Wojciech Siuda ELEMENTY PRAWA DLA EKONOMIST�W wydanie DC SCRIPTUM POZNA� 1995 ^ ,-r^r 1 T Projekt ok�adki pooC Jozrf Petiuk - BIBLIOTEKA ^ Hfytfzia�u OziennHurstwa i Nauk Polltyctnych Uniwersytetu Warszawskiego ul. Nowv �wiat 69. 00-046 Warszawa tel. 620-03-81 w. 295, 296 N T2IMO Copyrigtrt by Wojasch Siuda Stan prawny na dzie� 30 06. 1995 r. ISBN 83-901462-3-1 SCRTPTUM, WiUnowe Wzg�rze 27/70, 61-698 Pozna�, td. (Ml) 20�M UWAGI WST�PNE Ignorantia iuris nocet! 1 Paremia ta - jedna z licznych, jakie sformu�owali znakomici prawnicy staro�ytnego Rzymu - wyra�a pogl�d, �e nieznajomo�� prawa jest szkodliwa. Zachowa�a ona i dzisiaj aktualno��. Wsp�czesne ustawodawstwa, w tym tak�e ustawodawstwo polskie, przyj- muj� zasad� pe�nej odpowiedzialno�ci za post�powanie i jego skutki - bez wzgl�du na znajomo�� przepis�w. Dotyczy to wszelkich form odpowiedzialno- �ci prawnej - cywilnej, karnej, administracyjnej, dyscyplinarnej i innych. Nie ulega wi�c w�tpliwo�ci, �e ju� z tego wzgl�du mo�liwie najszersza znajomo�� prawa jest przydatna, a w wielu przypadkach wr�cz niezb�dna. Trudno sobie wyobrazi� pe�nowarto�ciowego cz�onka wsp�czesnego spo�ecze�stwa nie zna- j�cego g��wnych zasad, wed�ug kt�rych uk�adaj� si� stosunki mi�dzy lud�mi i innymi podmiotami prawa. Mo�liwie pe�na znajomo�� problematyki prawnej jest spraw� o kluczowym znaczeniu dla os�b zatrudnionych na kierowniczych i innych odpowiedzial- nych stanowiskach w gospodarce, a wi�c przede wszystkim ekonomist�w. Jest jedn� z przes�anek podejmowania prawid�owych decyzji gospodarczych. Jed- nocze�nie znajomo�� prawa stanowi punkt wyj�cia dla kierowania si� jego zasadami, dla jego poszanowania, a ten problem w stosunkach gospodarczych coraz bardziej zyskuje na aktualno�ci. Na tre�� podr�cznika sk�adaj� si� wiadomo�ci z nast�puj�cych dziedzin wiedzy prawniczej: l) teorii prawa, 2) prawa konstytucyjnego, 3) prawa administracyjnego, 4) prawa karnego, 5) prawa cywilnego, 6) prawa pracy, 7) prawa procesowego. Teoria prawa analizuje i wyja�nia poj�cia i zjawiska odnosz�ce si� do ca�ego systemu prawa (rozdzia� I). Prawo konstytucyjne, administracyjne, karne, cywilne, pracy oraz procesowe cywilne (rozdzia�y II-VI) przynosz� pewn� ilo�� wiadomo�ci o prawie pozytywnym, aktualnie obowi�zuj�cym - a wi�c z zakresu dogmatyki prawa. Wyb�r wiadomo�ci z poszczeg�lnych dziedzin jest bardzo zr�nicowany. Najwi�cej miejsca po�wi�cono prawu cywilnemu, ga��zi wa�nej w pracy ekonomisty, a jednocze�nie maj�cej szerokie powszechne zastosowanie. wi�Kszycn trudno�ci, z wyj�tkiem, Dyc mo�e, prawa cywilnego, na kt�re nale�y zwr�ci� szczeg�ln� uwag� i po�wi�ci� mu najwi�cej czasu. G��wne znaczenie ma jednak zastosowanie w�a�ciwej metody przyswajania wiedzy. Jej istot� jest roz�o�enie materia�u w czasie. Intensywna nauka w ci�gu niewielu dni daje kiepskie rezultaty, gdy� nowa terminologia, specjalistyczne nazwy, poj�cia i definicje wymagaj� stopniowego oswojenia si� z nimi. Du�� pomoc� mo�e by� pos�ugiwanie si� uzupe�niaj�cymi materia�ami dydaktycznymi (teks- tami akt�w normatywnych, zbiorami przyk�ad�w ilustruj�cych instytucje prawne itp.). W. Siuda Pozna�, czerwiec 1995 r. OBJA�NIENIA SKR�T�W k.c. k.p. k-p.a. k.p.c. k.p.k. op. k.r. i OSN OSPiKA NP PiP PN PUG P�S RPE RPES kodeks cywilny kodeks pracy kodeks post�powania administracyjnego kodeks post�powania cywilnego kodeks post�powania karnego kodeks rodzinny i opieku�czy Orzecznictwo S�du Najwy�szego Orzecznictwo S�d�w Polskich i Komisji Arbitra�owych Nowe Prawo Pa�stwo i Prawo Przegl�d Notarialny Przegl�d Ustawodawstwa Gospodarczego � Praca i Zabezpieczenie Spo�eczne � Ruch Prawniczy i Ekonomiczny � Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny OG�LNE WIADOMO�CI O PRAWIE � l. ISTOTA PRAWA Nietrudno dostrzec, �e prawo jest poj�ciem wieloznacznym i nie ka�dy, kto tego s�owa u�ywa, ma na my�li to samo. S� prawa przyrody, prawa rozwoju spo�ecznego, prawa ekonomiczne, jest prawo narod�w do samookre�lenia, prawo cywilne i przys�uguj�ce pracownikom prawo do urlopu. Ale nawet w�wczas, gdy poj�ciem prawa pos�ugujemy si� na gruncie nauk prawnych, pozostaje ono nie�cis�e, nieprecyzyjne. W szczeg�lno�ci trzeba odr�ni� prawo w znaczeniu przedmiotowym (prawo przedmiotowe) od prawa w znaczeniu podmiotowym (prawa podmiotowego). Prawo w znaczeniu przedmiotowym jest podstawowym poj�ciem u�ywanym w naukach prawnych. W tym znaczeni)" mowa jest o prawie w dalszych uwagach'. Prawr to zesp� norm wydanych lub usankcjonowanych przez pa�stwo i zagwarantowanych przymusem pa�stwowym. Normy_prawne powstaj� w dwojaki spos�b: s� wydawane (ustanawiane) przez pa�stwo lub te� przez nie sankcjonowane. Z wydawaniem mamy do czynienia w�wczas, gdy pa�stwo - dzia�aj�c poprzez upowa�niony do tego organ - two'zy now�, nie istniej�c� przedtem norm�. O usankcjonowaniu m�wimy natomiast wtedy, gdy pa�stwo norm� stosowan� dotychczas zwycza- jowo uznaje za obowi�zuj�c� poprzez dzia�alno�� organ�w stosuj�cych prawo, kt�re zwyczajem zaczynaj� si� pos�ugiwa� tak jak prawem. Wiele norm zwyczajowych, moralnych i innych uzyska�o w ten spos�b rang� norm prawnych. W pa�stwach wsp�czesnych, o rozwini�tym systemie prawnym, prawo powstaje niemal wy��cznie w drodze ustanawiania norm. ' Rozwa�ania po�wi�cone istocie prawa i r�nym sposobom jego definiowania zawiera praca 2. Ziembi�skiego, Teoria prawa. Warszawa - Pozna� 1978, s. 31-57. Por. te� Z. Ziembi�ski, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980; M. Borucka-Arctowa, Pogl�dy na spo�ecz- ne funkcje prawa wy�wietl� bada� empirycznych, PiP 1981, z. 5. R�wnie� S. Grzybowski, Dzieje prawa, Wroc�aw - Warszawa - Krak�w - Gda�sk 1981. i,yi;u wiifzA zlidJuuJc wJlaz. w uus^ puws^.culiuym pogi�azie, ze piawu iiiG muAt- istnie� bez pa�stwa, bez o�rodka najwy�szej w�adzy, ogarniaj�cej wszystkich ludzi na terytorium kraju. Wynika to z faktu, �e integraln� cech� prawa jest przymus, stanowi�cy zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem za� dysponuje pa�stwo, kt�re stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany te� aparatem przymusu. Przestrzeganie prawa nie jest wi�c uzale�nione wy��cznie od dobrej woli obywatela. W razie potrzeby pa�stwo � dzia�aj�c przez odpowiedni w danej sytuacji organ - fizycznie zmusza do podporz�dkowania si� jego woli. Oczywi�cie mo�na sobie wyobrazi� wysoko rozwini�te spo�ecze�- stwo przysz�o�ci, w kt�rym nie b�dzie aparatu przymusu - bo wskutek wysokiego poziomu �wiadomo�ci spo�ecznej stanie si� zb�dny - natomiast b�dzie istnie� szeroko rozwini�ty system norm post�powania, reguluj�cy r�ne dziedziny �ycia, podobnie jak to dzisiaj ma miejsce. Jednak�e taki system norm post�powania nie b�dzie prawem w dzisiejszym rozumieniu tego s�owa, Prawo nie jest zwyk�ym, bez�adnym zbiorem norm, lecz stanowi zbi�r uporz�dkowany. Ma to ogromne znaczenie, co staje si� jasne, gdy we�miemy pod uwag�, �e prawo sk�ada si� z setek tysi�cy norm. Pos�ugiwanie si� takim zbiorem nie by�oby mo�liwe, gdyby nie panowa� w nim okre�lony �ad. Uporz�dkowanie prawa wyra�a si� w podziale na ga��zie, w ramach kt�rych wyst�puj� instytucje prawne. � 2. PRAWO A MORALNO�� Obserwuj�c zachowanie si� ludzi w wielu codziennych sytuacjach �atwo doj�� do wniosku, �e w swym post�powaniu kieruj� si� oni nie tylko prawem. Wskazuje na to fakt, �e w wielu sytuacjach nie uregulowanych przez prawo ludzie przejawiaj� podobny spos�b post�powania. Jedyne wolne miejsce w tramwaju zajmie w wi�kszo�ci przypadk�w staruszka, a nie m�odzieniec, mimo, �e mo�liwo�ci fizyczne stawiaj� w uprzywilejowanej sytuaq'i tego ostatniego. Ponadto trzeba mie� na uwadze, �e nawet w sytuacjach uregulowanych normami prawnymi ludzie post�puj� w podobny spos�b niekoniecznie pod wp�ywem tych norm, kt�re cz�sto s� im nie znane. Czynnikami pozaprawnymi kszta�tuj�cymi post�powanie s� normy obycza- jowe, a tak�e normy towarzyskie, sportowe i in. Wa�n� rol� odgrywaj� normy moralne2. "'i Moralno�� to ukszta�towany w procesie d�ugotrwa�ego rozwoju spo�ecze�stwa zesp� norm post�powania, wed�ug kt�rych ocenia si� okre�lone zachowanie jako dobre lub z�e. i 2 Obszern� analiz� stosunku prawa i moralno�ci znale�� mo�na w podr�czniku Z. Ziem- bi�skiego. Teoria .... s. 58-73. 10 CUUW�llliG ai^ wuLf^^ a^uic^ZtCii5Lwa, wuu\^\^ pc&Liis&wu, wobec przyrody. Przeprowadza si� tak�e moraln� ocen� intencji cz�owieka. U pod�o�a moralno�ci le�� wi�c wyobra�enia ludzi o tym, co jest dobre i o tym, co jest z�e. Wyobra�enia te s� r�ne u r�nych ludzi, niekiedy kra�cowo r�norod- ne. Wp�ywa na to epoka, w kt�rej cz�owiek �yje, �rodowisko geograficzne, stosunki spo�eczne, przynale�no�� klasowa i szereg innych czynnik�w. Wp�y- waj� na to przede wszystkim warunki �ycia cz�owieka, jego sytuacja �yciowa, warunki spo�eczne. Warunki �ycia ludzi ulegaj� zmianom, a wraz z nimi zmienia si� moralno��. Poniewa� warunki �yciowe ludzi w spo�ecze�stwie s� r�ne, pogl�dy na dobro i z�o w�r�d cz�onk�w jednego spo�ecze�stwa te� s� zr�nicowane. W ka�dym spo�ecze�stwie istnieje zesp� norm moralnych wsp�lnych dla ca�ego spo�ecze�stwa. S� to tzw. elementarne normy moralne. W zakresie nie obj�tym normami elementarnymi ocena moralna tego samego zjawiska mo�e by� r�na, zale�nie od punktu widzenia. Inaczej ocenia zamach bombowy palesty�ski terrorysta, a inaczej przedstawia si� ocena moralna tego czynu w oczach izraelskiego ministra. Prawo i moralno�� reguluj� wiele stosunk�w spo�ecznych. S� takie dziedzi- ny, w kt�rych post�powanie ludzi reguluje tylko prawo lub tylko moralno��. Na wielu jednak p�aszczyznach prawo i moralno�� stykaj� si� i mo�e mi�dzy nimi dochodzi� do kolizji. Kolizje polegaj� na tym, �e prawo zobowi�zuje do takiego sposobu post�powania, kt�rego moralno�� nie aprobuje lub wr�cz zabrania. Rozbie�no�� mi�dzy norm� prawn� a moraln� mo�e by� ca�kowita lub cz�ciowa. Z punktu widzenia okre�lonej moralno�ci mo�na nast�puj�co sklasyfiko- wa� normy prawne: a) moralnie pozytywne, b) moralnie negatywne, c) moralnie oboj�tne. Moralnie pozytywnymi s� te normy prawne, kt�re nakazuj� ten sam spos�b post�powania co moralno��. Na przyk�ad wi�kszo�� system�w moral- nych pot�pia kradzie� - czyni to r�wnie� art. 203 k.k. W odwrotnej sytuacji mamy do czynienia z inn� norm� prawn� moralnie negatywn�. S� te� ca�e dziedziny nie obj�te moralno�ci�. Normy prawne reguluj�ce takie sprawy, jak sprawozdawczo��, sporz�dzanie bilansu, zasady ruchu drogowego itp., maj� charakter moralnie oboj�tny. R�nic mi�dzy prawem i moralno�ci� jest wiele, o r�nym stopniu szczeg�owo�ci i r�nym znaczeniu. Oto kilka z nich: l. Na stra�y norm prawnych stoi aparat pa�stwowy ze swoimi �rodkami przymusu. .Natomiast do przestrzegania norm moralnych sk�ania ludzi przede wszystkim presja wywierana przez opini� publiczn�, a tak�e wpojone w trakcie wychowania nawyki, sumienie i inne bod�ce. 11 L, uui�UJ yLa.wi�^ WJT�im-ti Wll^, ma JCUUCJ USUDy UDUW14^.C1L, Ula. u-�Ugl^J �a-i prawo, b�d�ce korelatem tego obowi�zku. Natomiast normy moralne na- k�adaj� tylko obowi�zki, nie daj�c innym osobom prawa ��dania wype�nienia tych obowi�zk�w. 3. Normy prawne odnosz� si� tylko do czyn�w i s��w cz�owieka, czyli dzia�a� dostrzegalnych zmys�ami przez innych ludzi, nie zajmuj� si� natomiast sfer� psychiki Moralno�� ingeruje tak�e w dziedzin� my�li i uczu�. St�d np. nienawi�� nie jest przest�pstwem, mo�e jednak stanowi� przekroczenie normy moralnej. 4. Normy prawne reguluj� bardzo dok�adnie post�powanie cz�owieka. Moralno�� jest nader nieprecyzyjna, cz�sto wskazuje jedynie og�lny kierunek post�powania. � 3. �WIADOMO�� PRAWNA �wiadomo�� prawna nie oznacza jedynie znajomo�ci przepis�w i instytucji prawnych przez spo�ecze�stwo, cho� ta jest bardzo po��dana i decyduje w powa�nym stopniu o kulturze prawnej spo�ecze�stwa. s' �wiadomo�� prawna to ocena obowi�zuj�cego prawa przez spo�e- cze�stwo i postulaty dotycz�ce zmiany prawa w po��danym przez spo�ecze�stwo kierunku, i Mo�na by wi�c powiedzie�, �e �wiadomo�� prawna to zbi�r tych wszystkich norm, kt�re - zdaniem spo�ecze�stwa - powinny tworzy� prawo. Jest to prawo z ludzkich wyobra�e� o sprawiedliwo�ci. Oczywi�cie wyobra�enia takie s� r�ne, st�d i �wiadomo�� prawna nie jest w ca�ym spo�ecze�stwie jednakowa. Im wi�ksza jest r�nica mi�dzy prawem, kt�re w rzeczywisto�ci istnieje, a takim, kt�re zdaniem spo�ecze�stwa powinno istnie�, tym wi�ksza rozbie�no�� mi�dzy prawem i �wiadomo�ci� prawn�. �wiadomo�� prawna tworzy si� pod wp�ywem wyobra�e� o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe, wyobra�e� o prawie, praworz�dno�ci itp. W�a�nie �wiadomo�� prawna stanowi podstaw� spotykanych w praktyce ocen: ten przepis jest �sprawiedliwy", a tamten �niesprawiedliwy". �wiadomo�� prawna wchodzi w sk�ad moralno�ci. Prawo i �wiadomo�� prawna wywieraj� na siebie wzajemny wp�yw. D�ugotrwa�e i konsekwentne stosowanie przez pa�stwo przepis�w, kt�re pocz�tkowo wzbudzaj� sprzeciw spo�ecze�stwa, mo�e stopniowo doprowadzi� do przyzwyczajenia i w ko�cu do ich zaakceptowania. Z drugiej strony powszechna dezaprobata wobec pewnych przepis�w mo�e zmusi� organy pa�stwowe do ich z�agodzenia lub nawet uchylenia, co zale�y od rozmiar�w sprzeciwu, si�y pa�stwa itp. Niezgodno�� obowi�zuj�cego prawa ze �wiadomo�ci� prawn� os�abia dzia�anie prawa. Dlatego pa�stwo nie mo�e lekcewa�y� �wiadomo�ci prawnej 12 l S�Wltl�lUAAA�JO^A<^. � C���Oiyw OLCLJLO. ai^ w y^J �T i*w . cze�nie w razie potrzeby zmienia przepisy. � 4. PRAWORZ�DNO�� ^ Pogl�dy na praworz�dno�� nie s� jednolite. Wed�ug jednych autor�w praworz�dno�� to pewna metoda kierowania spo�ecze�stwem. Inni twierdz�, �e i'est to okre�lona funkcja. Wed�ug jeszcze innych praworz�dno�� nale�y rozumie� jako pewn� zasad� ustrojow�, tak wa�n�, �e cz�sto znajduje ona wyraz w konstytucji. Przytoczona ni�ej definicja jest wi�c tylko jedn� z mo�- liwych do przyj�cia. ^^Praworz�dno�� jest to taki stan faktyczny, w kt�rym podstawowe dziedziny stosunk�w spo�ecznych s� uregulowane przepisami praw- nymi i przepisy te s� przez organy pa�stwowe �ci�le przestrzegane. \ Na praworz�dno��, jak to wynika z przytoczonej definicji, sk�adaj� si� dwie przes�anki. Pierwsza przes�anka praworz�dno�ci to istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej, obejmuj�cej wszystkie istotne dziedziny �ycia. Nie mo�na m�wi� o praworz�dno�ci tam, gdzie prawo jest dopiero w zal��ku, zaczyna si� formowa� i normuje jedynie niewielkie wycinki �ycia spo�ecznego. Z tej m.in. przyczyny poj�cia praworz�dno�ci nie odnosimy wcale do pa�stwa niewolniczego i pa�stwa feudalnego, mo�e ono si� wi�za� jedynie z pa�stw�m_Jvspo�czesnym: Przyjmuje si�, �e s� w pa�stwie co najmniej dwie dziedziny �ycia spo�ecz- nego wymagaj�ce uregulowania: a) sfera stosunk�w maj�tkowych mi�dzy wszystkimi podmiotami prawa, zwi�zanych z wytwarzaniem i wymian� d�br materialnych, b) sfera stosunk�w mi�dzy pa�stwem i obywatelami, w kt�rych pa�stwo wyst�puje z pozycji w�adczych. Zw�aszcza ta druga dziedzina ma wielkie znaczenie. Uj�cie dzia�alno�ci zarz�dzaj�cej pa�stwa w ramy prawa ogranicza swobod� organ�w pa�stwowych w pos�ugiwaniu si� przymusem i gwarantuje obywatelom poszanowanie ich swob�d. Natomiast pozostawienie organom pa�stwa zbyt wielkiej swobody przez zaniechanie uregulowania ich uprawnie� i form dzia�ania prowadzi cz�sto do wynaturze� w dzia�aniu organu, nadmiernego rozrostu ambicji w dziedzinie sprawowania w�adzy, i to nie tylko organu, lecz i poszczeg�lnych funkcjonariuszy. Dotyczy to w g��wnej mierze administracji i organ�w jej podporz�dkowanych. Drugim elementem praworz�dno�ci jest przestrzeganie prawa przez wszelkie organy pa�stwowe. Powinny one przestrzega� prawa zar�wno wtedy, gdy wype�niaj� swe ustawowe obowi�zki wobec obywateli, jak i wtedy, gdy zmierzaj� do wyegzekwowania ci���cych na obywatelach .obowi�zk�w. OrganJ,. pa�stwowe naog� dzia�a� tylko 13 ��-�-o--�- ���-�-��- ��� -^cy~~^~~^ ~��~ � - � �� " UUAW OJ.Y U\J |/i.z*vi-/�t3^/ �� M .�.y�-� .. uprawnionych do stosowania przymusu (np. policja) i organ�w wymiaru sprawiedliwo�ci. Ka�de naruszenie prawa przez te organy jest nad wyraz niebezpieczne, prowadz�c z regu�y do naruszania swob�d obywateli. Naruszania przepis�w prawnych przez organy pa�stwowe nie mo�na usprawiedliwi� �adnymi wzgl�dami Nie t�umacz� go w szczeg�lno�ci dora�ne, koniunkturalne potrzeby pa�stwa lub organu. W�a�ciw� metod� dzia�ania w takim przypadku jest zmiana obowi�zuj�cych przepis�w, id�ca w po��da- nym kierunku. Praworz�dno�� w pa�stwie stwarza atmosfer� zaufania i daje ka�demu obywatelowi pewno��, �e jego prawa b�d� respektowane i chronione, a jego obowi�zki - podobnie jak obowi�zki innych - skrupulatnie egzekwowane. Daje to poczucie zale�no�ci od prawa, a nie od woli tego czy innego funkcjonariusza pa�stwowego. �amanie praworz�dno�ci przez organy pa�st- wowe natychmiast podwa�a zaufanie do aparatu pa�stwowego, a jego od- budowa jest procesem trudnym i d�ugotrwa�ym. Dlatego naruszanie prawo- rz�dno�ci powinno by� szczeg�lnie bezlito�nie t�pione. Niezbyt odleg�a prze- sz�o�� dostarcza wymownych przyk�ad�w potwierdzaj�cych konieczno�� spra- wowania skutecznej kontroli spo�ecznej nad dzia�alno�ci� aparatu pa�st- wowego. Lekcewa�enie okazywane prawu przez organy pa�stwa mo�e zwr�ci� si� przeciwko samemu pa�stwu jak bumerang: demoralizuje liczne grupy spo�ecze�stwa, uczy spo�ecze�stwo lekcewa�enia prawa i w�adzy pa�stwowej, zaszczepia mu nihilistyczny stosunek do wszelkich regu� post�powania wobec innych. Natomiast �wiadomo��, �e organy pa�stwowe dzia�aj� w ka�dej sytuacji zgodnie z prawem, jest dla obywateli istotnym bod�cem, sk�aniaj�cym ich do przestrzegania obowi�zuj�cych przepis�w3. Ustroje wsp�czesnych pa�stw stwarzaj� zazwyczaj warunki dla wpro- wadzenia pe�nej praworz�dno�ci. Warunki te nazywane s� niekiedy - z pewn� przesad� - materialnymi gwarancjami praworz�dno�ci. Same warunki oczy- wi�cie niczego jeszcze nie gwarantuj�. Jest rzecz� aparatu pa�stwowego odpowiednie ich wykorzystanie i stworzenie takiego systemu kontroli po- szczeg�lnych organ�w, by naruszanie prawa uczyni� niemo�liwym. System taki sk�ada si� z poszczeg�lnych form spo�ecznej kontroli. Formy te nazywamy formalnymi albo prawnymi gwarancjami praworz�dno�ci. Najskuteczniejszym �rodkiem zapewnienia praworz�dno�ci w dzia�aniu administracji pa�stwowej jest wprowadzenie s�downictwa administracyjnego, tzn. s�d�w rozstrzyga- j�cych skargi obywateli na decyzje organ�w administracji pa�stwowej i usta- laj�cych, czy s� one zgodne z prawem i czy mieszcz� si� w ramach kompetencji danego organu. Spraw� o nader istotnym znaczeniu jest tak�e przestrzeganie prawa przez obywateli oraz r�ne organizacje spo�eczne. Jednak�e nie nale�y to do * Por. Z. Ziembi�ski, Typologia narusze� praworz�dno�ci, PiP 1982, z. 8. 14 pa�stwowe. Natomiast stopie� poszanowania prawa przez obywateli decyduje jedynie o �adzie i jest wyk�adnikiem stopnia �wiadomo�ci prawnej spo�e- cze�stwa. � 5. NORMA PRAWNA .�� ' ' . ' � ," . 'l �>' '" ' Norma prawna jest elementarn� cz�stk� prawa, tote� jej defmqa jest zbli�ona do definicji prawa4. <CB> Norma prawna to wynikaj�ca z przepis�w regu�a post�powania, wydana lub usankcjonowana przez pa�stwo, zagwarantowana przymusem pa�stwowym. Norma prawna charakteryzuje si� nast�puj�cymi cechami; Ma charakter og�lny i nie indywidualizuje osoby, na kt�rej ci��y wynikaj�cy z niej obowi�zek. Ka�dy, kto znajdzie si� w sytuacji opisanej przez norm�, ma obowi�zek zachowywa� si� tak, jak norma nakazuje. Norma prawna ma charakter dwustronny. Z ka�dej normy wynika dla jednej osoby obowi�zek, a dla drugiej prawo, b�d�ce korelatem tego obowi�z- ku. Je�li d�u�nik ma obowi�zek zwr�cenia d�ugu w oznaczonym terminie, to w tym samym terminie wierzyciel ma prawo domaga� si� zwrotu po�yczonej kwoty. Jedno i drugie wynika z tej samej normy prawnej. Norma prawna jest zagwarantowana przymusem pa�stwowym; stosowa- nie si� do niej nie jest wi�c zale�ne od woli zainteresowanych os�b. Norma prawna zbudowana jest z trzech-cz�ci. W jej sk�ad wchodz�: 1) hipoteza, 2) dyspozycja, 3) sankcja. Ka�da norma prawna znajduje zastosowanie tylkoi w^ j�gwnej^sytuacji. Sytuacj� t� okre�la cz�� normy zwana hipotez�. Dyspozycja jest to ta cz�� normy prawnej, kt�ra wskazuje obowi�zuj�cy -w danej sytuacji - spos�b zachowania. Co nale�y zrobi�, a co jest zabronione - o tym informuje w�a�nie dyspozycja. Jest ona kluczow� cz�ci� normy. Sankcja jest to ta cz�� normy prawnej, kt�ra m�wi, jakie ujemne skutki poci�gnie ze sob� niezastosowanie si� do dyspozycji ! Sankcji nie nale�y uto�samia� z kar�. Jedynie w normach prawa karnego | sankcja przybiera posta� kary. Formy sankcji w innych ga��ziach prawa s� rozmaite. Na.przyk�ad sankcj� za narusz�m�_zasad sporz�dzania testamentu jest niewa�no�� testamentu. 4 Obszerne rozwa�ania nad istot� normy prawnej znajdzie czytelnik w podr�czniku Z. Ziembi�skiego, Tkwi� ..., s. 22-30. 15 przyKiau pugiqu, w mysi Kluregu iiurmy prawne wyst�puj� zawsze paraim. norma sankcjonowana i norma sankcjonuj�ca. Ka�da z nich sk�ada si� z hipotezy i dyspozycji. Niekt�rzy autorzy zajmuj�cy si� prawem karnym stoj� na stanowisku, �e normy tej ga��zi prawa sk�adaj� si� wy��cznie z dyspozycji i sankcji, natomiast s� pozbawione hipotezy. � 6. NORMY PRAWNE BEZWZGL�DNIE I WZGL�DNIE OBOWI�ZUJ�CE W systemie prawnym wyst�puj� dwa rodzaje norm prawnych, kt�re r�ni� si� mi�dzy sob� charakterem i moc� obowi�zuj�c�. S� to: a) normy bezwzgl�dnie obowi�zuj�ce (imperatywne), b) normy wzgl�dnie obowi�zuj�ce (dyspozytywne). Normy imperatywne zawieraj� niepodwa�alny nakaz pa�stwa, od wy- pe�nienia kt�rego nie mo�na si� w �adnej sytuacji uchyli�. Osoba, do kt�rej norma bezwzgl�dnie obowi�zuj�ca jest skierowana, zobowi�zana jest tak si� zachowa�, jak wskazuje norma. Ka�de odst�pstwo od nakazanego sposobu post�powania jest naruszeniem prawa i poci�ga ze sob� zastosowanie przewi- dzianej przez norm� sankcji. Normy imperatywne obowi�zuj� bezwzgl�dnie - bez wzgl�du na wol� zainteresowanych os�b. Nawet wtedy, gdy wszystkie bior�ce udzia� w jakiej� transakcji osoby zgadzaj� si� na uregulowanie wzajemnych praw i obow�zk�w w spos�b odmienny ni� nakazuje norma imperatywna - to tego rodzaju umowa jest niewa�na. W normie bezwzgl�dnie obowi�zuj�cej wola pa�stwa przejawia si� w spos�b nie znosz�cy oporu i wymagaj�cy bezwzgl�dnego pos�usze�stwa. Na przyk�ad normy okre�laj�ce terminy przedawnienia w pra- wie cywilnym maj� charakter imperatywny. Dlatego umowa, w kt�rej by strony zgodnie postanowi�y, �e ich wzajemne roszczenia z tytu�u ��cz�cego je stosunku (np. najmu) przedawniaj� si� w innym terminie - b�dzie niewa�na. Normy imperatywne stanowi� wi�kszo�� obowi�zuj�cych w pa�stwie norm prawnych. Wyst�puj� one przede wszystkim w tych ga��ziach prawa, kt�re charakteryzuj� si� nier�wno�ci� stron po��czonych stosunkiem prawnym. Takie dziedziny jak prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne - sk�adaj� si� wy��cznie z norm imperatywnych. Normy dyspozytywne maj� odmienny charakter. Strony umowy zobo- wi�zane s� w trakcie jej wykonania post�powa� zgodnie z normami dys- pozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, kt�rych norma dotyczy, nie uregulowa�y inaczej w umowie. Jest to wi�c do�� niezwyk�y rodzaj norm: odnosz� si� do pewnej sytuacji, ale znajduj� zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowane osoby nie um�wi�y si� inaczej. Na przyk�ad w kodeksie cywilnym jest norma stanowi�ca, �e przyjmuj�cemu zam�wienie nale�y si� wynagrodzenie dopiero po wykonaniu 16 wr�czona w innym terminie, np. po�owa um�wionej kwoty z g�ry, a reszta po wykonaniu zam�wienia. W razie sporu s�d b�dzie si� kierowa� zawart� umow�, ca�kowicie pomijaj�c norm� prawn�. Najwi�cej aonn wzgl�dnie obowi�zuj�cych zawiera prawo cywilne. Mo�na sobie zada� pytanie: czy normy dyspozytywne, od przestrzegania kt�rych �atwo si� uchyli�, s� w og�le potrzebne? Normy dyspozytywne odgrywaj� bardzo powa�n� i po�yteczn� rol�. pozostawiaj� one stronom swobod� w uk�adaniu stosunk�w umownych. Gdy inny spos�b u�o�enia wzajemnych stosunk�w oka�e si� dla stron korzystniej- szy, mog� one zawrze� w umowie odpowiednie postanowienia i w ten spos�b wy��czy� dzia�anie norm dyspozytywnych. Z drugiej za� strony nie zachodzi konieczno�� drobiazgowego normowania wszelkich szczeg��w w umowie, bo w sprawach nie uregulowanych wchodz� automatycznie w gr� normy dys- pozytywne. Jest to sprawa nader istotna. Ilo��-um�w zawieranych we wsp�czesnym �wiecie jest tak wielka, �e nie ma czasu na ich dok�adne precyzowanie. Normy wzgl�dnie obowi�zuj�ce pozwalaj� stronom ograniczy� si� do zamieszczania w nich tylko najwa�niejszych postanowie�. Na przyk�ad w najpopularniejszej z zawieranych um�w - umowie sprzeda�y - strony najcz�ciej ustalaj� tylko przedmiot sprzeda�y i cen�, a ca�y szereg dalszych praw oraz obowi�zk�w wynika ju� z norm dyspozytywnych. Konieczno�� dok�adnego precyzowania wszystkich praw i obowi�zk�w uczyni�aby �ycie pasmem nieustannego zawie- rania um�w. Wystarczy sobie u�wiadomi�, jak wiele um�w zawiera codziennie cz�owiek: kupno chleba, gazety, zapa�ek, kuponu toto-lotka, przejazd tram- wajem, oddanie p�aszcza do szatni itd. " ' (L^CkU^- -> J^v^->zb^v P^ ^ . -s. ^"t . l � � 7. PRZEPIS PRAWNY ^^ ^ \ Akt normatywny sk�ada si� z przepis�w prawnych. V Przepisem nazywamy elementarn� cz�� ustawy lub innego aktu normatywnego. Przepisem jest wi�c artyku�, Jiar�graf, punkt, "ust�p-itd. Przepis me musi pokrywa� si� z norm� prawn�. Wzgl�dy techniczno- -prawne uzasadniaj� cz�sto zamieszczenie pewnych element�w normy w r�- nych artyku�ach i paragrafach lub te� sformu�owanie w danym przepisie jedynie sankcji, z pozostawieniem okre�lenia innych element�w normy odr�b- nym aktom normatywnym (s� to tzw. przepisy blankietowe). J&k wi�c wynika z tego, co powiedziano, nie nale�y uto�samia� norm prawnych z przepisami prawnymi. Tym cp ogl�damy czytaj�c - na przyk�ad kodeks karny, jakie� rozporz�dzenie lub zarz�dzenie - s� przepisy, a nie normy 2 - Ekmcniy praw* dla dcoaomrliw BIBLIOTEKA , ^17 Wvd?latu Dziennikarstwa i Nauk Politycznyc�l Uniwersytetu Warszawskiego ul. N^y Swat 69 0^46 Warszaw. lei. 620-03-81 w. 295, 296 t.^�.>-,^.wv�cm^ w yt^piaa^ii yiawiiy^u, wyti.ia.ui.uci zespo�u przepis�w polega na odkodowaniu zawartych w tych przepisach norm. Na przyk�ad jaki� przepis zawiera okre�lenie adresata normy, inne przepisy zawieraj� okre�lenie okolicz- no�ci, w kt�rych dana norma znajduje zastosowanie, w innych jeszcze okre�la si� nakazywany spos�b post�powania5^ Potocznie, zw�aszcza w j�zyku praktyki prawniczej, termin�w �norma prawna" i �przepis prawny" u�ywa si� zamiennie. W wi�kszych aktach normatywnych przepisy s� pogrupowane na ksi�gi, cz�ci, dzia�y, rozdzia�y itp. Pomaga to w odszukaniu potrzebnego przepisu. Bez takiej systematyki pos�ugiwanie si� aktem normatywnym o du�ej obj�to�ci by�oby bardzo trudne. Dotyczy to przede wszystkim kodeks�w. Ka�da jednostka podzia�u po�wi�cona jest okre�lonemu zagadnieniu. Niekt�re akty normatywne zaopatrzone s� tak�e we wst�p, zawieraj�cy okre�lone deklaracje ustawodawcy, zw�aszcza wyja�nienie celu, w jakim akt zosta� wydany. Jest to tzw. preambu�a. �( 8.)STOSUNEK PRAWNY ' , Mi�dzy �yj�cymi gromadnie lud�mi dochodzi nieustannie do kontakt�w. Ludzie nawi�zuj� znajomo�ci i przyja�nie, �wiadcz� sobie us�ugi , ��czy ich cz�onkostwo jednego klubu sportowego, jazda w jednym wagonie, nawet czekanie w jednej kolejce. Cz�owiek w swoim powszednim dniu wiele razy styka si� z lud�mi, a tak�e instytucjami, przedsi�biorstwami itd. Dochodzi do powstawania wi�zi zwanych stosunkami spo�ecznymi. Stosunki spo�eczne s� bardzo zr�nicowane. Wyst�puj� w nich stosunki kr�tkotrwa�e i trwaj�ce d�ugo. Jedne stosunki spo�eczne rozwi�zuj� si� �atwo, rozwi�zanie innych jest trudne, a w pewnych przypadkach nawet zupe�nie niemo�liwe, za przyk�ad niech s�u�y stosunek wynikaj�cy z pokrewie�stwa. Wreszcie niekt�re stosunki s� wa�ne, inne za� b�ahe, pozbawione znaczenia. Stosunek spo�eczny zachodzi mi�dzy co najmniej dwiema osobami, z kt�- rych przynajmniej jedna oddzia�ywa na drug� lub kt�rych post�powanie wobec siebie albo innych os�b jest w jaki� spos�b uregulowane. Stosunkami stanowionymi (tetycznymi) nazywaj� si� te stosunki spo- �eczne, kt�rych dotyczy jaka� norma post�powania (prawna, moralna, to- warzyska, sportowa itp.). Wskazuje ona uczestnikom stosunku, jakie maj� wobec siebie obowi�zki i jakie prawa. Stosunki mi�dzy dru�ynami roz- grywaj�cymi spotkanie koszyk�wki maj� charakter stanowiony, regulamin bowiem okre�la obowi�zuj�cy spos�b post�powania. Pozosta�e stosunki spo�eczne, do kt�rych nie odnosi si� �adna regu�a postgpowania,__npsz� nazw� stosunk�w faktycznych. 5 Por. w tej sprawie Z. Ziembi�ski, Teoria .... s. 22-30. 18 widzenia interes�w pa�stwa, wa�ne. Pa�stwu nie jest oboj�tne, jak w pewnych przypadkach ludzie b�ci� wobec siebie post�powali. Chc�c ich sk�oni� do post�powania korzystnego dla siebie, pa�stwo reguluje te stosunki za pomoc� aorm prawnych. Takie stosunki nazywamy stosunkami prawnymi. �a Stosunkiem prawnym jest stosunek spo�eczny uregulowany przez prawo. Osoby lub grupy os�b uczestnicz�ce w..stosunku prawnym nazywaj� si� podmiotami albo stronami stosunku prawnego. W ka�dym stosunku uczestnicz� przynajmniej dwa podmioty. Istot� stosunku prawnego jest to, �e podmiot stosunku prawnego mo�e ��da� od drugiego podmiotu okre�lonego zachowania i sam mo�e wobec niego post�powa� w okre�lony spos�b6. W ka�dym stosunku prawnym wyst�puje 5 element�w: i a) prawo podmiotowe, b) obowi�zek odpowiadaj�cy prawu podmiotowemu, c) podmiot prawa, d) podmiot obowi�zku, e) przedmiot stosunku prawnego. Za elementy stosunku prawnego uwa�a si� wi�c strony tego stosunku oraz prawa i obowi�zki, kt�re im przys�uguj�, a nadto przedmiot stosunku czy'! to, o co w danym stosunku chodzi (rzeczy, dobra niematerialne, dzia�ania). Gdy Adam po�yczy Piotrowi 1000 z�, powstaje mi�dzy nimi stosunek prawny, kt�ry trwa tak d�ugo, p�ki Piotr nie zwr�ci pieni�dzy lub zobowi�za- nie w inny spos�b nie wyga�nie. Piotr ma obowi�zek zwr�ci� po�yczk�, a Adam ma prawo domaga� si� zwrotu, d�u�nik jest podmiotem obowi�zku, a wierzyciel podmiotem prawa. Przedmiotem stosunku prawnego jest to wszystko, do czego odnosz� si� prawa i obowi�zki stron (w tym przyk�adzie zwrot 1000 z�). Stosunki prawne wyst�puj�ce w sferze maj�tkowej maj� z regu�y charakter z�o�ony. Ka�da ze stron wyst�puje jednocze�nie jako podmiot prawa i podmiot obowi�zku. Sprzedawca samochodu ma obowi�zek przeniesienia na ku- puj�cego prawa w�asno�ci i wydania wozu - a jednocze�nie prawo domagania si� zap�aty. Kupuj�cy za� na odwr�t: ma obowi�zek zap�acenia um�wionej kwoty, jednocze�nie za� prawo domagania si� wydania wozu i przeniesienia w�asno�ci auta. Jak wynika z przedstawionego wyliczenia, jednym z element�w stosunku prawnego jest prawo podmiotowe b�d� prawa podmiotowe uczestnik�w (stron) stosunku. Szersze om�wienie poj�cia prawa podmiotowego zawiera rozdzia� V podr�cznika. 6 Szerokie om�wienie problematyki stosunku prawnego zawiera podr�cznik Z. Ziembi�s- kiego. Teoria.... s. 133-151. 2* 19 Poprzednio om�wione zosta�y stosunki prawne, owe nawi�zuj�ce siej i rozwi�zuj�ce mi�dzyludzkie wi�zi, kt�re tym si� spo�r�d innych wyr�niaj�J �e s� uregulowane przez prawo. Z kolei nasuwa si� pytanie, co powoduje nawi�zywanie i likwidowanie stosunk�w prawnych oraz r�ne przemiany, jakie w nich zachodz�. W pewnych przypadkach, do�� rzadkich jednak, stosunek prawny powstaje w chwili wej�cia w �ycie aktu prawnego (np. ustawy), ustanawiaj�cego prawa i obowi�zki b�d�ce tre�ci� stosunku prawnego. Na przyk�ad sam fakt wydania ustawy reguluj�cej wzajemne zale�no�ci mi�dzy ministrami kreuje mi�dzy nimi oznaczone stosunki prawne. Wej�cie w �ycie konstytucji, a w szczeg�lno�ci przepis�w o obowi�zkach obywatelskich, powoduje samo przez si� nawi�zanie mi�dzy pa�stwem a obywatelem stosunk�w prawnych o okre�lonej tre�ci. Z regu�y jednak norma prawna ustala, �e przewidziany w niej obowi�zek okre�lonego zachowania si� r�nych podmiot�w prawa wobec siebie powstaje dopiero wtedy, gdy zajdzie pewne zdarzenie wskazane przez norm� prawn�. Powstanie stosunku prawnego, wraz ze stanowi�cymi jego tre�� prawami i obowi�zkami stron, uzale�nione jest wi�c najcz�ciej od jakiej� zasz�o�ci] w �wiecie zewn�trznym. Nazywamy j� zdarzeniem prawnym. iBtPrzez zdarzenie prawne nale�y rozumie� ka�de zdarzenie poci�gaj�- ce za sob� powstanie, zmian� lub rozwi�zanie stosunku prawnego. Mo�na to samo wyrazi� inaczej m�wi�c, �e zdarzeniem prawnym jest wszystko, co powoduje na�o�enie na podmiot prawa (cz�owieka, osob� prawn�) tych obowi�zk�w i praw, kt�re s� przewidziane w normie prawnej. Wreszcie zdarzenie prawne-mo�na okre�li� jako ka�de zdarzenie wywo�uj�- ce.-skutki, prawne. Nale�y przy tym jednak pami�ta�, �e skutki prawne to zawsze powstanie, zmiana lub rozwi�zanie stosunku prawnego. Do kr�gu zdarze� prawnych nale�� wydarzenia z r�nych dziedzin �ycia: legalne i sprzeczne z prawem, dokonane celowo i przypadkowe. Zdarzeniem prawnym jest zawarcie umowy najmu, narodziny dziecka, kradzie�, sporz�dze- nie testamentu, wydanie wyroku rozwodowego, odniesienie w�a�cicielowi znalezionej portmonetki, �mier� cz�owieka. Wszystkie te r�norodne wydarze- nia ��czy jedno: ka�de z nich wywo�uje skutki prawne. � 10. PODZIA� ZDARZE� PRAWNYCH W�r�d zdarze� prawnych przeprowadza si� wiele r�nych podzia��w, stosuj�c rozmaite kryteria. Podzia� przedstawia si� te� odmiennie w r�nych ga��ziach prawa. Poni�ej przedstawiony zosta� najcz�ciej przyjmowany sche- mat podzia�u zdarze� prawnych na gruncie prawa cywilnego. 20 � / j czyny / dozwolone orzeczenia s�dowe konstytutywne Zdarzenia prawne dziel� si� na zdarzenia sensu stricto (w �cis�ym tego s�owa znaczeniu) i na dzia�ania. R�nica mi�dzy nimi polega na tym, �e pierwsze s� niezale�ne, a drugie zale�ne od woli cz�owieka. Zdarzenia w �cis�ym tego s�owa znaczeniu tworz� niewielk� grup� (�mier� cz�owieka, grad niszcz�cy ubezpieczone zasiewy, inne kl�ski �ywio�owe wywo�uj�ce skutki prawne) i nie podlegaj� dalszemu podzia�owi. Dzia�ania natomiast tworz� rozga��ziony system. Dzia�ania dziel� si� na czyny i akty prawne. Czynami s� takie zdarzenia, kt�re zosta�y dokonane bez zamiaru wywo�ania skutk�w prawnych (w�amuj�cy si� do magazynu z�odziej dzia�a wprawdzie z okre�lonym zamia- rem, ale nie jest nim bynajmniej wywo�anie skutk�w prawnych). Natomiast aktami prawnymi s� zdarzenia wywo�ane w zamiarze spowodowania skutk�w prawnych\ Na przyk�ad kupuj�cy zawiera umow� ze sprzedawc� w�a�nie po to, by ten mia� obowi�zek przenie�� na niego w�asno�� rzeczy za zap�at� ceny kupna. Podobnie spadkobierca sporz�dza testament po to, �eby po �mierci jego maj�tek przeszed� na wskazane w testamencie osoby. Czyny dziel� si� z kolei na dozwolone i niedozwolone. U podstaw tego podzia�u le�y stosunek obowi�zuj�cych przepis�w prawnych do danego czynu. Czynem niedozwolonym jest ka�dy czyn zabroniony przez prawo. Czynem dozwolonym jest natomiast czyn, kt�rego prawo nie zabrania, ��cz�c z nrn jednak okre�lone skutki prawne. Czyn dozwolony jako zdarzenie prawne nie oznacza wi�c ka�dego czynu zgodnego z prawem, lecz tylko taki, kt�ry rodzi stosunek prawny albo powoduje jego zanik lub zmian�. Przyk�adem czynu dozwolonego jest mi�dzy innyrai tzw. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Akty prawne dziel� si� na: czynno�ci prawne, akty administracyjne oraz orzeczenia s�dowe konstytutywne. 21 Stosowanie prawa nale�y do tych poj��, kt�re wywo�uj� nieporozumienia, jest ono bowiem cz�sto mieszane z przestrzeganiem prawa. Przez przestrzeganie prawa nale�y za� rozumie� takie post�powanie obywateli i organ�w pa�stwowych, kt�re jest zgodne z obowi�zuj�cymi przepisami. Stosowaniem prawa natomiast zajmuj� si� tylko organy pa�stwowe, przede wszystkim organy wymiaru sprawiedliwo�ci i organy administracyjne. Stosowanie prawa odbywa si� w jednej z dw�ch nast�puj�cych form: 1) ystalenie istnienia (lub braku) mi�dzy stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego tre�ci, 2) stworzenie (zniesienie, zmiana) mi�dzy stronami nowego stosunku prawnego. Pierwsza z wymienionych form polega na tym, �e s�d lub organ administ- racji pa�stwowej - najcz�ciej na ��danie jednej ze stron - autorytatywnie stwierd� a, �e mi�dzy stronami istnieje (lub nie) stosunek prawny o okre�lonej tre�ci i �e w zwi�zku z tym strony maj� wobec siebie takie to a takie prawa i obowi�zki. Przyk�adem tej formy stosowania prawa jest wyrok s�du w sprawie cywilnej o zap�at� nale�no�ci Wyrok taki nie stwarza mi�dzy stronami nowej sytuacji prawnej. S�d orzeka tylko, �e mi�dzy stronami istnieje taki stosunek, na podstawie kt�rego pozwany powinien zap�aci� powodowi np. 100 000 z�, odsetki i koszty sporu. W wyroku karnym skazuj�cym s�d stwierdza fakt pope�nienia przest�pstwa i w ten spos�b ustala istnienie stosunku prawnego mi�dzy pa�stwem i przest�pc�, a jednocze�nie go precyzuje, wymierzaj�c okre�lon� kar�, orzekaj�c o kosztach procesu itd. Podobny charakter ma wiele decyzji organ�w administracyjnych, np. po�wiadczenie obywatelstwa. Druga z wymienionych form stosowania prawa polega na tym, �e wskutek wydania przez organ pa�stwowy aktu prawnego nienormatywnego (akt administracyjny, orzeczenie s�dowe) mi�dzy stronami powstaje nowy stosunek prawny, b�d� te� stosunek ju� poprzednio istniej�cy ulega likwidacji lub zmianie. Wyrok rozwodowy stwarza mi�dzy stronami now� sytuacj� prawn�, gdy� zrywa ��cz�cy je dot�d stosunek prawny. Wyrok taki ma wi�c charakter tw�rczy, konstytutywny. Podobne skutki wywiera orzeczenie s�du podwy�- szaj�ce lub obni�aj�ce rent� alimentacyjn�, ustalaj�ce ojcostwo dziecka poza- ma��e�skiego, rozwi�zuj�ce umow�. Analogiczny charakter ma wi�kszo�� akt�w administracyjnych. Wystoso- wane przez organ administracji wojskowej wezwanie do odbycia zasadniczej s�u�by wojskowej stwarza mi�dzy organem a poborowym stosunek prawny. Charakteryzuj�c og�lnie proces stosowania prawa przez organ pa�stwowy mo�na w nim wydzieli� trzy etapy: a) ustalenie stanu faktycznego, b) wyszukanie (ustalenie) normy prawnej odnosz�cej si� do danego stanu, c) wnioskowanie i wydanie decyzji. 22 znajomo�ci przepis�w i w�a�ciwego ich rozumienia. Niekiedy zachodzi po- trzeba ustalenia, czy odszukane przepisy jeszcze obowi�zuj�. Wnioskowanie polega na ustaleniu prawnych konsekwencji, jakie w danej sytuacji wynikaj� dla stron z zastosowaniem odpowiedniej normy. Aby wniosek by� trafny, konieczne jest dok�adne ustalenie stanu faktycznego i znalezienie w�a�ciwej normy. Uchybienia w kt�rejkolwiek z tych dziedzin prowadz� do wydania b��dnego wyroku, aktu administracyjnego itp. � 12. WYK�ADNIA PRAWA l. Poj�cie wyk�adni prawa W procesie stosowania prawa przez organy wymiaru sprawiedliwo�ci i organy administracyjne, a tak�e w wielu sytuacjach - w jakich znajduj� si� obywatele korzystaj�cy z przepis�w - dochodzi niejednokrotnie do w�tpliwo- �ci co do znaczenia takiego lub innego przepisu. Wyk�adnia prawa jest �rodkiem pozwalaj�cym na ich przezwyci�enie. Wyk�adni�, czyli interpretacj� prawa jest zesp� czynno�ci zmierza- j�cych do ustalenia w�a�ciwej tre�ci norm prawnych, zawartych w przepisach. W�tpliwo�ci powoduj�ce konieczno�� pos�ugiwania si� wyk�adni� wywo�y- wane s� r�nymi przyczynami. Do najwa�niejszych nale��: 1) pope�nione przy formu�owaniu przepis�w b��dy j�zykowe (u�ycie wieloznacznych wyraz�w i sformu�owa�, wadliwa budowa zda�, b��dy in- terpunkcyjne itd.); 2) rozbie�no�� mi�dzy gramatycznym sformu�owaniem normy a celem, dla realizacji kt�rego powo�ana jest norma lub akt normatywny; 3) zmiana ustroju spo�eczno-gospodarczego lub politycznego i inne powa�- niejsze zmiany w stosunkach spo�ecznych, kt�re narzucaj� konieczno�� od- miennego rozumienia niekt�rych norm prawnych; 4) og�lny (abstrakcyjny) charakter norm prawnych mog�cy powodowa� w�tpliwo�ci, czy norma odnosi si� do konkretnego stanu faktycznego. Stosowanie wyk�adni pozwala na uelastycznienie przepis�w prawnych i dostosowanie ich do nowych sytuacji, jakie �ycie tworzy. Na tej drodze mo�na unikn�� cz�stych zmian przepis�w, kt�re s� zawsze zjawiskiem nieko- rzystnym. We Francji np. g��wnym �r�d�em prawa cywilnego jest kodeks Napoleona z 1804 r., kt�rego przepisy w�a�ciwie interpretowane s�u�� z powo- dzeniem do dzi�. 23 . ^ ���=����-- ��-~�t�^i.a.\.jl �11& WJt^m nada� normie tre�ci sprzecznej z ^ej-wyra�nym brzmieniem .(interpretacja /*/!�! fT/l }onaw\^ fontra legem}. 2. Rodzaje wyk�adni ze wzgl�du na podmiot Przyjmuj�c za kryterium podzia�u organ lub osob� dokonuj�c� wyk�adni wyr�niamy: a) wyk�adni� autentyczn�, ~J>) wyk�adni� legaln�, c) wyk�adni� praktyczn�, d) wyk�adni� doktrynaln�. Wyk�adnia autentyczna to wyk�adnia dokonywana przez ten sam organ, kt�ry wyda� interpretowany przepis. Na przyk�ad minister finans�w t�umaczy w�tpliwo�ci powstaj�ce przy stosowaniu jego zarz�dzenia. Wyk�ad- nia autentyczna ma charakter obowi�zuj�cy i nie mo�na od niej odst�pi�. Wyk^a^JiiajegaJAa_dokonywana jest przez organ pa�stwowy, kt�remu to zadanie zosta�o specjalnie powierzone, z regu�y w konstytucji. Organem tym mo�e bycprezydent.s�dnaJwy�szydanego pa�stwa itp. Konstytucja powierza dokonywanie wyk�adni legalnej ustaw Trybuna�owi KonstytucyinenuL-Wyk�adnia legalna ma charakter obowi�zuj�cy. Wjdk�adnia praktyczna to wyk�adnia dokonywana przez organ pa�st- wowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw. Wyk�adni� praktyczn� zajmuj� si� o rgany_wymiaru sprawiedliwo�ci i or- gany^�dministragjuta�stwowei. Podstawowe znaczenie ma wyk�adnia organ�w wymiaru sprawiedliwo�ci, szczeg�lnie s�d�w, czyli wyk�adnia s�dowa. Decyduje o tym fakt, �e s�dy s� organami fachowymi, znaj�cymi prawo, o du�ym autorytecie. Szczeg�lne miejsce zajmuje wyk�adnia dokonywana przez S�d Najwy�szy i to zar�wno w zwyk�ych orzeczeniach wydawanych w tocz�cych si� sprawach, jak i w specjalnych formach. Przewa�nie przyjmuje si�, �e specjalnymi formami wyk�adni S�du Najwy�szego s� zasady prawne: Ustala si� w nich spos�b pojmowania norm prawnych. Wyk�adnia S�du Najwy�szego pozwala na ujednolicenie orzecznictwa s�d�w na terenie ca�ego kraju. Wyk�adniaJ�dow� .nie m� charakteru obowi�zuj�cego_(z w^�tkiem. zasad prawnych i wytycznych S�du Najwy�szego, kt�re wi��� s�dy). S�dy zwi�zane s� jedynie wyk�adni� s�du wy�szej instancji w konkretnej sprawie. Niemniej - licz�c si� z mo�liwo�ci� uchylenia wyroku - stosuj� si� do niej i w innych analogicznych sprawach. Dlatego znaczenie wyk�adni s�dowej w og�le - a wy- k�adni S�du Najwy�szego w szczeg�lno�ci - jest wi�ksze ni� to wynika z obowi�zuj�cych przepis�w. 24 teru obowi�zuj�cego, ale jej znaczenie jest du�e. Szczegelfi�^-rple^odgrywa w momencie_zmian_^rzepisawu)xzyczy.maj�c�si�L-d^ nowego Drawa^w^aasLJiWQicb^a�.9J%e^ 3. Rodzaje wyk�adni ze wzgl�du na metod� Ze wzgl�du na stosowan� metod� wyr�nia si�: a) wyk�adni� s�own�, b) wyk�adni� celowo�ciow�.Y^e/^U^^^*-^ c) wyk�adni� systematyczn�, d) wyk�adni� historyczn�7. Wyk�adnia s�owna (inaczej gramatyczna, j�zykowa, werbalna) poleca na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez analiz� struktur j�zykowych przepis�w, znaczenia poszczeg�lnych wyraz�w i zwrot�w, zastosowanej inter- punkcji itd. Uwaga interpreta��ra. skupia _sie..wy��czni� na stronie j�zykowej bad anego przepisu. Normalnym odruchem cz�owieka, kt�ry przepis przeczyta�, lecz go nie zrozumia�, jest przeczytanie go jeszcze raz. Czyta go w�wczas wolniej, uwa�niej, analizuj�c ka�de s�owo, ka�de sformu�owanie. To jest w�a�nie prosty przyk�ad wyk�adni s�ownej. Tych, kt�rzy przyk�adaj� nadmiern� wag� do wyk�adni s�ownej, a pomijaj� inne rodzaje wyk�adni, zwyk�o si� nazywa� formalistami. St�d te� wzi�o si� powiedzenie o �suchej literze prawa" i inne podobne sformu�owania. Wyk�adnia s�owa jest podstawow� metod� interpretacji. W-yjkJL�dal&c e Iowo�ciowa (inaczej: Ideologiczn�, funkcjonalna) pole- ga na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez okre�lenie celu, dla kt�rego normy te zosta�y wydane. Niekiedy u�wiadomienie sobie tego celu mo�e rozwia� w�tpliwo�ci, wyst�puj�ce przy samej tylko s�ownej analizie przepisu. Wyk�adnia systematyczna polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez okre�lenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego czy w ramach ca�ego ustawodawstwa. Chodzi tu o miejsce w znaczeniu dos�ownym. Nale�y wi�c ustali�, czy norma nale�y do cz�ci og�lnej danego aktu czy do cz�ci szczeg�owej, w jakim rozdziale jest zawarta, jakie przepisy z ni� s�siaduj� itd. Je�li np. przepis u�ywa okre�lenia �osoba", ale zawarty jest w rozdziale kodeksu 7 W literaturze przytacza si� tak�e inne podzia�y, zreszt� klasyfikacja rodzaj�w wyk�adni prawa ze wzgl�du na stosowan� metod� jest sporna. Szczeg�lne miejsce zajmuje sp�r na temat tzw. wyk�adni logicznej. Zdaniem niekt�rych stanowi ona odr�bny rodzaj wyk�adni i polega na ustaleniu znaczenia normy prawnej na podstawie logicznego wnioskowania z tre�ci przepis�w. Wymienia si� tu szereg znanych typ�w rozumowania, np. wnioskowanie a contrario, wnioskowanie a minori ad maius i inne. ^ uauu iiz.J^�iiJ>^ii (IUU.�I;, a nic uu usuu piciwuyi;u, mimu ze analiza samego tylKO przepisu (wyk�adnia s�owna) prowadzi�aby do odmiennego wniosku. Wyk�adnia historyczna polega na ustaleniu znaczenia norm praw- nych za pomoc� materia��w historycznych. Poddaje si� analizie przepisy obowi�zuj�ce poprzednio w danym zakresie, wyci�ga si� wnioski z okoliczno- �ci towarzysz�cych powstawaniu aktu prawnego (uzasadnienie projektu, steno- gramy sejmowe, g�osy w dyskusji). Wyk�adnia historyczna stosowana jest najcz�ciej w literaturze naukowej. 4. Rodzaje wyk�adni ze wzgl�du na wynik Z punktu widzenia rezultatu, jaki przynosi wyk�adnia, wyr�nia si�: a) wyk�adni� rozszerzaj�c�, b) wyk�adni� �cie�niaj�c�, c) wyk�adni� stwierdzaj�c�. Z wyk�adni� rozszerzaj�c� mamy do czynienia wtedy, gdy dana wyk�adnia nakazuje interpretowan� norm� rozumie� i stosowa� szerzej ni�by to wynika�o z wyk�adni s�ownej. Wyk�adnia �cie�niaj�ca jest odwrotno�ci� wyk�adni rozszerzaj�cej i wyst�puje wtedy, gdy dana wyk�adnia ka�e interpretowan� norm� rozumie� w�ziej ni� to wynika z wyk�adni s�ownej. Wyk�adni� stwierd� aj�c�. (adekwatna) nazywa si� tak� interpretacj�, kt�ra nakazuje norm� rozumie� dok�adnie tak samo, jak wyk�adnia s�owna. � 13. �R�D�A PRAWA l. Poj�cie �r�de� prawa Termin ��r�d�o prawa" jest wieloznaczny. M�wi si� o �r�d�ach prawa w znaczeniu materialnym i o �r�d�ach prawa w znaczeniu formalnym. j Przez �r�d�o prawa w znaczeniu materialnym nale�y rozumie� | wszystko, co po�rednio lub bezpo�rednio wp�ywa na tre�� prawa, ? na przyk�ad stosunki gospodarcze, panuj�c� ideologi� spo�eczn�, i obyczaje itd. Natomiast przez �r�d�o prawa w znaczeniu formalnym rozumie si� formy, w jakich przejawia si� i jest podawana spo�ecze�stwu do przestrzegania wola pa�stwa. Prawem jest bowiem tylko taka wola pa�stwa, kt�ra przejawia si� w przewidzianej formie i odpowiednim trybie. Je�li minister wyda zarz�dzenie, opublikowane nast�pnie w Monitorze Polskim, to tworzy w ten spos�b prawo. 26 <, �\ ' -i. telewizyjnym, uic spuwuuuje zaimyi-u a�.ui.n.>->w yi. u. v �IJ i,�i, ��^^JtJ^ >.�, �n^, u^uLf. prawem. Decyduje o tym toJ-rna^. w jakiej przejawia si� wola organu pa�stwowego. D�ugoletnia praktyka wytworzy�a pewne schematy, dlatego �r�d�a prawa w pa�stwie maj� charakter trwa�y. Na system �r�de� prawa polskiego sk�adaj� si�: a) ustawa, ; b) rozporz�dzenie, c) uchwa�a, d) zarz�dzenie. Ponadto �r�d�ami prawa s� akty pochodz�ce od organ�w terenowych i umowa mi�dzynarodowa. Szczeg�lnym rodzajem akt�w prawnych s� instrukcje. �r�d��.prawa tworz� hierarchicznie zbudowany system. W tym systemie ka�de �r�d�o ma swoje miejsce, jedno wy�sze, inne ni�sze, w sumie �r�d�a prawa tworz� rodzaj drabiny o kilku szczeblach. Ma to okre�lone konsekwen- cje. �r�d�a prawa ni�szych szczebli nie mog� zawiera� przepis�w sprzecznych z przepisami wy�szego rz�du: rozporz�dzenie nie mo�e narusza� przepis�w ustaw, zarz�dzenie nie mo�e kolidowa� z uchwa�ami itd. W j�zyku potocznym przez �r�d�a prawa rozumie si� cz�sto tak�e organy promulgacyjne (Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki urz�dowe' mmisterstw,~d�ienniki urz�dowe wojew�dzkich w�adz), w kt�rych odno�ne przepisy zosta�y og�oszone. 2. Ustawa , a. Przedmiot ustawy __ � - Do wydawania ustaw upowa�niony jest Sejm, z istotnym udzia�em Senatu. Sejm jest jedynym organem maj�cym prawo stanowienia ustaw i prawa tego nie mo�e przekaza� - w �adnych warunkach - innemu organowi pa�stwowemu. Powstaje pytanie, jakie sprawy powinny by� przez Sejm regulowane w formie ustaw, czyli - inaczej m�wi�c - jaki jest przedmiot ustawy. Konstytucja nie zawiera przepisu, kt�ry by wyra�nie odpowiada� na to pytanie. Og�lnie mo�na powiedzie�, �e z uwagi na rol� Sejmu w systemie organ�w pa�stwowych przedmiotem wydawanych przez niego ustaw powinny by� najwa�niejsze sprawy polityczne, gospodarcze i kulturalne pa�stwa. Na podstawie szeregu przepis�w konstytucji oraz praktyki konstytucyjnej