PODSTAWY MASA�U LECZNICZEGO Mgr Zygmunt Prochowicz Przedmowa do wydania IV Najnowsze wydanie �Podstaw masa�u leczniczego" ukazuje si� w dziesi�t� roczni- c� pierwszego wydania tej ksi��ki. Od tego czasu powi�kszy� si� kr�g odbiorc�w publikacji o student�w fizjoterapii na kierunkach licencjackich i magisterskich. Aby zrozumie� istot� masa�u leczniczego, nale�y zna� jego dzia�anie, trzeba wie- dzie�, na jakie struktury anatomiczne dzia�aj� bod�ce masa�u, jakimi drogami s� one przewodzone w organizmie i jakie procesy fizjologiczne wywo�uj�. Posiadaj�c t� wiedz�, mo�na naukowo uzasadni� lecznicze zastosowanie masa�u. W obecnym wydaniu zmieniono materia� ilustracyjny, przeredagowano i uzu- pe�niono tre�� poszczeg�lnych rozdzia��w. Podano r�wnie� przyk�ady osn�w za- biegu masa�u leczniczego oraz zasady drena�u ch�onnego. Celem �Podstaw ma- sa�u leczniczego" jest usystematyzowanie i metodyczne opracowanie wiedzy o masa�u leczniczym. Szczeg�owe uzupe�nienie tej wiedzy zainteresowany czytel- nik znajdzie w coraz liczniejszych publikacjach ukazuj�cych si� na rynku ksi�gar- skim; ich tytu�y zosta�y zamieszczone w za��czonym pi�miennictwie. Mam nadziej�, �e kolejna edycja podr�cznika przyczyni si� do podniesienia po- ziomu przygotowania zawodowego fizjoterapeut�w oraz rehabilitant�w i do po- wszechniejszego stosowania masa�u w profilaktyce i leczeniu wielu chor�b oraz w procesie rehabilitacji. Zygmunt Prochowicz Spis tre�ci 1. Kr�tki rys historyczny masa�u ............. 11 2. Klasyfikacja masa�u ................. 13 2.1. Rodzaje masa�u leczniczego .............. 13 2.2. Metody masa�u leczniczego ............... 14 2.3. Formy masa�u leczniczego ............... 15 3. Organizacja pracy masa�ysty i higiena masa�u ........ 16 3.1. Kwalifikacje zawodowe masa�ysty ............ 16 3.2. Cechy psychofizyczne masa�ysty ............. 16 3.3. Wyposa�enie gabinetu masa�u. Warunki higieniczno-sanitame .... 17 3.4. Higiena i bezpiecze�stwo pracy masa�ysty .......... 20 3.5. Dokumentacja masa�u ................ 20 4. Anatomiczno-fizjologiczne podstawy masa�u leczniczego .... 22 4.1. Sk�ra ...................... 22 4.2. Uk�ad ruchu .................... 24 4.3. Uk�ad kr��enia ................... 31 4.4. Uk�ad ch�onny ................... 34 4.5. Uk�ad nerwowy ................... 35 5. Teoretyczne podstawy masa�u leczniczego ......... 44 5.1. Masa� jako bodziec fizyczny .............. 45 5.2. Klasyfikacja odczyn�w po masa�u ............ 46 5.3. Warunki poprawnego stosowania masa�u .......... 47 5.4. Tok zabiegu masa�u ................. 48 5.4. l. Zasady budowy osnowy zabiegu masa�u ........... 49 6. Technika wykonywania klasycznego masa�u leczniczego .... 51 6.1. Przygotowanie pacjenta do zabiegu ............ 51 6.2. U�o�enie rozlu�niaj�ce ................ 51 6.2.1. Pozycja le��ca ty�em ................. 52 6.2.2. Pozycja le��ca przodem ................ 53 6.2.3. Pozycja le��ca na boku ................ 53 6.2.4. Pozycja siedz�ca .................. 54 6.3. Tschmka gtaskama.................. 55 6.4. Technika rozcierania ................. 56 6.5. Technika ugniatania ................. 57 6.6. Technika oklepywania ................ 60 6.7. Technika wstrz�sania ................. 62 6.8. Technika wibracji .................. 62 7. Metoda masa�u klasycznego .............. 64 7. . Masa� ko�czyny g�rnej ................ 64 7. .1. Masa� r�ki .................... 64 7. .2. Masa� przedramienia ................. 66 7. .3. Masa� ramienia ................... 67 7. .4. Masa� obr�czy ko�czyny g�rnej ............. 67 7. .5. Masa� ko�czyny g�rnej jako ca�o�ci ............ 71 7.2. Masa� ko�czyny dolnej .......-'......... 71 7.2.1. Masa� stopy .................... 72 7.2.2. Masa� podudzia .................. 72 7.2.3. Masa� uda .................... 74 7.2.4. Masa� obr�czy ko�czyny dolnej ............. 76 7.2.5. Masa� ko�czyny dolnej jako ca�o�ci ............ 77 7.3. Masa� tu�owia ................... 78 7.3.1. Masa� grzbietowej cz�ci tu�owia ............. 78 7.3.2. Masa� klatki piersiowej ................ 80 7.3.3. Masa� brzucha ................... 80 7.4. Masa� g�owy i szyi ................. 81 8. Zasady stosowania masa�u w wybranych chorobach ...... i 8.1. Podstawy stosowania masa�u w chorobach urazowych ...... i 8.2. Podstawy stosowania masa�u w chorobach uk�adu nerwowego ... { 83. Podstawy stosowania masa�u w chorobach reumatycznych ..... ( 8.4. Podstawy stosowania masa�u w chorobach wewn�trznych ..... ( �. wsKazania i przeciwwskazania oo stosowania masa�u ..... yo 9.1. Wskazania do masa�u ................. 96 9.1.1. Choroby uk�adu kr��enia ................ 96 9. .2. Choroby uk�adu oddechowego .............. 96 9. .3. Choroby uk�adu nerwowego ............... 97 9. .4. Choroby reumatyczne ................. 97 9. .5. Choroby narz�du ruchu ................ 97 9. .6. Choroby sk�ry ................... 97 9. .7. Choroby dzieci�ce .................. 97 9. .8. Choroby zawodowe ................. 98 0 "? Pr7ppiu/u/�;l^fl7anifl r�n mfl<a7li - - - ... 98 10. . Masa� segmentamy ................. 99 10. .1. Choroby serca ................... 108 10. .2. Choroby dr�g oddechowych . .............. 110 10. .3. Choroby dr�g ��ciowych i w�troby ............ 111 10. .4. Choroby nerek ................... 113 10. .5. Choroby kr�gos�upa .................. 114 10. .6. B�le krzy�a .................... 115 10. .7. Choroby staw�w obr�czy ko�czyny g�rnej i ramienia ...... 117 10.1.8. Choroby stawu �okciowego, przedramienia i r�ki ........ 117 10.1.9. Choroby staw�w ko�czyny dolnej ........... .?;,�:. 120 10.1.10. B�le g�owy .................. .T 124 10.2. Masa� i�cznotkankowy ................ 124 10.3. Masa� okostnowy .................. 126 10.4. Masa� izometryczny ................. 130 10 S T^rono'7 limf'atl�/"����7 1^1 11. Masa� w �rodowisku wodnym ............. 134 11.1. Masa� wirowy ................... 135 11.2. Masa� podwodny .................. 137 > 11.3. Masa� z katedry natryskowej .............. 140 12. Masa� przyrz�dowy ................. 142 12.1. Masa� wibracyjny .................. 142 12.2. Masa� pneumatyczny ................. 144 12.3. Masa� synkardialny ................. 144 13. Leczniczy masa� chi�ski ............... 145 13.1. Zasady wykonywania masa�u .............. 146 13.2. Masa� og�lny ................... 146 13.3. Technika masa�u .................. 148 13.4. Masa� w wybranych chorobach ............. 149 14. Pi�miennictwo ................... 152 Skorowidz .................... 159 Kr�tki rys historyczny masa�u W historii rozwoju spo�ecze�stw spotykamy wiele zabieg�w czy tradycji kulturo- wych, kt�re rozwin�y si� z prymitywnych form, a w miar� rozwoju ludzko�ci sta- wa�y si� doskonalsze. Jednym z takich zabieg�w jest masa�. Masa� znany by� na pewno ju� w staro�ytnym Egipcie, co potwierdzaj� rysunki spotykane na papirusach pochodz�cych sprzed ok. 5000 lat. W dawnych Indiach i Chinach masa� stanowi� cz�� rytua�u religijnego i stamt�d przenikn�� do medy- cyny ludowej. W�a�ciwy rozw�j masa�u datuje si� jednak od czas�w staro�ytnej Grecji. Wy- nika� on z powszechnego zainteresowania Grek�w sportem oraz dba�o�ci� o cia�o i sprawno�� fizyczn�. Wraz z kultur� greck� dotar� do Rzymu, gdzie by� wykony- wany g��wnie w s�ynnych termach, w kt�rych np. dzieci do lat 14 mia�y prawo do bezp�atnego korzystania z masa�u. By� to w tamtej epoce zabieg o charakterze hi- gienicznym, przys�uguj�cy mo�nym patrycjuszom, kt�rych masowali niewolnicy, nacieraj�c wonnymi olejkami. Juliusz Cezar w swych pami�tnikach opisa� leczenie metod� szczypania i ugnia- tania w przypadku wyst�pienia rwy kulszowej. W �redniowieczu, zgodnie z zasada- mi ascezy, masa� traci� znaczenie. O renesansie masa�u mo�na m�wi� dopiero w XVI w., kiedy to francuski le- karz Ambro�y Par� (1517-1590) zaobserwowa�, �e g�askanie obola�ych miejsc przynosi choremu nie tylko ulg� w cierpieniu, ale wywo�uje r�wnie� pewne zmiany w sk�rze, natomiast nacieranie i silniejsze g�askanie wp�ywa na mi�nie. Po raz pierwszy w dziejach medycyny lekarz zapisa� sw� obserwacj� i zacz�� stosowa� masa� jako oficjaln�, lekarsk� metod� leczenia. On te� jako pierwszy przeprowa- dzi� badania nad fizjologi� masa�u. Kontynuatorem metody Ambro�ego Par� byt Niemiec Friedrich Hoffman (1600-1672), kt�ry w swoich dzie�ach uzasadnia� sto- sowanie masa�u w poszczeg�lnych jednostkach chorobowych, zw�aszcza po zabie- gach chirurgicznych. Jednak w�a�ciwy rozw�j masa�u leczniczego nast�pi� dopiero na pocz�tku XIX w. dzi�ki lekarzom szwedzkim. Najwi�ksze zas�ugi po�o�y� Per Henrik Ling (1776-1839), za�o�yciel Centralnego Instytutu Gimnastycznego w Sztokholmie. Tam w�a�nie powsta�a metoda lecznicza i higieniczna zwana �gim- 11 nastyk� szwedzk�", kt�rej sk�adow� by� tak�e masa�. Opracowany r�wnie� zosta� system stosowania masa�u w poszczeg�lnych chorobach i ich profilaktyce. Szko�� masa�u leczniczego stworzy� lekarz holenderski John Mezger z Amster- damu (1839-1909), uwa�any za tw�rc� �masa�u naukowego". By� on autorem dzie�a, w kt�rym opracowa� ca�y system metod masa�u oraz wskaza� i przeciw- wskaza� opartych na do�wiadczeniach w�asnych i niebogatym pi�miennictwie. Szczeg�lnie dobre wyniki osi�gn�� Mezger w leczeniu masa�em chor�b staw�w. Od czas�w Mezgera datuje si� stosowanie masa�u w klinikach: najpierw na od- dzia�ach chirurgicznych, a p�niej tak�e na innych. Po Mezgarze wielu lekarzy zajmowa�o si� naukowym opracowaniem stosowa- nia masa�u i badaniem nie tylko miejscowego, ale r�wnie� odruchowego od- dzia�ywania masa�u. Du�e zas�ugi w upowszechnianiu masa�u ma Polak - profesor uniwersytetu w Berlinie - Izydor Zab�udowski (1851-1906). Kierowa� on Zak�adem Masa�u Leczniczego i po raz pierwszy dzi�ki niemu masa� zosta� zr�w- nany z innymi dyscyplinami wiedzy lekarskiej na poziomie uniwersyteckim. Zab�udowski pozostawi� liczne publikacje z zakresu masa�u w j�zykach: polskim, niemieckim, rosyjskim. Dalszy rozw�j nauk medycznych, a g��wnie fizjologii, przyczyni� si� r�wnie� do opracowania nowych metod masa�u. Badania H. Heada (1889), J. Mackenziego (1917) i W. Kohirauscha (1937) pos�u�y�y O. Glaserowi i W.A. Dalicho do opraco- wania metod masa�u przydatnego w leczeniu chor�b internistycznych, zwanego masa�em segmentarnym. W Polsce znaczny wk�ad w rozw�j masa�u wnie�li Jan Zaorski - profesor Uni- wersytetu Warszawskiego, za�o�yciel szko�y masa�u leczniczego i autor podr�czni- ka �Mieszenie lecznicze" (1927) oraz profesor J�zef Jankowiak, d�ugoletni dyrek- tor Instytutu Balneoklimatologii, Bioklimatologii i Medycyny Fizykalnej w Poznaniu, autor podr�cznika �Masa� leczniczy" (1974). Od wielu lat szkoleniem fachowych pracownik�w s�u�by zdrowia zajmuj� si� publiczne medyczne studia zawodowe technik�w fizjoterapii i krakowska szko�a masa�u dla inwalid�w na- rz�d�w wzroku oraz powsta�e w ostatnim okresie niepubliczne studia zawodowe fi- zjoterapii, kt�re realizuj� program nauczania masa�u leczniczego opieraj�c si� na zaleceniach Ministerstwa Zdrowia. Szkolenie fizjoterapeut�w na wydzia�ach reha- bilitacji AWF i na studiach licencjackich r�wnie� uwzgl�dnia zaj�cia z zakresu ma- sa�u leczniczego, co daje gwarancj� odpowiedniego przygotowania teoretycznego i praktycznego absolwent�w szk� i uczelni do wykonywania na zlecenie lekarskie zabieg�w masa�u leczniczego. l Klasyfikacja masa�u Masa� jest to �ci�le okre�lone oddzia�ywanie bod�cami mechanicznymi na tkanki organizmu �ywego przy biernym zachowaniu si� masowanego. Proponowana po- :�ej klasyfikacja masa�u wynika z szerokiego zastosowania tej metody post�powa- 4 w lecznictwie, sporcie i w celach higieniczno-kosmetycznych. Stosownie do zada� stawianych przed masa�em mo�na wyr�ni� trzy rodzaje .masa�u: 1) masa� leczniczy, 2) masa� sportowy, 3) masa� higieniczno-kosmetyczny. .1. Rodzaje masa�u leczniczego Masa� leczniczy znajduje zastosowanie w profilaktyce, leczeniu i rehabilitacji wie- lu chor�b z zakresu chirurgii, ortopedii, neurologii, ginekologii, pediatrii. Coraz ^' jest stosowany r�wnie� w terapii chor�b wewn�trznych. Masa� leczniczy polega na stosowaniu wielu �ci�le okre�lonych warunkami ana- - :no-fizjologicznymi sposob�w masa�u, kt�rych celem jest poprawienie psy- cznej sprawno�ci chorego. W ostatnim okresie opracowano wiele r�norodnych metod masa�u, kt�re a� szerszym zakresie znajduj� zastosowanie w lecznictwie. Przedstawiony na ry�. l podzia� masa�u leczniczego uwzgl�dnia stosowane do r terapeutycznych rodzaje masa�u wraz ze specyfik� ka�dego z nich. Klasyczny masa� leczniczy polega na odpowiednim u�o�eniu chorego oraz sto- ,stosowaniu klasycznych technik masa�u (g�askanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywa- wstrz�sanie i wibracja). Znajduje on zastosowanie g��wnie w chorobach na- rz�du ruchu. W zale�no�ci od wielko�ci powierzchni tkanek obj�tej masa�em mo�e mie� form� masa�u cz�ciowego lub og�lnego i mo�e by� wykonywany przez ma- �y'st� lub mie� posta� automasa�u. Charakterystyczn� cech� tego rodzaju masa�u r�wnie� to, �e powinien by� wykonywany wy��cznie metod� r�czn�, bez u�ycia aparat�w. Szczeg�owe zasady wykonywania tego masa�u om�wiono w oddziel- nym rozdziale podr�cznika. Grup� specjalistycznych masa�y leczniczych stanowi zbi�r stosowanych sposo- b�w wykonywania masa�y zmodyfikowanych odpowiednio do wyst�puj�cych cho- 13 Masa� klasyczny Masa�e specjalistycznej Masa� w �rodowisku Masa� przyrz�dowy ^- Klasyczne techniki masa� segmentamy wodnym masa� wibracyjny masa�u: masa� t�cznotkankowy masa� wirowy masa� pneumatyczn - u�o�enie rozlu�niaj�ce masa� okostnowy masa� podwodny masa� synkardialny - technika g�askania masa� izometryczny masa� punktowy masa� natryskowy - technika rozcierania drena� limfatyczny - technika ugniatania - technika oklepywania - technika wstrz�sania - technika wibracji Ry�. l. Podzia� masa�u leczniczego. r�b. Wi�kszo�� z tych sposob�w masa�u ma zastosowanie w leczeniu chor�b inter- nistycznych, a technika wykonywania wynika z neuroodruchowej teorii oddzia�ywania bod�c�w. Masai w �rodowisku wodnym wymaga stosowania specjalnych urz�dze�, a wsp�ln� cech� tego rodzaju masa�u jest wielokierunkowe oddzia�ywanie nast�- puj�cych bod�c�w: - ci�nienie strumienia wody wytworzonego przez urz�dzenie, - oddzia�ywanie �rodowiska wodnego na tkanki (ci�nienie, temperatura i sk�ad chemiczny wody). Masa� przy u�yciu aparat�w uwzgl�dnia r�ne rodzaje bod�c�w dostarczanych do tkanek przez specjalnie do tego celu skonstruowane urz�dzenia. Najcz�ciej s� to urz�dzenia wibruj�ce (Akwawibron, Redor) lub urz�dzenia pneumatyczno-ci�- nieniowe. 2.2. Metody masa�u leczniczego Masa� leczniczy mo�e by� wykonywany r�cznie, przy u�yciu aparat�w i urz�dze� do masa�u, a tak�e metod� ��czon�. Wi�kszo�� odmian masa�u leczniczego jest wykonywana r�cznie. Metoda ta pozwala na palpacyjn� ocen� reaktywno�ci maso- wanych tkanek oraz na palpacyjn� ocen� zmian tkankowych, takich jak zgrubienie ��cznotkankowe, tkliwo�� b�lowa, przeczulica, zmiany napi�cia mi�niowego. Po- nadto r�czne wykonywanie masa�u pozwala na dok�adne pod wzgl�dem topogra- ficznym opracowanie tkanek z uwzgl�dnieniem odpowiedniego sposobu wykonania masa�u stosownie do okolicy masowanej i wyst�puj�cych zmian chorobowych. Zastosowanie aparat�w i urz�dze� do masa�u jako samodzielnych �r�de� ener- gii mechanicznej przekazywane tkankom jest w zasadzie metod� uzupe�niaj�c�. Urz�dzenia stosowane w masa�u wytwarzaj� g��wnie drgania mechaniczne lub zmienne ci�nienie; bod�ce te mog� stanowi� uzupe�nienie masa�u r�cznego. Jako samodzielne zabiegi lecznicze stosuje si� masa� aparatem Akwawibron, masa� synkardialny i masa� ultrad�wi�kowy. Jako uzupe�nienie masa�u r�cznego mo�na r�wnie� stosowa� urz�dzenia pomocnicze, zw�aszcza wibratory, kt�re w masa�u klasycznym u�atwiaj� prac� masa�y�cie w stosowaniu trudnej techniki wibracji. 2.3. Formy masa�u leczniczego Masa� leczniczy mo�e by� wykonywany miejscowo, na �ci�le okre�lone okolice cia�a, lub ca�e cia�o mo�e by� poddane zabiegowi. W pierwszym przypadku m�wi- my o masa�u cz�ciowym, w drugim za� o masa�u og�lnym lub ca�kowitym. Uwa�am ten podzia� za zbyt sztuczny, gdy� reakcje zachodz�ce pod wp�ywem ma- sa�u cz�ciowego i og�lnego maj� charakter zar�wno miejscowy, jak i og�lny. W lecznictwie bardzo rzadko stosuje si� masa� ca�ego cia�a. Ta forma zabiegu wyst�puje g��wnie podczas masa�u podwodnego i natryskowego oraz bardzo rzad- ko przy stosowaniu masa�u klasycznego. Pozosta�e rodzaje masa�u to forma ma- sa�u cz�ciowego, niejednokrotnie dotycz�cego bardzo ma�ych okolic (np. masa� okostnowy, akupresura), ale dzia�aj� na poszczeg�lne uk�ady drog� neuroodru- chow�. S�uszniejszy zatem wydaje si� podzia� zabiegu masa�u wynikaj�cy ze wskaza� do masa�u i konieczno�ci zastosowania r�nych sposob�w wykonywania zabiegu. Podzia� ten mo�na przedstawi� nast�puj�co: 1. Masa� kr�tkobod�cowy, trwaj�cy ok. 10-20 min, w czasie kt�rego nale�y dostarczy� tak� ilo�� bod�c�w, aby w czasie zabiegu wyst�pi� odczyn miej- scowy w tkankach masowanych. Odczyn ten wt�rnie powinien spowodowa� odpowiednie przestrojenie funkcji fizjologicznych r�nych uk�ad�w. Zabieg taki mo�na wykonywa� zazwyczaj codziennie. 2. Masa� �redniobod�cowy, trwaj�cy ok. 20-30 min, w czasie kt�rego nale�y dostarczy� tak� ilo�� bod�c�w, aby w czasie zabiegu wyst�pi� zar�wno od- czyn miejscowy, jak i cz�ciowo odpowiednie reakcje og�lne. Zabieg taki mo�na wykonywa� codziennie lub co drugi dzie�. 3. Masa� d�ugobod�cowy, trwaj�cy ok. 30-45 min, w czasie kt�rego opr�cz odczynu miejscowego mo�na zaobserwowa� reakcje og�lne. Zabieg taki mo�na wykonywa� co drugi dzie�. ' 15 Uwzgl�dniaj�c specyfik� ka�dego rodzaju masa�u leczniczego, reaktywno�� pacjenta, rodzaj choroby i konieczno�� wykonywania masa�u na okre�lonej po- wierzchni mo�na wed�ug podanych powy�ej form masa�u sklasyfikowa� ka�dy ro- dzaj masa�u leczniczego. Ponadto stosowanie powy�szej klasyfikacji form masa�u umo�liwia planowanie czasu pracy masa�ysty. Ka�da z form masa�u najcz�ciej wykonywana jest przez masa�yst�. S� jednak rodzaje masa�u (np. masa� klasyczny), kt�re umo�liwiaj� wykonanie zabiegu w po- staci automasaiu. Uwa�am, �e w wi�kszo�ci chor�b przewlek�ych wymagaj�cych stosowania ma- sa�u korzystne jest nauczenie chorego podstaw automasa�u odpowiedniego do ist- niej�cej choroby w celu wykonywania go w warunkach domowych. Organizacja pracy masa�ysty i higiena masa�u s 3.1. Kwalifikacje zawodowe masa�ysty Masa� jako zabieg leczniczy wymaga bieg�ej znajomo�ci podstaw teoretycznych i sprawno�ci manualnej. Wsp�czesne przygotowanie masa�ysty opiera si� na na- uczaniu anatomii opisowej, czynno�ciowej, fizjolofii i fizjopatologii cz�owieka oraz psychologii z elementami pedagogiki. Takie przygotowanie teoretyczne daje pod- staw� do praktycznego nauczania metod wykonywania masa�u leczniczego wyma- gaj�cych odpowiedniej percepcji i sprawno�ci manualnej. Odpowiedni poziom przygotowania zawodowego w tym zakresie gwarantuj� medyczne studia zawodo- we technik�w fizjoterapii kszta�c�ce fachowych pracownik�w s�u�by zdrowia. Ab- solwenci tych szk� zdobywaj� kwalifikacje do wykonywania, na podstawie zlece- nia lekarskiego, pe�nego zakresu zabieg�w fizjoterapeutycznych z dziedziny fizjoterapii, kinezyterapii i masa�u. 3.2. Cechy psychofizyczne masa�ysty Osi�gni�cie celu terapeutycznego wymaga wsp�pracy masa�ysty z pacjentem. Ma- sa�ysta powinien si� cechowa� cierpliwo�ci�, wyrozumia�o�ci�, ch�ci� pomocy choremu oraz troskliwo�ci�. Wykonywanie zabiegu masa�u leczniczego wymaga indywidualizacji post�powania odpowiedniego do wieku, stanu psychicznego i wa- runk�w fizjopatologicznych chorego. Polecenia wydawane choremu powinny by� jasne i zrozumia�e. Charakter pracy masa�ysty wymaga pe�nej sprawno�ci fizycz- nej, aby sprosta� obci��eniom narz�du ruchu. Przeciwwskazania do wykonywania zawodu masa�ysty stanowi� zaburzenia statyczne, zaburzenia r�wnowagi, choroby sk�rne, alergiczne, astma oskrzelowa, niewydolno�� kr��enia, niekt�re choroby kr�gos�upa i ko�czyn oraz choroby" uk�adu nerwowego. Od masa�ysty wymaga si� umiej�tno�ci sprawnej obserwacji reakcji miejsco- wej i og�lnej chorego na wykonywany zabieg. Cz�sto masa�ysta jest powiernikiem osobistym chorego, co wymaga od fachowego pracownika s�u�by zdrowia taktu i konieczno�ci zachowania tajemnicy zawodowej. 3.3. Wyposa�enie gabinetu masa�u. Warunki higieniczno-sanitarne Gabinet powinien spe�nia� wymagania okre�lone w Rozporz�dzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Spo�ecznej z dnia 21 wrze�nia 1992 r. (Dz.U. Nr 74, p�z. 366). Stosownie do rodzaju masa�u leczniczego masa� mo�e by� wykonywany r�cz- nie lub wymaga u�ycia odpowiednich urz�dze�. W zwi�zku z powy�szym mo�na ^r�ni�: - gabinet masa�u suchego, w kt�rym mo�na wykonywa� zabiegi nie wyma- gaj�ce stosowania specjalnych urz�dze�. - gabinety masa�u w �rodowisku wodnym - masa�u wirowego, podwodnego natryskowego itp., - gabinety masa�u przy zastosowaniu urz�dze� - masa�u wibracyjnego, pneu- matycznego itp. Ka�dy z gabinet�w mo�e by� jedno- lub wielostanowiskowy. W przypadku gdy w gabinecie znajduje si� wiele stanowisk zabiegowych, wymagane jest wydzielenie tych stanowisk parawanami na stabilnym stela�u lub sta�ymi �ciankami dzia�owy- mi. Podstawow� normatywn� powierzchni� pojedynczego stanowiska zabiegowego jest powierzchnia 6 m2, natomiast jednostanowiskowe pomieszczenie do masa�u powinno mie� ok. 12-16 m2. Wed�ug Jankowiaka liczba zabieg�w przypadaj�ca na jedno stanowisko zabie- gowe w czasie l h wynosi: - 4 masa�e klasyczne cz�ciowe, - l masa� klasyczny ca�kowity, - 2 masa�e segmentame wg Dalicho i Glasera, - 2 masa�e ��cznotkankowe wg Kohirauscha, - 3 masa�e wirowe, - 2 masa�e podwodne. Tabela l Wska�nikowa charakterystyka pomieszcze� zabiegu masa�u Rodzaj zabiegu Wska�niki czasowe w minutach Liczba zabieg�w na godzin� Orientacyjna powierzchnia stanowiska zabiegowego (w m2) Wentylacja, liczba wymian na godzin� Liczbastanowisk obs�ugiwanych przez l osob� Zalecana temperatura pomieszcze� w "C sam zabieg �redni czas ca�kowity zabiegu Masa� klasyczny kr�tkobod�cowy 10 20 3 4-6 2n,3w l 22 Masa� klasyczny �redniobod�cowy 20 30 2 4-6 2n, 3w l 22 Masa� klasyczny d�ugobod�cowy 40 50 ' 4-6 2n, 3w l 22 Masa� segmentamy 30 40 l 4-6 2n,3w l 22 Masa� ��cznotkan-kowy 30 40 ' 4-6 2n, 3w l 22 Masa� wirowy 10 20 3 6-8 4n, 5w 2 22 Masa� podwodny 20 30 2 12-18 4n, 5w l 22 Masa� natryskowy 5 10 6 30-40 5n, 6w l 25 n - nawiew; w - wywiew Wska�nikow� charakterystyk� pomieszcze� zabiegowych przedstawiono w tab. l zawieraj�cej �redni czas trwania zabiegu, powierzchni� pomieszcze� za- biegowych oraz dane dotycz�ce mikroklimatu. Masa� powinien by� wykonywany na stole do masa�u umo�liwiaj�cym wygod- ne, rozlu�niaj�ce u�o�enie chorego oraz ergonomiczne warunki pracy masa�ystki. Warunki takie spe�nia st� z mo�liwo�ci� regulacji jego wysoko�ci odpowiednio do wzrostu i warunk�w fizycznych masa�ysty. Wykonywanie masa�u w pozycji po- chylonej mo�e wp�ywa� niekorzystnie na narz�d ruchu masa�ysty. Istotne jest r�w- nie� takie usytuowanie sto�u, aby zapewni� swobodny dost�p do niego ze wszyst- kich stron. Blat sto�u powinien by� sztywny i r�wny, wy�o�ony g�bczastym materia�em, pokrytym derm�. Szeroko�� 80 cm i d�ugo�� 200 cm oraz regulowana wysoko�� zag��wka umo�liwiaj� swobodne u�o�enie pacjenta. W celu uzyskania odpowied- nich u�o�e� rozlu�niaj�cych pacjenta dodatkowym wyposa�eniem sto�u powinny by� r�nej wielko�ci i kszta�tu wa�eczki i poduszki z g�bki obszyte materia�em. Ponadto w gabinecie powinny si� znajdowa�: - szafka na bielizn� i podr�czne przybory, - krzes�o i taboret o regulowanej wysoko�ci, - niedu�e biurko zapewniaj�ce mo�liwo�� przechowywania dokumentacji za- biegowej. Gabinet masa�u musi by� wyposa�ony w umywalk� z bie��c� zimn� i ciep�� wod�. Ry�. 2. St� do masa�u o regulowanej wysoko�ci. Pomieszczenie gabinetu masa�u suchego powinno mie� dostateczne o�wietlenie naturalne i sztuczne. Dobre o�wietlenie chorego podczas zabiegu jest niezb�dne ze wzgl�du na konieczno�� oceny wyst�puj�cych w tkankach zmian w postaci zgru- bie�, przykurcz�w oraz wizualnej oceny reaktywno�ci masowanych tkanek. Janko- wiak za Oszastem i Tomazowem proponuje dla gabinet�w fizjoterapii taki wska�- nik o�wietlenia dziennego, aby powierzchnia okien w pomieszczeniu wynosi�a 10% powierzchni pod�ogi, a najmniejsza wielko�� o�wietlenia sztucznego na wysoko�ci 0,8 m od pod�ogi 75 luks�w, a przy o�wietleniu luminiscencyjnym 150 luks�w. �ciany gabinetu masa�u suchego powinny by� pomalowane farb� olejn� i farb� klejow� w kolorach pastelowych (odcienie ��ci i zieleni). Na mikroklimat gabinetu �� "BBBS.��U wp�ywa wentylacja naturalna, wilgotno�� i temperatura powietrza w po- '�mi-wczeniu. p�yw czystego powietrza powinien odbywa� si� bez przeci�g�w. Wed�ug r*skiego wentylacja mechaniczna powinna zapewni� dwukrotny nawiew i trzykrotny wywiew powietrza w ci�gu godziny. Wilgotno�� wzgl�dna powinna wynosi� 40-60%, a temperatura powietrza w pomieszczeniu - 20-22�C. 3.4. Higiena i bezpiecze�stwo pracy masa�ysty Sk�ra pacjenta przed zabiegiem powinna by� umyta; nie mog� na niej wyst�powa� zmiany ropne, nie zagojone blizny, dermatozy oraz inne zmiany sk�rne. R�wnie� r�ce masa�ysty powinny by� odpowiednio przygotowane do zabiegu. Sk�ra r�k po- winna by� czysta bez zmian chorobowych, a paznokcie kr�tko obci�te. Masa�ysta "podczas zabiegu nie powinien nosi� zegarka i bi�uterii. Przed zabiegiem i po zabie- gu r�ce powinny by� dobrze umyte ciep�� bie��c� wod�; okresowo nale�y je dezyn- fekowa� i nat�uszcza�. Str�j masa�ysty powinien by� wygodny i swobodny, aby nie kr�powa� ruch�w. Zadanie to najlepiej spe�nia p��cienna kurtka z kr�tkim r�kawem oraz p��cienne spodnie lub sp�dnica. Obuwie robocze powinno by� wygodne i sta- bilne, zapobiegaj�ce nier�wnomiernemu obci��eniu st�p. Nale�y podkre�li�, �e odzie� robocza i odzie� osobista powinny by� przechowywane w oddzielnym miej- scu. Podstawowym warunkiem higienicznym jest zapewnienie czystych prze�ciera- de� do u�o�enia i przykrycia ka�dego pacjenta. Masa� nale�y wykonywa� 2-3 h po posi�ku, a po zabiegu nale�y pacjentowi zagwarantowa� p�godzinny odpoczynek. Aby nie dopu�ci� do nadmiernego podra�nienia sk�ry chorego oraz w celu u�atwienia przesuwania r�k masa�ysty, mo�na stosowa� niedra�ni�ce olejki (olejek parafinowy, oliwkowy) oraz niedu�e ilo�ci talku kosmetycznego. Po zabiegu sk�r� pacjenta nale�y oczy�ci� z pozosta�o�ci olejku lub talku, a niedu�e podra�nienie sk�ry zdezynfekowa� 70% roztworem alkoholu etylowego. Podczas pracy masa�ysta powinien unika� d�ugotrwa�ych obci��e� statycznych w pozycjach wymuszonych (np. pochylanie si�, praca jednor�czna). Unikn�� tego mo�na przez zmiany usytuowania si� wzgl�dem pacjenta, poprawn� technicznie obur�czn� prac� oraz odpowiedni� regulacj� wysoko�ci sto�u i umiej�tne wykorzy- stanie przybor�w pomocniczych. 3.5. Dokumentacja masa�u Do prawid�owego wykonania zabiegu leczniczego przez kwalifikowanego ma- sa�yst� niezb�dne jest skierowanie lekarskie zawieraj�ce rozpoznanie zasadnicze do stosowania masa�u oraz uwagi o chorobach wsp�istniej�cych. Dla wyniku za- biegu bowiem nie jest oboj�tne, czy zabiegowi poddawane s� �wie�e zmiany cho- robowe, czy te� pozosta�o�� po przebytej chorobie. Dawkowanie masa�u jest spraw� indywidualn�. Mo�liwe jest �cis�e okre�lenie podstawowych parametr�w zabiegu, takich jak: - czas trwania zabiegu, - okolica wykonywania masa�u, - liczba powt�rze� stosowanych technik masa�u klasycznego i ich dob�r, 20 KARTA ZABIEGOWA MASA�U LECZNICZEGO Imi� i nazwisko. Wiek Rozpoznanie Ilo�� zabieg�w . Zakre�li� miejsca masowane Uwagi dla masa�ysty Data. Podpis lekarza. Uty�. 3. Karta zabiegowa masa�u. - temperatura, ci�nienie, odleg�o�ci strumienia wody podczas masa�u w �rodo- wisku wodnym, � lokalizacja stosowania specjalnych technik masa�u. Dlatego te� uwa�am za celowe wprowadzenie do stosowania �Karty zabiego- wej masa�u", kt�ra prowadzona przez masa�yst� stanowi�aby dokument stosowa- nych metod masa�u i oceny procesu leczniczego. Ponadto za s�uszne uwa�am opra- cowanie przez pocz�tkuj�cych masa�yst�w osn�w zabiegu masa�u na podstawie toku zabiegu. Istotn� jest r�wnie� imienna dokumentacja liczby i rodzaju wykonywanych za- bieg�w masa�u, s�u��ca do oceny obci��enia prac� masa�yst�w. Korzystna jest r�wnie� do�� cz�sto stosowana praktyka planowania zabiegu masa�u na okre�lon� godzin�, co umo�liwia odpowiedni� synchronizacj� z innymi zabiegami fizykalny- mi i umo�liwia r�wnomierne obci��enie prac� masa�ysty. Karta pomiar�w uk�adu ruchu - p. ry�. 4 na ko�cu ksi��ki. Anatomiczno^fizjologiczne podstawy masa�u leczniczego Masa� leczniczy jako egzogenny bodziec mechaniczny wp�ywa na poprawienie psychofizycznych ubytk�w powsta�ych w stanach patologicznych. Proces ten prze- biega w warunkach zmniejszonych mo�liwo�ci biologicznych ustroju zar�wno od- tw�rczych (restitutio), wyr�wnawczych (compensatio), jak i zast�pczych (substitu- tio). Zakres i metody stosowania masa�u zale�� od aktualnego stopnia dojrza�o�ci i plastyczno�ci uk�adu nerwowego, od stanu narz�d�w ruchu i od wysi�kowej wy- dolno�ci narz�d�w wewn�trznych. 4.1. Sk�ra Sk�ra tworzy najbardziej zewn�trzn� cz�� pow�ok cia�a. Pow�oka ta jest narz�dem chroni�cym ustr�j przed szkodliwymi wp�ywami zewn�trznymi i utrat� wody; wp�ywa na regulacj� temperatury cia�a, a jednocze�nie jest narz�dem zmys��w, kt�- rego rola polega na odbieraniu bod�c�w �rodowiska zewn�trznego za po�rednic- twem licznych zako�cze� nerwowych. Sk�ra sk�ada si� z nask�rka i ze sk�ry w�a�ciwej, pod kt�r� znajduje si� tkanka podsk�rna. Nask�rek jest nab�onkiem wielowarstwowym p�askim znajduj�cym si� na b�onie podstawnej. Sk�ada si� z dwu zasadniczych warstw: cz�ci rozrodczej i cz�- �ci zrogowacia�ej. Kom�rki cz�ci rozrodczej nask�rka, dziel�c si� drog� mitozy, uzupe�niaj� braki spowodowane sta�ym z�uszczaniem si� jego wierzchniej, zrogo- wacia�ej warstwy. Istotne znaczenie dla masa�u maj� wyst�puj�ce prawie we wszystkich warstwach nask�rka tonofibryle. Dzi�ki swej budowie u�atwiaj� one rozci�ganie oraz du�� elastyczno�� nie tylko nask�rka, ale ca�ej sk�ry. W nask�rku bior� r�wnie� pocz�tek naczynia limfatyczne, od kt�rych rozpoczyna si� �przepy- chanie" ch�onki. W nask�rku i sk�rze w�a�ciwej znajduj� si� melanocyty, kt�re po pobudzeniu Aydzielaj� barwnik - melanin�. Sk�ra w�a�ciwa jest ��cznotkankow� cz�ci� sk�ry sk�adaj�c� si� z dw�ch -"�arstw, a mianowicie z warstwy brodawkowatej i z warstwy siateczkowatej. War- � a brodawkowata sk�ry w�a�ciwej jest zbudowana z tkanki w��knistej i mo�e za- bra� kom�rki mi�ni g�adkich napinaj�ce w�osy. W niekt�rych okolicach sk�ry w jej warstwie brodawkowatej mog� wyst�powa� przyczepy mi�ni poprzecznie pr��kowanych. Najcz�ciej mi�nie te wyst�puj� w okolicy twarzy i szyi. Warstwa "iateczkowata sk�ry jest zbudowana z tkanki ��cznej w��knistej. W sk�rze w�a�ci- wej wyst�puj� liczne gruczo�y �ojowe, potowe i w�osy. Tkanka podsk�rna jest zbudowana z tkanki ��cznej wiotkiej zawieraj�cej zmienn� liczb� kom�rek t�uszczowych. Przy du�ym nagromadzeniu tych kom�rek Ry�. 5. Schemat unerwienia sk�ry: A - ��kotka dotykowa (kr��ki dotykowe Merckla). B - cia�ka b�lowe, wolno ko�cz�ce si� w sk�rze. C - cia�ka dotykowe (Meissnera). D - re- ceptory b�lu (jak B). E - koibki Krausego (receptory zimna). F - zako�czenia Ruffiniego -eceptory ciep�a). G - zako�czenie wok� mieszka w�osowego (receptory dotyku). H - za- k.oriczenia Ruffiniego (receptory ucisku). I - unerwienie wsp�czulne gruczo��w potowych. J - cia�ka blaszkowate (cia�ka Paciniego) (receptory ucisku). K - zako�czenie Golgiego-Ma- zzoniego (receptory ucisku). L � w��kna nerwowe sk�adaj�ce si� z grubych i cienkich �t�kienek). M - gruczo� potowy. O - w��kna wsp�czulne unerwiaj�ce mi�sie� przyw�o�ny. 23 tkanka podsk�rna przekszta�ca si� w silnie rozwini�t� warstw� tworz�c� pod�ci�k� t�uszczow�. Sk�r� unerwiaj� liczne w��kna nerwowe, przechodz�ce w splot le��cy w tkance podsk�rnej. Wychodz�ce z niego cienkie pnie wytwarzaj� sploty le��ce w warstwie brodawkowatej oraz otaczaj� korzenie w�os�w i gruczo�y sk�rne. Sploty warstwy brodawkowatej oddaj� w��kna do tkanki ��cznej i nask�rka, gdzie bior� udzia� w wytwarzaniu r�nych rodzaj�w zako�cze� nerwowych. W sk�rze znajduje si� wiele receptor�w czucia powierzchniowego o r�nej bu- dowie i funkcji. Dzia�anie bod�c�w mechanicznych na sk�r� przejawia si� jako odczucie ucisku lub dotyku. Ka�dy bodziec pobudzaj�cy receptory b�lowe mo�na uwa�a� za czyn- nik szkodliwy. Dzia�anie bod�c�w termicznych jest odbierane oddzielnie przez re- ceptory ciep�a (zako�czenia Ruffiniego) i przez receptory zimna (koibki Krausego). 4.2. Uk�ad ruchu Narz�d ruchu mo�na podzieli� na cz�� biern�, z�o�on� z ko��ca i wi�zade�, oraz cz�� czynn�, kt�r� stanowi� mi�nie szkieletowe. Do uk�adu ruchu w szerszym znaczeniu zalicza si� ponadto cz�� uk�adu ner- wowego steruj�c� czynno�ci� skurczow� mi�ni. Ruchy czynne s� wykonywane dzi�ki skurczom mi�ni, kt�re powoduj� wzajemne przemieszczanie si� element�w kostnych szkieletu, po��czonych ze sob� za pomoc� staw�w i wi�zade�. Po��czenia te tworz� g��wnie d�wignie jednoramienne z punktem podparcia w stawie. Mi�nie te po��czone z ko��mi za pomoc� �ci�gien, kt�re, podobnie jak wi�zad�a, s� zbudo- wane z mocnych pasm tkanki ��cznej, g��wnie z w��kien kolagenowych. Skurcze mi�ni powoduj� ruch d�wigni. W zale�no�ci od budowy staw�w ruch ten odbywa si� w jednej (stawy jednoosiowe), dwu (stawy dwuosiowe) lub wielu (stawy wielo- osiowe) p�aszczyznach. Zakres ruchu okre�laj�: kszta�t cz�ci kostnych tworz�cych staw, uk�ad wi�za- de� stawowych oraz ich rozmieszczenie i si�a mi�ni dzia�aj�cych na dany staw. Ru- chy z�o�one zachodz� w wielu stawach, tworz�c tzw. �a�cuchy kinematyczne. Ruchy rzadko s� wykonywane za pomoc� pojedynczych mi�ni. Grupa mi�ni, kt�rych skurcz powoduje okre�lony ruch, jest okre�lana mianem mi�ni protagoni- stycznych. Grup� mi�ni wsp�dzia�aj�cych w �a�cuchu kinematycznym i zwi�k- szaj�cych skuteczno�� dzia�ania okre�la si� jako mi�nie synergiczne. Natomiast mi�nie dzia�aj�ce przeciwnie do mi�ni protagonistycznych okre�la si� jako mi�- �nie antagonisty �m�. Mi�nie te powoduj� stabilizacj� staw�w, u�atwiaj� stopniowanie si�y i zapew- niaj� p�ynno�� oraz precyzj� ruch�w. Na potrzeby masa�u najkorzystniejszym po- dzia�em mi�ni jest podzia� topograficzny, czyli opieraj�cy si� na po�o�eniu mi�ni w okre�lonej cz�ci cia�a. Zgodnie z tym podzia�em wyr�nia si� nast�puj�ce grupy mi�ni: l) mi�nie g�owy, Ry�. 6. Mi�nie przedniej cz�ci tu�owia: l - m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, 2 - m. czworoboczny, 3 - m. naramienny, 4 - m. piersiowy mniejszy, 5 - mm. mi�dzy�ebrowe ze- wn�trzne, 6 - mm. mi�dzy�ebrowe wewn�trzne, 7 - m. sko�ny wewn�trzny brzucha, 8 - m. prosty brzucha, 9 - m. piersiowy wi�kszy - cz�� mostkowo-�ebrowa, 11 - m. piersiowy �i�kszy - cz�� brzuszna, 12 - d� pachowy, 13 - m. z�baty przedni, 14 - m. sko�ny ze- wn�trzny brzucha, 15 - linia bia�a, 16 - rozci�gno m. sko�nego zewn�trznego brzucha. 2) mi�nie powierzchowne, po�rednie i g��bokie szyi, 3) mi�nie powierzchowne i g��bokie klatki piersiowej, 4) mi�nie brzucha, 5) mi�nie powierzchowne i g��bokie grzbietu, 6) mi�nie obr�czy barkowej i mi�nie ko�czyny g�rnej wolnej, 7) mi�nie obr�czy biodrowej i ko�czyny dolnej wolnej. Poniewa� szczeg�owy opis budowy narz�du ruchu zainteresowani znajd� licznych podr�cznikach anatomii, ogranicz� si� do podania istotnych dla masa�u [ .ulanych o budowie i fizjologii mi�ni. Mi�nie szkieletowe s� zbudowane z tkanki mi�niowej poprzecznie pr��kowa- CJ. kt�rej skurcze zale�ne s� od bod�c�w z o�rodkowego uk�adu nerwowego. Ry�. 7 Ry�. 8 Ry�. 7. Mi�nie tylnej cz�ci tu�owia: l - m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, 2 - m. czwo- roboczny, 3 - m. naramienny, 4 - m. ob�y wi�kszy, 5 - m. podgrzebieniowy, 6 - m. ob�y mniejszy, 7 - m. najszerszy grzbietu, 8 - m. sko�ny zewn�trzny brzucha, 9 - m. po�ladkowy �redni, 10 - m. po�ladkowy wielki. Ry�. 8. Mi�nie ramienia: l - m. naramienny, 2 - m. dwug�owy ramienia, 3 - m. ramienny, 4 - m. ramienno-promieniowy, 5 - m. prostownik promieniowy d�ugi nadgarstka, 6 - powi� przedramienia, 7 - powi� podgrzebieniowa, 8 - powi� podgrzebieniowa, 9 - m. ob�y wi�k- szy, 10, 11, 12 - m. tr�jg�owy ramienia, 13 - m. �okciowy. W�r�d mi�ni szkieletowych wyr�nia si� mi�nie d�ugie, kr�tkie, p�askie albo szerokie oraz zwieracze. Mi�nie d�ugie i kr�tkie sk�adaj� si� z brzu�ca zako�czo- nego z obu ko�c�w �ci�gnami, a mi�nie p�askie ko�cz� si� rozci�gnami. Mi�nie szkieletowe s� zbudowane z w��kien mi�niowych oraz z element�w ��cznotkankowych, tworz�cych b�ony otaczaj�ce pojedyncze w��kna, a tak�e p�cz- ki w��kien i ca�y mi�sie�. Elementy ��cznotkanowe dzi�ki swej spr�ysto�ci odgry- waj� istotn� rol� w powstawaniu napi�cia czynnego podczas skurczu mi�ni i na- pi�cia biernego w czasie jego rozci�gania. Wzd�u� w��kien mi�niowych znajduj� si� w��kienka kurczliwe, zbudowane z dw�ch rodzaj�w bia�ek kurczliwych: aktyny i miozyny. Pomi�dzy w��kienkami 26 Uty�. 9. Mi�nie obr�czy ko�czyny g�rnej i ramienia: l � m. d�wigacz �opatki, 2 � m. stod�opatkowy, 3 - m. ob�y mniejszy, 4 - m. najszerszy grzbietu, 5 - m. kruczo-ramienny, *� - g�owa d�uga m. tr�jg�owego ramienia, 7 - g�owa po�rodkowa m. tr�jg�owego, 8 - rozci�- E--O m. dwug�owego ramienia, 9 - m. piersiowy mniejszy, 10 - m. ramienny, 11 - m. pier- -,�:'A\ wi�kszy, 12 - g�owa d�uga m. dwug�owego ramienia, 13 - g�owa kr�tka m. i�Migtowego ramienia, 14 - m. ramienny, 15 - �ci�gno m. dwug�owego ramienia, 16 - m. ra- �Benno-promieniowy, 17 - m. nawrotny ob�y. Hyc. 10. Mi�nie przedramienia: l - m. nawrotny ob�y, 2 - m. zginacz d�oniowy d�ugi, 3 - m. zginacz �okciowy nadgarstka, 4 - m. zginacz powierzchowny palc�w, 5 - powi� imrzedramienia, 6 - m. d�oniowy kr�tki, 7 - m. dwug�owy ramienia, 8 - m. ramienny, 9 - m. namienno-promieniowy, 10 - m. zginacz promieniowy nadgarstka, 11 - m. zginacz powierz- --rowny palc�w, 12 - m. zginacz d�ugi kciuka. Hyc. 11. Mi�nie przedramienia: l - m. ramienno-promieniowy, 2 - m. prostownik promie- ' �'.v d�ugi nadgarstka, 3 - m. prostownik promieniowy kr�tki nadgarstka, 4 � m. prostow- ' <> kr�tki palc�w, 5 - m. odwodzicie! kciuka d�ugi, 6 - m. prostownik kr�tki kciuka, 7 - m. SBrustownik d�ugi kciuka, 8 - m. tr�jg�owy ramienia, 9 - m. �okciowy, 10 - zginacz �okciowy aadgarstka. Ry�.12 Ry�.13 Ry�.14 Ry�. 12. Mi�nie uda: l - m. biodrowo-l�d�wiowy, 2 - m. groszkowaty, 3 - m. �ono- wo-guziczny, 4 - m. przywodziciel d�ugi, 5 - m. smuk�y, 6 - m. krawiecki, 7 - m. przywo- dziciel wielki, 8 - m. obszerny przy�rodkowy, 9 - troczek przy�rodkowy rzepki, 10 - �ci�- gno m. krawieckiego, 11 - m. biodrowy, 12 - m. biodrowo-l�d�wiowy, 13 - m. napr�acz powi�zi szerokiej, 14 - m. prosty uda, 15 - powi� biodrowo-udowa, 16 - m. obszerny bocz- ny, 17 - �ci�gno m. prostego uda, 18 - wi�zad�o rzepki. Ry�. 13. Mi�nie obr�czy ko�czyny dolnej i uda: l - m. po�ladkowy wielki, 2 - powi� bio- drowo-udowa, 3 - m. dwug�owy uda, 4 - m. podeszwowy, 5 - m. brzuchaty �ydki, 6 - przy- wodziciel wielki, 7 - m. p�ci�gnisty, 8 - m. smuk�y, 9 - m. p�b�oniasty. Ry�. 14. Mi�nie podudzia: l - m. piszczelowy przedni, 2 - m. p�aszczkowaty, 3 -m. strza�kowy d�ugi, 4 - m. prostownik d�ugi palc�w, 5 - m. strza�kowy kr�tki, 6 - troczki mi�- �ni prostownik�w. s� rozmieszczone liczne mitochondria, a na obwodzie kom�rek kilka do kilkunastu j�der kom�rkowych. Wi�kienka kurczliwe sk�adaj� si� z odcink�w zwanych sarkomerami. �rodek sarkomeru zajmuj� u�o�one r�wnolegle do osi d�ugiej kom�rki mi�niowej grube w��kna miozyny, tworz�ce w obrazie mikroskopowym pr��ek ciemny (anizotropo- wy). Obudow� cz�ci sarkomeru tworzy pr��ek jasny (izotropowy). W��kna mi�- �niowe ��cz� si� w p�czki, w wi�zki mi�niowe i w mi�nie jako narz�dy. Unerwie- 28 B'M:- 15. Mi�nie podudzia: l - m. brzuchaty :A! ig�owa boczna), 2 - m. p�aszczkowaty, - �ci�gno pi�towe (Achillesa). Ry�. 16. Schemat budowy mi�nia szkieleto- wego. �c kom�rki mi�niowej tworz� dwa rodzaje w��kien nerwowych: w��kno soma- i*?".:zno-ruchowe - eferentne i w��kno czuciowe - aferentne. Kom�rki mi�niowe s� zaopatrzone w tzw. ko�cow� p�ytk� motoryczn�, do kt�- ii�q dochodzi w��kno nerwowe, tworz�c po��czenie nerwowo-mi�niowe. W��kna 'Buerw�w czuciowych rozpoczynaj� si� wewn�trz w��kna mi�niowego tzw. wrze- c.iiesmkiem mi�niowym. Wrzecionko jest najwa�niejszym receptorem mi�niowym. Ka�de rozci�gni�cie iiinii�snia powoduje pobudzenie wrzecionek, a pobudzenie to zostaje przekazane " ' w��kna eferentne do kom�rki czuciowej w zwojach mi�dzykr�gowych, a na- :i przez synaps� do kom�rki ruchowej alfa w rogach przednich rdzenia. Na- :e kom�rka ta pobudza do skurczu w��kna mi�niowe tego samego mi�nia. :' najkr�tszy monosynaptyczny �uk odruchowy. �'� leloneuronowe �uki odruchowe, przebiegaj�ce przez kilka pi�ter o�rodkowe- |ap ddadu nerwowego, okre�la si� mianem odruch�w z�o�onych. Paw��w podzieli� i�fciBchy na bezwarunkowe i warunkowe. �uk odruchowy dla odruch�w bezwarun- :h przechodzi przez ni�sze pi�tra o�rodkowego uk�adu nerwowego (rdze�, :' przed�u�ony, �r�dm�zgowie i o�rodki podkorowe). Bardziej z�o�one s� odru- varunkowe. S� one odruchami nabytymi, a ich �uk odruchowy przebiega przez �sze pi�tra o�rodkowego uk�adu nerwowego � kor� m�zgu i o�rodki podko- Wrzecionka mi�niowe, wrzecionka �ci�gnowe Golgiego i cia�ka Paciniego Monkach ��cznotkankowych stanowi� g��wny zesp� proprioceptor�w wyst�- �acych w uk�adzie ruchu. L3. Uk�ad kr��enia Ifaf kr��enia spe�nia wiele r�nych czynno�ci w organizmie cz�owieka. Podsta- rr,.e jego funkcje sprowadzaj� si� do: transportu tlenu z p�uc do tkanek obwodowych oraz dwutlenku w�gla w przeciwnym kierunku, l :ransportu ciep�a z narz�d�w o du�ej przemianie materii do sk�ry, przez kt�r� usuwany jest jego nadmiar w ustroju, � ?> transportu zwi�zk�w energetycznych z ich �r�de� pozami�niowych (tkanka t�uszczowa, w�troba) do m�zgu i mi�ni, - a-ansportu metabolit�w z mi�ni i innych tkanek do narz�d�w, w kt�rych ule- gaj� dalszej przemianie (w�troba, nieczynne mi�nie) lub usuwaniu (nerki), | 51 transportu hormon�w i innych substancji biologicznie czynnych mi�dzy tkankami, w kt�rych powstaj�, i tkankami, na kt�re dzia�aj�, oraz do na- rz�d�w, w kt�rych ulegaj� eliminacji. iUad kr��enia sk�ada si� z serca i naczy� krwiono�nych. D? naczy� krwiono�nych zalicza si� t�tnice, �y�y i naczynia w�osowate. Roz- &i� naczynia kr��enia p�ucnego i naczynia kr��enia obwodowego. Naczynia kr��enia obwodowego rozpoczynaj� si� aort� wychodz�c� z lewej komory serca. Od niej odchodz� t�tnice zaopatruj�ce w krew narz�dy g�owy i ko�czyn g�rnych. Cz�� zst�puj�c� aorty dzieli si� na aort� piersiow� i brzuszn�. Od aorty pier- siowej odchodz� t�tnice unaczyniaj�ce trzewia i �ciany klatki piersiowej. Poni�ej przepony od aorty brzusznej na wysoko�ci czwartego kr�gu l�d�wiowego odchodz� ga��zie t�tnic biodrowych prawej i lewej, unaczyniaj�ce okolic� biodrow� i ko�czy- ny dolne. W sk�ad �y� kr��enia du�ego wchodz�: �y�a g��wna g�rna wraz z dop�ywami oraz �y�a g��wna dolna wraz z dop�ywami. �y�a g��wna g�rna uchodzi wsp�lnie z �y�� g��wn� doln� do prawego przed- sionka serca. �y�a g��wna g�rna odprowadza krew z g�owy, szyi, klatki piersiowej i ko�czyn g�rnych. �y�y ko�czyny g�rnej dziel� si� na powierzchowne i g��bokie. �y�y g��bokie przebiegaj� w pobli�u t�tnic i bior� od nich nazwy. Na ko�czynie g�rnej wyr�nia si� dwie g��wne �y�y powierzchowne: �y�� od- prowadzaj�c� krew ze strony promieniowej nadgarstka i uchodz�c� do �y�y ramie- nia oraz �y�� odlokciow� zbieraj�c� krew ze strony �okciowej przedramienia i uchodz�c� od �y�y pachowej. W dole �okciowym �y�a po�rodkowa �okcia zespala obie �y�y z �y�ami g��bokimi ko�czyny g�rnej. �y�a g��wna dolna powstaje na wysoko�ci pi�tego kr�gu l�d�wiowego z po��czenia �y� biodrowych wsp�lnych i �y�y krzy�owej po�rodkowej. Odprowa- dza ona krew z brzucha miednicy i ko�czyn dolnych. �y�y ko�czyn dolnych, podobnie jak �y�y ko�czyny g�rnej, dziel� si� na g��bo- kie i powierzchowne. �y�a odpiszczelowa biegnie po stronie przy�rodkowej podudzia i uda i uchodzi do �y�y udowej pod wi�zad�em pachwinowym. �y�a odstrza�kowa rozpoczyna si� sieci� �yln� na bocznej powierzchni grzbietu stopy, sk�d przechodzi na boczno-ty- In� powierzchni� podudzia i uchodzi w okolicy do�u podkolanowego do �y�y pod- kolanowej. 4.4. Uk�ad ch�onny Uk�ad ch�onny sk�ada si� z naczy�, w�z��w, przewod�w i pni ch�onnych. Naczynia ch�onne rozpoczynaj� si� w przestrzeniach mi�dzykom�rkowych. Bu- dow� s� zbli�one do naczy� w�osowatych. Ch�onka sp�ywa naczyniami do w�z��w ch�onnych, kszta�tem przypominaj�cych ziarno fasoli. W�z�y ch�onne podzielone s� tkank� ��czn� na tzw. nisze. W niszach tych znajduj� si� grudki ch�onne otoczone tkank� siateczkowat�. W grudkach ch�onnych rozmna�aj� si� limfocyty. Oczka tkanki siateczkowatej odgrywaj� rol� filtru ch�onki. Z w�z��w ch�onnych naczynia- mi wyprowadzaj�cymi p�ynie ch�onka do wi�kszych naczy�, zwanych pniami ch�onnymi. Pnie, ��cz�c si�, tworz� dwa du�e naczynia, okre�lane mianem przewo- d�w ch�onnych. U cz�owieka wyst�puj� dwa pnie ch�onne: przew�d ch�onny piersiowy i prze- w�d ch�onny prawy. Przew�d chlonny piersiowy zbiera ch�onk� z ca�ego organizmu z wyj�tkiem linarej cz�ci g�owy, szyi, klatki piersiowej, prawej ko�czyny g�rnej. Przew�d ch�onny prawy odprowadza ch�onk� z cz�ci cia�a nie obj�tych naczy- i�u przewodu piersiowego. Schematyczny przebieg powierzchniowych naczy� ch�onnych w obr�bie g�owy, mii" �ia i ko�czyn przedstawiono graficznie na ry�. 23. B-5. Uk�ad nerwowy -ii nerwowy dzieli si� na czy�� o�rodkow�, w sk�ad kt�rej wchodzi m�zg - e� kr�gowy, oraz cz�� obwodow�. Obwodowy uk�ad nerwowy dzieli si� na �:'--"_> czaszkowe, nerwy rdzeniowe i pnie wsp�czulne. Nerwy czaszkowe ��cz� ;!i";� 'cicowy uk�ad nerwowy z narz�dami g�owy, szyi oraz z narz�dami klatki pier- iiiiin:"*;; i jamy brzusznej. ^�erwy rdzeniowe dziel� si� na: - ga��� oponow� biegn�c� do kana�u kr�gos�upa, - ga��� ��cz�c� z pniem wsp�czulnym, - ga��� przedni� tworz�c� sploty nerwowe zaopatruj�ce g��wnie przedni� i boczne �ciany cia�a wraz z ko�czynami, - ga��� tyln� unerwiaj�c� mi�nie i sk�r� grzbietu. Ga��zie przednie nerw�w rdzeniowych ��cz� si�, tworz�c sploty nerwowe, tiem odcinka piersiowego tworz�cego bezpo�rednie nerwy mi�dzy�ebrowe. -wowy przy- miotu romie- -�"!.-,::-�� -lerwowy tylny �c;;" �r-^nnego "tera* nerwowy boczny acci.- -wiennego N. promieniowy Ry�. 24. Unerwienie ko�czyny g�rnej. 35 Splot l�d�wiowo-krzy�owy unerwia wszystkie narz�dy dolnej cz�ci tu�owia oraz ko�czyn� doln�. Pod wzgl�dem funkcjonalnym uk�ad nerwowy mo�na podzieli� na: - cz�� informacyjn�, czyli czuciow�, - cz�� ruchow�, - cz�� autonomiczn�, - cz�� nadrz�dn�. Cz�� informacyjn� stanowi� o�rodki i drogi utworzenia przez nerwy do�rodko- we - aferentne rozpoczynaj�ce si� receptorami. Cz�� ruchow� stanowi� o�rodki i drogi utworzone przez neurony od�rodkowe - rferentne. Neurony eferentne, przewodz�c impulsy do mi�ni szkieletowych, two- ;z�� somatyczn�, te za�, kt�re przewodz� impulsy do mi�ni g�adkich, mi�nia s "-owego i gruczo��w, tworz� cz�� autonomiczn�. Cz�� nadrz�dn� uk�adu ner- ��.:�"�* -ego stanowi� liczne neurony po�rednicz�ce, ��cz�ce ze sob� wszystkie wymie- �ooe cz�ci. Receptory s� miejscem zamieniaj�cym poszczeg�lne rodzaje energii bod�c�w m swoist� dla uk�adu nerwowego energi� potencja�u czynno�ciowego. Z ka�dego -cceptora prowadz� odr�bne drogi informacyjne w postaci w��kien nerwowych do N. sk�rny przy�rodkowy romienia Nn. piersiowe d�ugie sk�rny ramienia tylny N, sk�rny przy�rodkowy ramienia V \\\;' \\i V�N sk�rny tylny Ga��zie sk�rne Y '�'i K'; li przedramienia bo(:zne \\(vA \^''\ i-lr^ sl<�my txK�z^v /m^\\ P^edramienia N_sl<orny przy- W\W^ �rodkowy przed- \�,\'\\\<\ ramienia ^'fkY^ W\V<V N powierzchniow 'U^T^rekiod nerwu Y-T^ prwnen10- A \ i\.t?^..A wego Nn. grzbctowe pata^-V^J,\\\^S 9vc. 27. Unerwienie sk�rne klatki piersiowej i ko�czyny g�rnej. 37 Nn mi�dzy�ebrowe Go�q� sk�rna boczna N.sk�rny boczny uda Got�zie sk�rne przednie N. strza�kowy wsp�lny Nn Qr?b�tau� palc�w Stopy N. sk�rny grzbietowy boczny N biodrowo- �podbrzuszny N biodrowo- � pachwinowy Ga��zie sk�rne n. zas�onowego Ga��zie sk�rne podrzepkowe ..... N sk�rny \�ll �rodkowy �ydki N. po�ladkowy g�rny Nn. �rodkowe po�ladk�w N�. dolne po�ladk�w Ga��zie sk�rne n. zas�onowego Ga��