka powoduje zmian� typowych cykli na �sztuczne": bezbolesne, bez du�ej utraty krwi, bez napi�cia przedmiesi�czkowego i b�l�w owulacyjnych. Z tej przyczyny pigu�ka antykoncepcyjna ma r�wnie� dla wielu pacjentek walor leczniczy. Wiele os�b uwa�a, �e pigu�ka antykoncepcyjna jest szkodliwa, bo dzia�a przeciw biologii, zaburzaj�c naturalny cykl. Dlatego polecane s� r�wnie� inne metody, kt�re nie wp�ywaj� w taki spos�b na mecha- nizmy reguluj�ce cykl. Maj� one charakter dora�ny, czyli stosuje si� je, gdy zaistnieje taka potrzeba. Najstarsze tego typu metody to metody barierowe. Barier� mecha- niczn� tworzy np. prezerwatywa, nie dopuszczaj�c nasienia do jajeczka. Gdy bariera jest szczelna, nie mog� przenikn�� przez ni� plemniki i nie dochodzi do ci��y. Prezerwatywa zmniejsza r�wnie� ryzyko za- ra�enia si� chorobami przenoszonymi drog� p�ciow�. Z tego powodu ten typ antykoncepcji poleca si� osobom cz�sto zmieniaj�cym partne- r�w. Stosowanie prezerwatyw nie wp�ywa na stan zdrowia, czasem tylko zdarzaj� si� uczulenia na lateks (materia�, z kt�rego si� je wytwarza) lub na substancje, kt�rymi si� je powleka (nawil�aj�ce lub plemnikob�jcze). W inny spos�b nie szkodz�. Bywa jednak, �e stosuj�cy je narzekaj� na zmienione odczucia, brak komfortu oraz niepok�j zwi�zany z tym, �e prezerwatywa p�knie. 13 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Inn� odmian� metody barierowej jest wytworzenie bariery micznej, czyli zastosowanie substancji unieruchamiaj�cej plemniki Ograniczenie ich ruchu powoduje, �e nie mog� si� przedosta� do wn�trza macicy i jajowodu, gdzie dochodzi do zap�odnienia. Opisy wane preparaty to tzw. spermicydy, czyli tabletki, kremy, pianki, glo bulki dopochwowe. Wszystkie te �rodki dzia�aj� dora�nie i nie wp�y waj� na cykl. Nie mo�na ich jednak stosowa� zbyt cz�sto, np. kilk razy w tygodniu, gdy� mog� powodowa� podra�nienia. Bywa r�w nie�, �e nadmierna �lisko�� jest przyczyn� uczucia dyskomfort i zmniejsza doznania seksualne. Za wady nale�y uzna� ich mnie sz�, w por�wnaniu z pigu�kami, a nawet z prezerwatywami, skutecz no��. Poza tym i prezerwatywy, i globulki wed�ug niekt�rych u�yt- kownik�w wymagaj� �sporych manipulacji" przed stosunkiem, co mo�e do�� radykalnie popsu� nastr�j. Do dora�nej antykoncepcji s�u�� te� metody oparte na stosowaniu hormon�w. Tabletki mo�na za�ywa� tylko 2-4 razy w cyklu, poniewa� zawieraj� do�� du�e dawki hormon�w i przez to mog� powodowa� dzia�ania uboczne. Tak zwan� antykoncepcj� po stosunku mo�na sto- sowa� - w zale�no�ci od typu tabletek - od 1 do 72 godzin po zbli- �eniu. Takie pogotowie antykoncepcyjne mo�e zaleci� jedynie lekarz i nie wolno go stosowa� jako sta�ego sposobu zapobiegania ci��y. Za metody nieodpowiednie dla m�odych kobiet lekarze uznali wk�adki domaciczne (IUD). Powinny je stosowa� g��wnie kobiety, kt�re ju� rodzi�y. Od tych og�lnych zasad zdarzaj� si� wyj�tki. Wk�adki zwi�kszaj� ry- zyko powik�a� zapalnych, w tym r�wnie� zapale� wewn�trznych cz�- �ci narz�du rodnego - przydatk�w. Nie nadaj� si� dla kobiet zmienia- j�cych cz�sto partner�w, poniewa� nie chroni� przed chorobami przenoszonymi drog� p�ciow�. Nie zaleca si� tej metody kobietom, u kt�rych ryzyko chor�b zapalnych jest zwi�kszone, np. przy cukrzycy. Wi�kszo�� dost�pnych metod antykoncepcji jest bezpieczna, jed- nak zalecaj�c je m�odym kobietom, musimy zawsze rozwa�y�, czy nie wp�ywaj� one na p�niejsz� p�odno��. 14 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Antykoncepcja naturalna to teoretycznie idea�: metody te nie inge- ruj� w cykl i nie powoduj� dyskomfortu. Niestety, s� to najbardziej zawodne metody, zw�aszcza dla m�odych os�b. G��wny pow�d to brak jakiejkolwiek pewno�ci co do regularno�ci cykli oraz brak do- �wiadczenia w oznaczaniu okresu p�odnego. M�odych ludzi charak- teryzuje du�a labilno�� emocjonalna, s� podatni na stresy (co z tego, �e z naszej �doros�ej" perspektywy niedu�e), cz�sto te� zdarzaj� si� im fizjologiczne wahania poziom�w hormon�w. Z tego powodu sto- sowanie naturalnych metod, np. kalendarzyka, raczej nie mo�e by� polecane nastolatkom. Nale�a�oby r�wnie� zapomnie� o stosunku przerywanym jako spo- sobie unikania niepo��danej ci��y. Przede wszystkim dlatego, �e istnieje du�a mo�liwo�� przedwczesnego wytrysku nasienia oraz obecno�ci plemnik�w przed wytryskiem w wydzielinie z gruczo�u krokowego. D�ugotrwa�e pos�ugiwanie si� tak� metod� antykoncep- cji, czyli niepe�nym stosunkiem, jest niewskazane. Wed�ug seksuo- log�w stosunek przerywany utrwala bowiem nieprawid�owe reakcje seksualne i emocjonalne, prowadz�c do zaniku orgazmu i zmniej- szenia naturalnego pop�du. Poza tym dla pary to ogromny stres, poniewa� stosowanie tej metody zawsze jest po��czone z l�kiem, �e do zap�odnienia jednak mog�o doj��. Antykoncepcja mo�e by� dla m�odych ludzi niebezpieczna, je�li jest stosowana bez konsultacji z lekarzem. Dlatego apeluj�: je�li jeste�cie na tyle dojrzali, aby rozpoczyna� wsp�ycie, b�d�cie te� na tyle doro�li, by odwiedzi� lekarza ginekologa. Gdyby Twoja nastoletnia c�rka poprosi�a Ci� o rad�, jak� metod� antykoncepcji powinna stosowa�, to co by� jej poleci�? Przede wszystkim porozmawia�bym z ni� o tym, czy rzeczywi�cie jest pewna, �e w�a�nie teraz i z tym partnerem powinna rozpocz�� wsp�ycie. To bardzo wa�na decyzja. Poniewa� nie ma stuprocentowo 15 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo skutecznych metod antykoncepcji, przede wszystkim trzeba sobie odpowiedzie� na pytanie: czy rzeczywi�cie chcia�abym mie� dzieck z tym partnerem i sp�dzi� z nim reszt� �ycia? Inne wa�ne pytanie to jak sobie wyobra�am realizacj� swoicn ambicji, je�li na �wiat przyj-] dzie dziecko? Na te pytania on i ona powinni sobie odpowiedzie ka�de z osobna i wsp�lnie. Dopiero p�niej nale�y my�le� o wizycie u lekarza i wybraniu najskuteczniejszej metody antykoncepcji. Co m�wi� statystyki o stosunku Polak�w do antykoncepcji? Antykoncepcja to tylko mo�liwo�� decydowania o tym, kiedy, z kim i ile chcemy mie� dzieci. Powinna to by� decyzja obojga partner�w.! Obecnie w Polsce dost�pne s� prawie wszystkie metody antykon- cepcji stosowane na �wiecie. Jednak ich popularno�� jest odmienna ni� w krajach Europy Zachodniej. Na podstawie wielu bada� z ko�ca lat dziewi��dziesi�tych wykaza- no, �e najwi�ksz� popularno�ci� ciesz� si� w�r�d par ma��e�skich nast�puj�ce metody zapobiegania ci��y (GUS 1997): stosunek przerywany 42,5% metody naturalne - najcz�ciej kalendarzyk, znacznie rzadziej metoda owulacyjna lub termiczna, przed�u�enie okresu laktacji 27,5% prezerwatywy 20,0% wk�adka wewn�trzmaciczna 9,0% pigu�ka hormonalna 6,0% nie stosuj� �adnej antykoncepcji (ale nie planuj� dziecka) 22,4% Metody antykoncepcji stosowane przez pary ma��e�skie w Polsce 16 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Mo�na wi�c przyj��, �e blisko 70% par ma��e�skich stosuje anty- koncepcj� o niskim wsp�czynniku skuteczno�ci. Autorzy bada� zaznaczaj� znaczne r�nice mi�dzy miastem a wsi�. W �rodowisku wiejskim wi�cej par nie stosuje �adnej antykoncepcji lub stosuje wy��cznie stosunek przerywany. Na podstawie powy�szych danych mo�na okre�li�, �e metody an- tykoncepcji o wysokiej skuteczno�ci, takie jak wk�adka lub metody hormonalne, stosuje niewielki odsetek zam�nych kobiet w Polsce. Na podstawie opracowania przygotowanego przez dr Z. Izdebskiego (badania prowadzono pod koniec lat dziewi��dziesi�tych w�r�d par wybranych drog� losow�) mo�na powiedzie�, �e stosowanie anty- koncepcji przedstawia si� nast�puj�co: stosunek przerywany 15,1 % metody naturalne - najcz�ciej kalendarzyk, znacznie rzadziej metoda owulacyjna lub termiczna, przed�u�enie okresu laktacji 9,8 + 1,8 = 11,6% prezerwatywy 20,8% wk�adka wewn�trzmaciczna 4,8% pigu�ka hormonalna 8,3% globulki, pianki, kremy 0,3% inne metody 1,4% nie stosuj� �adnej antykoncepcji (ale nie planuj� dziecka) 30,1 % brak danych 7,6% Metody antykoncepcji stosowane w Polsce w latach dziewi��dziesi�tych Badania powy�sze dotyczy�y zachowa� zwi�zanych z potencjal- nym ryzykiem zaka�enia wirusem HIV. Nie dokonywano tu podzia��w 17 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo ze wzgl�du na pochodzenie �rodowiskowe, wi�c badania te odnoszi si� do tzw. statystycznego Polaka, czyli teoretycznie s� bli�sze �re dniej. Jasno z nich wynika, �e oko�o 55% par stosuje antykoncepcji o najni�szej skuteczno�ci lub, co jeszcze bardziej zatrwa�aj�ce, zdaj si� na los. Inne dost�pne nam badania zosta�y przeprowadzone w Bia�ymstok w latach 1997 - 98 w�r�d m�odzie�y licealnej. Metoda �rednio % od % do% tabletki hormonalne 28,7 5,8 50,0 prezerwatywy 74,8 63,0 100,0 spermicydy 24,1 12,4 41,0 stosunek przerywany 23,1 12,5 64,0 metody naturalne 18,5 11,0 28,5 nie znaj� �adnej metody 7,7 0,0 16,0 Deklarowana znajomo�� antykoncepcji w�r�d m�odzie�y Deklarowana znajomo�� metod antykoncepcji nie oznacza umiej�t- no�ci ich stosowania. W�r�d m�odych ludzi pokutuje jeszcze pogl�d, �e przy �pierwszym razie" nie trzeba si� zabezpiecza�. Przeprowadzi- �em wi�c w�r�d m�odzie�y licealnej badania na temat antykoncepcji przy pierwszym stosunku. Oto ich wyniki: 18 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Metoda prezerwatywy tabletki hormonalne stosunek przerywany brak antykoncepcji 30,0 2,5 30,0 37,5 Antykoncepcja stosowana przy pierwszym stosunku Z tej tabelki jasno wynika, �e prawie 70% m�odych ludzi nie zabez- piecza si�, rozpoczynaj�c wsp�ycie. Takie zachowania, moim zda- niem, wynikaj� przede wszystkim z ignorancji. Stosowane s� tylko metody, kt�re w najprostszy spos�b kojarz� si� z ochron� przed ci���. �wiadczy to o ca�kowitym nieprzygotowaniu do �ycia i nara�a m�odych ludzi na fatalne konsekwencje. Dane te dotycz� miasta, w kt�rym mieszka 300 ty�. os�b, na wsi pewnie tego typu zachowania s� jeszcze cz�stsze. Badania wykonane w du�ych o�rodkach, takich jak Warszawa - niestety niepublikowane - wskazuj� na znacznie cz�stsze stosowa- nie w�r�d m�odzie�y preparat�w hormonalnych, do oko�o 40% w�r�d osiemnastolatk�w. Wi��e si� to ze znacznie cz�stszym deklarowa- niem posiadania sta�ego partnera oraz z lepsz� znajomo�ci� zasad dzia�ania antykoncepcji. Niestety, ma to te� swoje ujemne strony: w du�ych o�rodkach panuje wi�ksza swoboda seksualna i, co si� z ni� ��czy, znacznie wi�ksze ryzyko zaka�enia wirusem HIV. M�odzi ludzie w miastach (co wynika z tych ankiet) cz�ciej zasi�gaj� porady lekarskiej przed rozpocz�ciem wsp�ycia, lekarze za� cz�ciej pro- ponuj� im antykoncepcj� hormonaln�. W krajach Europy Zachodniej r�wnie� dominuj� takie w�a�nie tendencje. Cz�sto nastolatka po pierwszej wizycie u ginekologa 19 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo otrzymuje recept� na �rodki antykoncepcyjne. Nawet u piel�gni; szkolnej dost�pne s� pigu�ki do antykoncepcji postkoitalnej - stosunku. Pomimo wielu program�w edukacyjnych dotycz�cych zachow? seksualnych, w tym r�wnie� metod zapobiegania ci��y, ich stos wanie przy pierwszym stosunku nie jest cz�ste. W badaniach prz( prowadzonych we Francji w 1992 roku wykazano, �e a� 80% os< podejmuj�cych wsp�ycie po raz pierwszy nie zabezpiecza�o antykoncepcyjnie, a najcz�ciej stosowane metody to: prezerwaty-j wa (47%), stosunek przerywany (27%), tabletki hormonalne (17%).; Tylko 23% m�odych ludzi zg�aszaj�cych si� do lekarza po porad� antykoncepcyjn� nie ma aktualnie partnera. Wed�ug tych samych bada� �redni czas od porady lekarskiej do inicjacji seksualnej wynosi 11 i p� miesi�ca - prawie rok! Cz�sto�� zaj�cia w ci��� w�r�d wsp�yj�cych bez antykoncepcji zalecanej przez lekarza wynosi 40% w ci�gu p� roku, za� 66% w ci�gu 2 lat. Badania wykaza�y, �e m�odzie� w Wielkiej Brytanii w 1990 roku najcz�ciej stosowa�a nast�puj�ce metody antykoncepcji: Wiek Tabletka hormonalna Prezerwatywy IUD Spermicydy 16-1 7 lat (27%) 20% 6% 1% 2% 1 8-20 lat (72%) 55% 9% 4% 8% Metody antykoncepcji najcz�ciej stosowane przez m�odzie� w Wiel- kiej Brytanii Z tych danych wynika, �e na najwi�ksze ryzyko zaj�cia w ci��� nara- �aj� si� osoby bardzo m�ode, rozpoczynaj�ce wsp�ycie. Brak wiado- mo�ci i brak wyobra�ni to g��wne przyczyny tych beztroskich zachowa�. Dla por�wnania przytocz� dane z USA. Je�eli chodzi o m�odociane matki, istotny jest te� wska�nik donoszenia ci��y. W naszym kraju takie badania nie zosta�y dotychczas w spos�b wiarygodny przepro- 20 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo wadzone. Nie mo�na okre�li�, ile ci�� zaistnia�ych u m�odocianych jest poddanych aborcji. W USA (wed�ug danych z 1990) wska�nik ten, na 1000 kobiet w wieku 14-19 lat, przedstawia� si� nast�puj�co: 14 lat 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 lat ci��e og�em 17 37 58 90 126 14 porody 5 17 22 42 66 81 aborcje 12 20 36 48 60 60 Wska�nik zako�czenia porodem ci�� m�odocianych matek w poszcze- g�lnych grupach wiekowych Powy�sze dane wykazuj�, i� dopiero u dziewcz�t w wieku 18 lat liczba porod�w przewy�sza liczb� dokonywanych aborcji. Jeden z mit�w dotycz�cych �bezpiecznego wsp�ycia"g�osi, �e nie mo�na zaj�� w ci��� przy pierwszym stosunku. Takich mit�w o prostych sposobach unikania ci��y jest wiele, a ten o pierwszym stosunku na tyle powszechny, �e warto si� do sprawy odnie��. Niestety, nawet przy pierwszym stosunku kobieta mo�e zaj�� w ci���, je�eli jest w okresie p�odnym. P�odno�� zale�y od fazy cyklu i wyst�powania owulacji. Je�li dojdzie do pe�nego stosunku (w medycznym �argonie - penetracji cz�onka), to zawsze w okresie owulacji istnieje mo�liwo�� zap�odnienia. Ma�o tego, nawet brak pe�nej penetracji nie chroni przed ci���! Powszechnie uwa�a si�, �e stosunki przedsionkowe s� ca�kowicie bezpieczne. To te� tylko mit. B�ona dziewicza nie zamyka pochwy w spos�b ca�kowity, wi�c przy takiej pr�bie wsp�ycia nasienie mo�e dosta� si� do pochwy (i wy�ej) i mo�e doj�� do zap�odnienia. Czasa- mi mo�e to prowadzi� do ci��y, czyli mog� rodzi� nawet dziewice! 21 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Nast�pny mit g�osi, �e nie mo�na zaj�� w ci��� podczas miesi�c; Jak wiadomo, cykl rozpoczyna si� od pierwszego dnia miesi�c; i ju� wtedy zaczynaj� powoli rosn�� p�cherzyki Graafa. Je�eli krwi wienie jest d�u�sze, to ju� w kilka dni po jego zako�czeniu mo�e st�pi� owulacja. A plemniki zdolne do zap�odnienia mog� przetrw w drogach rodnych nawet do 5 dni! W takiej sytuacji �atwo o niei ��dan� ci���. Chc� podkre�li�, �e ca�a pierwsza faza cyklu jest niestabiln i wykorzystywanie jej w tzw. naturalnej antykoncepcji mo�e by�! zawodne, tym bardziej �e owulacja mo�e nast�pi� bardzo wcze�nie,' nawet w czasie trwania miesi�czki. Zawsze nale�y pami�ta�, �e do zap�odnienia wystarczy jedna kom�rka jajowa i jeden plemnik. �Domowym" sposobem antykoncepcji jest przep�ukiwanie pochwy po stosunku. To nic nie daje! Ju� w kilka sekund po wytrysku, a szcze- g�lnie w okresie p�odnym, spora liczba plemnik�w znajduje si� w ka- nale szyjki i w macicy, sk�d nie da si� ich wyp�uka�. Taka metoda tylko pozornie uspokaja, nie zmuszaj�c do szukania innych, skuteczniej- szych sposob�w. Inny antykoncepcyjny mit to wiara w stosunek przerywany. Logika wskazuje, �e brak wytrysku nasienia to pewna metoda antykoncep- cji. Tak nie jest, bo ju� w wydzielinie z gruczo�u krokowego poprze- dzaj�cej wytrysk mog� znajdowa� si� znaczne ilo�ci plemnik�w. Nie do��, �e metoda wprowadza nerwowo�� i utrudnia normalne wsp�- �ycie, to jeszcze cz�sto zawodzi, zw�aszcza u m�odych os�b. Podobnie du�e zdziwienie, nawet w�r�d nie tak m�odych kobiet, budzi fakt, �e mog� one zaj�� w ci��� po porodzie, gdy jeszcze kar- mi� piersi�. Wynika to z tego, �e cz�sto laktacja jest przedstawiana jako jeden ze sposob�w naturalnej antykoncepcji. To prawda, �e p�odno�� w tym okresie jest mniejsza, lecz w rzeczywisto�ci jest to tylko prawda statystyczna! Mniejsza mo�liwo�� zaj�cia w ci��� (przy intensywnym karmieniu wynosz�ca 6 - 10%) nie oznacza skutecznej antykoncepcji. Dlate- go metoda ta mo�e by� stosowana tylko przez osoby, dla kt�rych 22 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo liesi�czki. liesi�czki J�li krwa- no�e wy- rzetrwa� o niepo- stabilna )�e by� :ze�nie, :, �e do k. >ochwy szcze- jwka- a tylko :zniej- ogika ncep- prze- '. Nie sp�- biet, kar- ana �e t to niu te- ch ewentualna nast�pna ci��a nie jest problemem. Aby w tym okresie czu� si� w pe�ni zabezpieczonym, nale�y stosowa� inn�, dodat- kow� metod� antykoncepcji. Nawet je�li jeszcze nie wyst�pi�a miesi�czka. Co nastolatki powinny wiedzie� o fizjologii i p�odno�ci? Dlaczego �rodki antykoncepcyjne s� przeznaczone g��wnie dla kobiet? Dziewczyna o swojej �dojrza�o�ci" przekonuje si� w momencie wy- st�pienia miesi�czki. Zar�wno w Polsce, jak i w innych krajach Eu- ropy nast�puje to coraz wcze�niej - oko�o 13. roku �ycia, ale zdarza si�, �e regularnie miesi�czkuj� jedenastoletnie dziewczynki i jest to uznawane za normalne. Zjawisko przyspieszenia dojrzewania zwi�- zane jest z jako�ci� �ycia i miejscem zamieszkania. Najp�niej doj- rzewaj� dziewcz�ta ze wsi. Czasami ju� przed dojrzewaniem pojawia si� zainteresowanie p�ci� przeciwn�, kt�re z czasem przekszta�ca si� w wyra�ny pop�d seksu- alny, co - z biologicznego punktu widzenia - prowadzi do podj�cia wsp�ycia. Uzyskanie, samej dojrza�o�ci fizycznej, z racji wcze�niej- szego dojrzewania, nie idzie w parze z dojrza�o�ci� psychiczn�. Troch� w tym winy ewolucji: u cz�owieka, w odr�nieniu od wi�k- szo�ci ssak�w, p�odno�� nie wyst�puje sezonowo. Zar�wno pop�d seksualny, jak i p�odno�� wyst�puj� przez ca�y rok. U ludzi ch�� wsp�ycia nie jest jednoznaczna z ch�ci� posiadania potomstwa. Wsp�ycie jest traktowane jako jedna z danych nam przez natur� przyjemno�ci, a nie �wiadoma i celowa d��no�� do posiadania po- tomstwa. Szczerze m�wi�c, oba te zachowania si� nie wykluczaj�, lecz ta �przyjemniejsza strona" dominuje. Taki nadmierny w stosun- ku do potrzeb prokreacyjnych pop�d seksualny ograniczony jest okresami zmniejszonej p�odno�ci u kobiet. Gdyby nie ta biologiczna w�a�ciwo��, nasz gatunek pewnie nie pozostawi�by ju� wolnego skrawka na ziemi. 23 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Istniej� dwie logiczne przyczyny, dla kt�rych i kiedy�, i obecni antykoncepcj� opracowuje si� przede wszystkim dla kobiet. De duj� o tym wzgl�dy biologiczne i fizjologiczne, pozwalaj�ce znacznie �atwiejsze sterowanie p�odno�ci� u kobiet. Pow�d natury biologicznej jest nast�puj�cy: m�czyzna ma w sadzie nieustann� zdolno�� zap�adniania od okresu dojrzewania do p�nej staro�ci. Przez ca�y ten czas j�dra produkuj� zdolne zap�odnienia plemniki. W jednym mililitrze spermy znajduje si� ok 100 milion�w plemnik�w, a w trakcie jednego wytrysku z nasienie wydostaje si� ponad 300 milion�w. Zahamowanie tej nieustann produkcji jest trudne, wymaga stosowania preparat�w o bardzo si nym dzia�aniu. Cz�sto efektem jest ca�kowite zahamowanie pop�du, a wtedy niepotrzebna jest antykoncepcja. Z kobiec� p�odno�ci� jest inaczej. Po pierwsze, trwa ona tylko od okresu dojrzewania do okresu przekwitania. Po drugie za�, kobieta! mo�e pocz�� dziecko jedynie w ci�gu kilku dni w miesi�cu. �ci�lej m�wi�c, podczas 4 - 5 dni w licz�cym �rednio 28 dni cyklu fizjolo- gicznym pomi�dzy krwawieniami. Je�eli uda si� nie dopu�ci� do zap�odnienia w ci�gu tych kilku p�odnych dni, kobieta nie zajdzie w ci��� w danym cyklu miesi�cznym. �atwiej te� jest zaburzy� pro- ces dojrzewania i uwalniania kom�rki jajowej u kobiety ni� proces wytwarzania i transportu plemnik�w u m�czyzny. Dlatego znacz- nie pro�ciej jest wyprodukowa� skuteczny �rodek antykoncepcyjny dla kobiet ni� analogiczny dla m�czyzn. Jak dochodzi do zap�odnienia? Fizjologiczny cykl p�ciowy jest regulowany przez bardzo subteln� gr� hormonaln�. Najwa�niejsze hormony wp�ywaj�ce na cyklicz- no�� reakcji w organizmie kobiety wydzielane s� przez przysadk� (niewielki gruczo� u podstawy m�zgu) i przez ni� kontrolowane. Kon- trola ta zwi�zana jest z uwalnianiem przez zako�czenia nerwowe w tej okolicy niewielkich ilo�ci tzw. hormon�w uwalniaj�cych i hamu- 24 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo 9, i obecnie >biet. Decy- 'alaj�ce na i ma w za- ewania a� zdolne do j si� oko�o lasieniem 9ustannej ardzo sil- pop�du, tylko od kobieta . �ci�lej i fizjolo- �ci� do zajdzie y� pro- proces znacz- Dcyjny teln� tlicz- Jdk� Con- :>we nu- j�cych. Wp�ywaj� one na przysadk�, kt�ra wydziela hormony steru- j�ce bezpo�rednio prawid�ow� funkcj� jajnika. Te w�a�nie hormony przysadki zwane tropowymi, czyli steruj�cymi (luteotropowy - w skr�cie LH i follikulotropowy - FSH), s� przenoszone przez krew do jajnika. Po przedostaniu si� do jajnika hormony tropowe oddzia�uj� bezpo- �rednio na proces dojrzewania kom�rek jajowych w p�cherzykach. P�cherzyk sk�ada si� z oocytu, czyli niedojrza�ej kom�rki jajowej i to- warzysz�cych jej kom�rek ziarnistych. U noworodka p�ci �e�skiej jajniki zawieraj� oko�o 2 milion�w takich niedojrza�ych kom�rek jajowych, a w ci�gu ca�ego �ycia zaledwie oko�o 400 z nich przekszta�ca si� w prawid�owe, dojrza�e kom�rki, kt�re mog� by� zap�odnione. Mimo to jest ich wci�� znacznie wi�- cej, ni� organizm m�g�by efektywnie spo�ytkowa� (kobieta nie mo- �e mie� wszak wi�cej ni� nieco ponad dwadzie�cioro dzieci). Tote� w ka�dym cyklu miesi�cznym proces dojrzewania rozpoczyna kilka- na�cie kom�rek ja�owych, ale najcz�ciej dojrzewa tylko jedna. Gdy jest ich wi�cej, mo�e doj�� do ci��y mnogiej: bli�niaczej, trojaczej itd. Pozosta�e dojrzewaj�ce w tym cyklu p�cherzyki w spos�b natu- ralny zanikaj�. W pocz�tkach cyklu (a za ten uwa�amy pierwszy dzie� krwawie- nia miesi�cznego) pod wp�ywem FSH w jajniku kilka p�cherzyk�w pierwotnych zaczyna rosn�� i produkowa� g��wny �e�ski hormon, estradiol, kt�ry towarzyszy� b�dzie dalszym przemianom a� do ko�- ca cyklu. Estrogeny, mi�dzy innymi estradiol, s� odpowiedzialne za wyst�powanie typowych cech �e�skich. W dalszym ci�gu cyklu dokonuje si� wyb�r jednego tylko p�che- rzyka, a wi�c jednej kom�rki jajowej, do dalszego wzrostu. Powody, dla kt�rych tak si� dzieje, nie s� do ko�ca znane - prawdopodobnie decyduje tu szybko�� wzrostu i wp�yw lokalnie (w jajniku) dzia�aj�cych substancji hormonalnych. P�cherzyk znacznie si� powi�ksza, gromadzi si� w nim p�yn i ro�nie a� do �rednicy 1,5 - 2,5 cm. Oko�o 14. dnia cyklu (w cyklu 28-dniowym), wskutek dzia�ania hormon�w, 25 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo dochodzi do p�kni�cia p�cherzyka (zwanego od nazwiska odk' p�cherzykiem Graafa). Z p�kni�tego p�cherzyka wydostaje si� di r�a�a kom�rka jajowa, kt�ra nast�pnie trafia do jajowodu. Podr� kom�rki przez jajow�d do jamy macicy trwa kilka (najcz�ciej oko�o tygodnia). Do zap�odnienia mo�e doj�� ty� w tym w�a�nie czasie, i to przez okres nie d�u�szy ni� 24 do 48 g dzin. Najcz�ciej zap�odnienie nast�puje w najszerszym miejsi jajowodu, w tzw. ba�ce. A� tam docieraj� plemniki, kt�re w trakci stosunku znalaz�y si� pochwie. To, czy kom�rka jajowa zostanie p�odniona, czy nie, zale�y w du�ej mierze od �ywotno�ci oraz licz otaczaj�cych j� plemnik�w. Musz� one rozpu�ci� os�onk�, w kt�n znajduje si� kom�rka, by jeden z nich m�g� wnikn�� do wn�tr; i dokona� zap�odnienia. Je�li plemnik przeniknie do kom�rki jajo-j wej, j�dra obu kom�rek (plemnika i jaja) ��cz� si�. Powsta�a w ten spos�b nowa kom�rka, zawieraj�ca geny obojga rodzic�w, zaczyna si� nast�pnie dzieli�. Jak wida� z tego opisu, w miesi�cznym cyklu mo�na wyra�nie okre�li� faz� najlepsz� do zaj�cia w ci���, jak r�wnie� czas, gdy mo�na jej zapobiec. Okres p�odny zwi�zany jest przede wszystkim z uwolnieniem kom�rki jajowej z jajnika. Je�eli kom�rka nie dostanie si� do jajowodu lub jej podr� potrwa zbyt d�ugo, czy wreszcie je�li w tym czasie nie dojdzie do stosunku p�ciowego - nie ma mo�li- wo�ci zaj�cia w ci���. Ze wzgl�du na tak kr�tki okres zdolno�ci kom�rki do zap�odnienia najbardziej optymalna sytuacja jest wtedy, gdy plemniki ju� �czeka- j�" w ba�ce jajowodu na owulacj�. Najpewniej mo�na zaj�� w ci���, je�eli stosunek nast�pi na kilka godzin przed jajeczkowaniem. Po po��czeniu si� plemnika z kom�rk� jajow�, czyli po zap�odnie- niu odbywaj�cym si� w jajowodzie, kom�rka jajowa przemieszcza si� do jamy macicy. Zap�odnione jajeczko, kt�re po wielokrotnych podzia�ach zmieni�o si� ju� w kilkudziesi�ciokom�rkow� blastocy- st�, wszczepia si� w b�on� �luzow� macicy. Proces ten nazywa si� zagnie�d�eniem. Je�eli jednak blastocysta znajdzie si� w jamie 26 � �� uu/u) ^ostaje si� wodu. frvva kilka dni 26 doj�� tylko z 24 do 48 g0- 'szym miejscu :t�re w trakcie a zostanie za- icl oraz liczby ;nke> vv kt�rej � do wn�trza ;om�rki jajo- vsta�a w ten 5w- zaczyna a ^yra�n/e gdy Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo 3 dostanie szcie je�li ">a mo�ii- odn/enia �czeka- *v ci���, n. ��odnie- sszcza otnych stocy- va si� lamie macicy za p�no lub za wcze�nie albo b�ona �luzowa n/e zostanie prawid�owo przygotowana, przysz�y zarodek nie b�dzie m�g� si� rozwija� w organizmie matki i zostanie wydalony na zewn�trz. Takie zjawisko samoistnego usuni�cia 2 organizmu zap�odnionego jajecz- ka zdarza si� prawdopodobnie a� w oko�o 40% przypadk�w. Z cz�ci kom�rek zarodka powstaj� tkanki odpowiadaj�ce za pra- wid�owe od�ywianie p�odu - w p�niejszym okresie ci��y utworz� one �o�ysko. Tkanki te wytwarzaj� hormon podobny do hormon�w wydzielanych przez przysadk� w drugiej po�owie cyklu, dzi�ki czemu ci��a si� utrzymuje. Powoduje on w jajniku dalszy wzrost i prze- kszta�cenie si� kom�rek ziarnistych z p�kni�tego p�cherzyka w cia�- ko ci��owe. W�a�nie dlatego nie dochodzi do wyst�pienia miesi�czki, a ci��a mo�e dalej rozwija� si� w jamie macicy. Je�eli do zap�odnienia nie dojdzie, kom�rka jajowa ulega samoist- nemu wydaleniu, a powsta�e w miejsce p�cherzyka Graafa cia�ko ��te zanika. Powoduje to gwa�towny spadek st�enia hormon�w i w organizmie i wyst�pienie miesi�czki. B�ona �luzowa macicy z�uszcza si� i zostaje wydalona podczas krwawienia. Po zako�czeniu miesi�czki b�ona �luzowa jest odtwarzana. Ju� w czasie krwawienia miesi�cznego znowu uruchamia si� regulacja hormonalna: w przysadce wzrasta uwalnianie FSH (hormonu stymuluj�cego rozw�j p�cherzyka Graafa). W ten spos�b zaczyna si� nast�pny cykl p�ciowy. Przeci�tnie trwa on 28 dni, lecz uznaje si�, �e odchylenia od tej normy o trzy dni w jedn� lub w drug� stron� s� r�wnie� prawid�owe. Wszystkie opisane wy�ej zmiany hormonalne, jakie zachodz� w organizmie kobiety podczas zwyk�ego cyklu, wp�ywaj� nie tylko na procesy zwi�zane z produkcj� kom�rek jajowych. Wywo�uj� one tak�e r�ne dodatkowe efekty. Hormony produkowane przez jajnik powoduj� odpowiednie prze- miany w samej macicy - dostosowuj�c �luz�wk� do zaistnienia ewentualnej ci��y. Zmienia si� r�wnie� charakter i ilo�� �luzu w szyjce 27 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo macicy, ulega przemianie gruczo� piersiowy, jakby w ka�dym mia�a si� rozwin�� ci��a. Dzi�ki temu mo�na zaobserwowa� bar� subtelne przemiany wskazuj�ce, w jakim momencie, w jakiej \� cyklu znajduje si� kobieta oraz czy wyst�pi�a ju� owulacja. -cl? zn j� Aby m�c my�le� o antykoncepcji, trzeba zna� dobrze sv organizm. Om�wmy fazy cyklu kobiety. Faza pierwsza - przedowulacyjna - zale�na od FSH wydzielani go przez przysadk�, zwana r�wnie� faz� wzrostow�, zwi�zana je z produkcj� w jajniku estrogen�w. Zaczyna si� z pierwszym dniei krwawienia, tak jak ca�y cykl. W tym czasie dochodzi do ponown wydzielania z przysadki m�zgowej FSH. Hormon ten powodujej rozpocz�cie procesu dojrzewania kilku p�cherzyk�w w jajniki* i zwi�kszon� produkcj� estrogen�w. Estrogeny (estradiol) wp�ywaj� na �luz�wk� macicy, powoduj�c jej wzrost. W ci�gu kilku dni zanika krwawienie, a �luz�wka w macicy grubieje. W tym czasie dojrzewa ju� tylko jeden p�cherzyk i w�a�ciwy jajnik si� powi�ksza. Faza ta trwa zazwyczaj oko�o 14 dni od momentu rozpocz�cia cyklu. Chc� podkre�li�, �e ta faza jest niesta�a, a jej d�ugo�� jest trudna do przewidzenia. Mo�e trwa� od dziewi�ciu do kilkunastu dni. Faza druga - owulacyjna - wyst�puje najcz�ciej w po�owie cyklu. Na skutek gwa�townego wzrostu st�enia drugiego hormonu, wy- dzielanego przez przysadk� LH, dochodzi do owulacji, czyli jajecz- kowania. Inaczej m�wi�c, do p�kni�cia p�cherzyka i wydostania si� z niego dojrza�ej kom�rki jajowej. Przedostaje si� ona do jajowodu i zaczyna swoj� w�dr�wk�. Gdy trafi na plemniki, dochodzi do za- p�odnienia. Ten sam hormon LH powoduje przemiany w pozosta�ym po jajeczkowaniu p�cherzyku, kt�ry ulega przebudowie. Zmienia si� w cia�ko ��te i, co najwa�niejsze, zaczyna produkowa� progesteron - hormon odpowiedzialny za faz� poowulacyjn�. Zi z p c c \ 28 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Faza trzecia - poowulacyjna (faza wydzielnicza lub faza progeste- ronowa). W wyniku pojawienia si� we krwi progesteronu zachodz� zmiany w �luz�wce macicy - gruczo�y w niej umieszczone zaczyna- j� produkowa� znaczne ilo�ci wydzieliny, stwarzaj�c dobre warunki do zagnie�d�enia si� rozwijaj�cego si� zarodka. Przemiany w cia�ku ��tym i wydzielanie przez nie progesteronu zale�ne s� od obecno�ci hormonu LH. Kiedy jego st�enie powoli zaczyna si� zmniejsza�, cia�ko ��te obumiera i przestaje wydziela� progesteron. Ta faza jest do�� sta�a i trwa oko�o 14 dni. W tej cz�ci cyklu szansa zaj�cia w ci��� jest znacznie mniejsza, bo nie mo�e doj�� do jajeczkowania, gdy� nie ma gotowych do tego kom�rek. Wraz ze spadkiem st�enia progesteronu �luz�wka zaczyna ulega� zmianom na skutek obkurczenia si� od�ywiaj�cych j� naczy� - ule- ga z�uszczeniu i pojawia si� miesi�czka. Je�li dojdzie do zap�odnie- nia, rozwijaj�ce si� kom�rki zarodka zaczynaj� podczas w�dr�wki przez jajow�d wydziela� hormon o takim samym dzia�aniu jak LH, kt�ry utrzymuje cia�ko ��te, i w�wczas nie dochodzi do miesi�czki. Okres przechodzenia zap�odnionej kom�rki przez jajow�d wynosi 6 -7 dni. Po tym czasie, je�eli nie zajd� �adne komplikacje, zaczyna si� ona wszczepia� w �luz�wk� macicy i wydzielaj�c hormony do krwi matki, utrzymuje ci���. Miesi�czka si� nie pojawia. Tak wi�c p�odno�� to cykliczne zjawisko uwarunkowane momen- tem owulacji. O ewentualnym wykorzystaniu tego naturalnego zjawi- ska do osi�gni�cia efektu antykoncepcji mo�emy my�le� wtedy, gdy zaniechamy wsp�ycia w okresie p�odnym. Jednak biologiczny ze- gar chodzi nieregularnie i nie zawsze jeste�my w stanie taki moment okre�li�. Dlatego o skuteczno�ci naturalnych metod antykoncepcji decyduj� nast�puj�ce czynniki: a) Regularno�� momentu owulacji. Niestety, czas trwania pierw- szej fazy mo�e si� zmienia�, a wi�c i moment owulacji mo�e by� wcze�niejszy lub op�niony. Decyduj� o tym m.in. takie czynniki, jak stres, zmiana klimatu, przezi�bienie, choroba. 29 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo b) Czas prze�ycia zdolnych do zap�odnienia plemnik�w w dro gach rodnych kobiety. Wcze�niej wspomnia�em, �e idealna dli zap�odnienia jest sytuacja, kiedy plemniki �oczekuj�" na owula cj�. A warto wiedzie�, �e mog� one prze�y� w jajowodzie na- wet 3 dni (72 godziny), czyli stosunek odbyty nawet 3 dni przed owulacj� mo�e zako�czy� si� ci���! Bywa, �e przy wyj�tkowo sprzyjaj�cych okoliczno�ciach czas ten wyd�u�a si� do 5 dni. c) Okres, w jakim kom�rka jajowa jest zdolna do zap�odnienia, Jest on kr�tki i wynosi oko�o 12 godzin, cho� mo�e si� wyd�u�y� nawet do 48 godzin. W praktyce oznacza to, �e je�li kobieta ma oznaczony dok�adnie moment owulacji, to po up�ywie 48 godzin mo�e wsp�y� i nie zajdzie w ci���. Faza poowulacyjna j�sl sta�a i z regu�y trwa oko�o 14 dni. Po owulacji mo�liwo�� zaj�cia w ci��� jest ma�o prawdopodobna. Na wymienionych powy�ej kilku naturalnych zjawiskach, zachodz�- cych w trakcie cyklu w organizmie kobiety, opieraj� si� wszystkie tzw. naturalne sposoby regulacji urodze�. Dlaczego na okre�lenie metod naturalnych stosujemy termin �naturalna regulacja urodze�", a nie �naturalne metody anty- koncepcji"? Antykoncepcja to zapobieganie ci��y w okresie koncepcji, czyli w czasie, gdy mo�e doj�� do zap�odnienia. To zapobieganie trwa przez ca�y czas, bez wzgl�du na to, czy przypada na okres p�odny, czy nie - czyli przez ca�y cykl. Naturalne metody planowania rodziny, jak sama nazwa wskazuje, oznaczaj� mo�liwo�� wsp�ycia tylko w okresie, gdy zaj�cie w ci��� jest ma�o prawdopodobne, czyli nie w okresie p�odnym (koncepcji). Kto� przywi�zuj�cy wag� do nazw powiedzia�by, �e trudno m�wi� o antykoncepcji, gdy zaj�cie w ci��� powinno by� niemo�liwe. 30 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo Na �wiecie nie stosuje si� takich rozr�nie�: antykoncepcja to wszelkie metody zapobiegaj�ce niechcianej ci��y, bez jakichkolwiek podzia��w.' Co trzeba wiedzie� o swoim cyklu, aby stosowa� naturalne metody regulacji urodze�? Wszystkie naturalne metody zapobiegania ci��y polegaj� na wni- kliwej obserwacji cyklu, ustaleniu fazy p�odnej i zaprzestaniu wsp�- �ycia w tym w�a�nie okresie. Dopiero w latach dwudziestych i trzy- dziestych XX wieku zbadano zjawisko owulacji u ludzi i nauczono si� prawid�owo okre�la� jej termin. Skuteczno�� wszystkich metod naturalnych zale�y od tego, czy i w jakim stopniu uda si� precyzyj- nie okre�li� fazy cyklu i moment wyst�pienia owulacji. Wiele czynni- k�w mo�e spowodowa�, �e owulacja wyst�pi w innym okresie cyklu, zw�aszcza w jego pierwszej fazie, a nawet podczas miesi�czki. Prawdopodobie�stwo takiego spontanicznego jajeczkowania jest znacznie wy�sze w pierwszej cz�ci cyklu i dotyczy szczeg�lnie m�odych kobiet, kt�re miesi�czkuj� nieregularnie. W praktyce, aby stosowa� naturalne metody regulacji urodze�, nale�y okre�li� na podstawie kilku, a jeszcze lepiej kilkunastu cykli miesi�cznych dzie�, w kt�rym dochodzi do owulacji. U kobiet o 28-dniowych cy- klach najcz�ciej wyst�puje ona mi�dzy 12. a 16. dniem cyklu. Naj�atwiej ustali� termin owulacji kobietom, kt�re odczuwaj� wyra�ne b�le owulacyjne, zw�aszcza je�li wi��� si� one dodatkowo z plamie- niem oko�oowulacyjnym - czyli niewielkim, kr�tkotrwa�ym krwawie- niem. W takim przypadku mo�na ustali� moment owulacji prawie co do godziny. To jednak nie wystarczy. Nale�y jeszcze uwzgl�dni� okres prze- �ywalno�ci plemnik�w (do 72 godzin) i zdolno�ci kom�rki jajowej do zap�odnienia (od 12 do 48 godzin). Mo�na wi�c za�o�y�, �e okres p�odny zaczyna si� na 72 godziny przed owulacja, a ko�czy 31 Antykoncepcja, czyli �wiadome macierzy�stwo 48 godzin po niej. Bior�c pod uwag� te prawid�owo�ci, mo�na czy�, �e okres p�odny w 28-dniowym cyklu zawiera� si� b�dzie pon dzy 9. a 18. dniem od pocz�tku krwawienia. Takie wyliczenia sta�y! podstaw� do stosowania tzw. kalendarzyka ma��e�skiego. U kobiety o regularnych, 28-dniowych cyklach okres niep�c powinien trwa� od 1. do 9. dnia cyklu oraz od 18. do 28. Je�eli bieta ma d�u�szy, cho� regularny cykl (np. �rednio 32 dni), to mu indywidualnie wyznaczy� okres p�odny. Robi si� to w nast�puje spos�b: wiadomo, �e druga faza cyklu (czyli od owulacji do mij si�czki) jest najcz�ciej sta�a i trwa oko�o 2 tygodni. Do�� trudn ustali�, jak szybko po miesi�czce nast�pi owulacja, ale ze znacznj wi�ksz� pewno�ci� mo�emy przyj��, �e od owulacji do pocz�tl nast�pnej miesi�czki up�ynie 14 dni. Aby nasze wyliczenia by�y sti tystycznie bardziej prawdopodobne, nale�y ustali� �redni� d�ugo� trwania cyklu biologicznego, bior�c pod uwag� 6 cykli, nast�pni( odj�� 14 dni i w ten spos�b oznaczy� przypuszczalny termin wyst� powania owulacji. Od �redniego czasu trwania cyklu odejmujer 14 dni drugiej fazy: 32 - 14 = 18, a wi�c termin owulacji przypad� na 18. dzie� cyklu. Owulacja mo�e nast�pi� nieco wcze�niej lub nieco p�niej, tote� dla pewno�ci nale�y przyj��, �e wypadnie ona mi�dzy 16. a 20. dniem cyklu. Po okre�leniu przypuszczalnego ter minu owulacji przyst�pujemy do wyliczenia dni �bezpiecznych" dc wsp�ycia. Skoro plemniki mog� przetrwa� �rednio a� 72 godzin] (trzy doby), teoretyczny okres niep�odny powinien zacz�� si� w na szym przypadku z pierwszym dniem miesi�czki i trwa� do 13. dnia cyklu Poowulacyjny okres niep�odny b�dzie za� trwa� od 21. dnia cykli do kolejnej miesi�czki. Nale�y pami�ta�, �e druga, poowulacyjn faza cyklu jest zawsze bezpieczniejsza antykoncepcyjnie ni� pierwsza Innym sposobem po�redniego wyznaczania momentu owulacj ju� bardziej indywidualnym, jest tzw. metoda termiczna. Jedn� z zz uwa�alnych zmian, do jakich dochodzi pod wp�ywem hormon�\ w organizmie kobiety w czasie cyklu, jest zmiana temperatury cia�� 32 Antykoncepcja, czy li �wiadome macierzy�stwo Tu� przed owulacj� mo�na zauwa�y� nieznaczny spadek tempera- tury cia�a, a po owulacji jej wzrost. Ta r�nica temperatur to efekt pojawienia si� w organizmie progesteronu, kt�ry zwi�ksza ciep�ot� cia�a o 0,3 - 0,5�C. A� do ko�ca cyklu temperatura utrzymuje si� na poziomie 37 - 37,1 �C. Okres p�odno�ci przypada na te dni, w kt�rych temperatura cia�a zmienia si�, czyli z 36,6�C podnosi si� do 37�C. Zak�ada si�, �e faza p�odna trwa przynajmniej 9 dni, przy czym 6 z nich przypada na okres tu� przed skokiem temperatury, a 3 po podwy�szeniu si� ciep�oty cia�a. �eby stosowa� metod� termiczn�, nale�y dok�adnie mierzy� temperatur� swojego cia�a i systematycz- nie notowa� wyniki. Pomiary musz� by� regularne: w tych samych warunkach, o tej samej porze, przez co najmniej 3 minuty, zawsze w tym samym miejscu (pod pach�, pod j�zykiem lub w pochwie). Najwygodniej jest mierzy� temperatur� z samego rana, jeszcze le��c w ��ku, tu� po