DZIEJE Rzymu - OD CZAS�W NAJDAWNIEJSZYCH DO KONSTANTYNA tom II MAX CARy HOWARD HAYES SCULLARD Prze�o�y� Jerzy Schwakopf Tytu� orygina�u A HISTORY OF ROME DOW� TO THE REIGN OF CONSTANTINE Konsultacja naukowa EWA WIPSZYCKA S�ownik wa�niejszych poj�� i termin�w W�ODZIMIERZ LENGAUER Bibliografia prac w j�zyku polskim MAREK ST�PIE� Wyb�r ilustracji JERZY SCHWAKOPF Opracowanie map IRENA MAKAREWICZ Opracowanie indeksu KRYSTYNA KONOPNICKA Projekt graficzny serii RYSZARD SWI�TOCHOWSKI Ok�adk�, obwolut� i strony tytu�owe opracowa�a TERESA KAWI�SKA Published in the United Kingdom / by THE MACMILLAN PRESS LTD ' under the title A HISTORY OF ROME (3rd edition) (c) The representatives of the estate of the �at� M. Cary and H.H. Scullard 1975 (c) Copyright for the Polish edition by Pa�stwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1992 Printed in Poland Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992 r. Wydanie pierwsze Ark. wyd. 64,9. Ark. druk. 46,5 Papier offset, kl III 80g. 70 x 100 cm Sk�ad wykona�a Pracownia Fotosk�adu w Warszawie, ul. Wsp�lna 69 Druk i opraw� wykona�a Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie ISBN 83-06-01859-1 CZʌ� V OKRES �WIETNO�CI CESARSTWA RZYMSKIEGO Rozdzia� XXX. Dzia�alno�� reformatorska Augusta. Rzym i Italia 1. PIERWSZE REFORMY (29-23 rok p.n.e.) 2. Po powrocie do Italii w lecie 29 roku Oktawian mia� w pa�stwie pozycj� mocniejsz�, ni� kiedykolwiek osi�gn�� Sulla czy Cezar. Dysponowa� si�ami zbrojnymi imperium rzymskiego, powraca� w aureoli zwyci�zcy w wojnie z wrogiem zewn�trznym, gdy posz�y ju� w niepami�� urazy, kt�re zawsze powoduje osoba zwyci�zcy w wojnie domowej, i przywi�z� tak wielkie skarby Ptolemeusz�w, �e nie tylko m�g� zap�aci� odprawy swym �o�nierzom bez konieczno�ci ponownych konfiskat mienia obywateli, ale zosta�o mu jeszcze dostatecznie du�o pieni�dzy, aby poka�ne sumy rozdzieli� mi�dzy mieszka�c�w stolicy. W d��eniach do reformy ustroju Oktawian mia� znacznie wi�cej swobody od swych poprzednik�w, republika�skie za� sk�onno�ci Rzymian, kt�re Sulla uznawa�, a Cezar zlekcewa�y� i zap�aci� za to najwy�sz� cen�, ci��y�y mu w stopniu znacznie mniejszym. Min�o trzydzie�ci lat od czas�w, gdy ustr�j republika�ski funkcjonowa� mniej wi�cej normalnie, wspomnienia dni wolno�ci (takiej, jak j� w�wczas pojmowano) coraz bardziej blak�y, w dodatku za� wojny domowe i proskrypcje przetrzebi�y szeregi i nadwer�y�y si�y arystokracji, kt�ra by�a najaktywniejsz� stra�niczk� tradycji republika�skich.2 Trudno si� wi�c dziwi�, �e okrzykni�to Oktawiana zwiastunem pokoju, kt�ry po�o�y� kres d�ugotrwa�ym konfliktom wewn�trznym, masakrom, konfiskatom, represjom wojskowym, przewy�szaj�cym brutalno�ci� wszystkie okrucie�stwa, jakie zanotowa�y dzieje Rzymu. Przyj�cie zgotowane Oktawianowi w 29 roku mo�na por�wna� z powitaniem Karola II w 1660 roku, po jedenastu latach rz�d�w wojskowych w Anglii, lub do owacji na cze�� Napoleona po jego powrocie do Pary�a spod Marengo, gdy Francja mia�a za sob� d�ugie lata rz�d�w rewolucyjnych. W jednej kwestii Oktawian nie mia� wyboru. Trwa�y pok�j m�g� zagwarantowa� tylko pod warunkiem zatrzymania niepodzielnej w�adzy nad armi� imperium. W wojsku cieszy� si� tak wielkim autorytetem, �e m�g� wzi�� na siebie odpowiedzialno�� za poszanowanie przez nie �adu i porz�dku; gdyby zrzek� si� w�adzy wojskowej lub podzieli� j� z kim� innym, po 8 wsta�aby realna gro�ba, �e butni dow�dcy wojskowi zwr�c� swych �o�nie- rzy przeciw w�adzom cywilnym lub rozp�taj� konflikty zbrojne mi�dzy sob�. P� wieku wojen domowych i przewrot�w stworzy�o w armii rzym- skiej okre�lon� tradcj�, kt�r� m�g� prze�ama� tylko Oktawian: mia� przeto zar�wno obowi�zek, jak i prawo zachowa� nieograniczone imperium woj- skowe w swoich r�kach. Z tych powod�w Oktawian m�g� si� pokusi� w 29 roku o ustanowienie monarchii absolutnej, maj�c znacznie wi�ksze szans� powodzenia ni� Cezar w 44 roku. Mimo to jednak, zamiast p�j�� po linii najmniejszego oporu, postanowi� wycofa� si� za Rubikon. Obietnica przywr�cenia ustroju repub- lika�skiego, kt�rej udzieli� w 36 roku, nie by�a tylko posuni�ciem dyploma- tycznym: w�asne przekonania i do�wiadczenia tak�e sk�ania�y go do obrania tego kierunku.3 Nie mia� ani wspania�ego zdrowia, ani �elaznej energii Cezara, kt�ry got�w by� wszystko d�wiga� na swoich barkach. Chocia� Oktawian do�y� siedemdziesi�ciu siedmiu lat, to jednak cz�ste choroby ostrzega�y go, �e musi unika� przem�czenia i cz�� swoich obowi�zk�w przekaza� innym. Z natury by� szczerym wielbicielem mos maiorum i kon- serwatyst� zar�wno w �yciu politycznym, jak i prywatnym.4 To prawda, �e w walce o doj�cie do w�adzy post�powa� jak ka�dy rewolucyjny przyw�dca, kt�ry chce doprowadzi� swych stronnik�w do zwyci�stwa, ale po wyelimi- nowaniu wszystkich rywali mia� niezaprzeczalne prawo uto�sami� swe stronnictwo z pa�stwem rzymskim, a nawet twierdzi�, �e sprawuje w�adz� za zgod� og�u. Po latach da� wyraz temu przekonaniu w swych Res gestae (Czyny): "per consensum universorum potitus rerum omnium" .* Co wi�cej, zdawa� sobie spraw�, �e sukces sw�j zawdzi�cza� upokarzaj�cej zale�no�ci od wojska. W efekcie nie zale�a�o mu tak bardzo jak Cezarowi na w�adzy autokratycznej, ale nie wyrzek� si� jej jak Sulla. Utorowa� sobie drog� do kompromisu; kroczy� ni� p�niej konsekwentnie, kieruj�c si� zasad�, �e w jego gestii znajduj� si� tylko sprawy wojskowe, polityka zagraniczna oraz og�lny nadz�r nad administracj� cywiln�, natomiast szczeg�owe kwestie w sferze cywilnej stanowi� pole dzia�ania dw�ch uprzywilejowanych kategorii urz�dnik�w pa�stwowych, powo�ywanych ze stanu senatorskiego i stanu ekwickiego - pragn�� wi�c po��czy� narzucone mu przez sytuacj� obo- wi�zki naczelnego wodza z dobrowolnie wybran� rol� zwierzchnika pa�- stwa (rector) w takim znaczeniu tego s�owa, jak rozumia� je Cyceron. Po upadku triumwiratu Oktawian sprawowa� rz�dy na nader w�tpliwej podstawie, pok�adaj�c ufno�� w moralnym walorze przysi�gi pos�usze�stwa z�o�onej mu przez Itali� i prowincje zachodnie, mimo �e nie mia�o to �adnej sankcji w zasadach ustrojowych; od 31 roku przez kilka lat z rz�du wybie- rano go konsulem. W 30 roku, jeszcze w czasie jego pobytu na Wschodzie, * '' "Na podstawie powszechnej zgody sprawowa�em rz�dy nad wszystkim" (przyp. t�um.). Pierwsze reformy (29-23 rok p.n.e.) 9 wdzi�czna ludno�� obdarzy�a go wieloma honorami, mi�dzy innymi tak�e pe�n� w�adz� trybu�sk� (sacrosanctitas tribunicia otrzyma� w 36 roku), ale chwilowo albo nie przyj�� tej godno�ci, albo je�eli j� zaakceptowa�, to z prerogatyw trybu�skich nie czyni� praktycznego u�ytku.5 Nadano mu tak�e prawo rozstrzygania odwo�a� od wyrok�w s�dowych oraz kreowania no- wych rod�w patrycjuszowskich, gdy� wskutek wojen domowych liczba ich znacznie spad�a. Oficjalnie u�ywa� jako praenomen tytu�u imperator. Wielk� rado�� sprawi�a mu uchwa�a senatu o zamkni�ciu �wi�tyni Janusa, co ozna- cza�o przywr�cenie pokoju w ca�ym pa�stwie. W sierpniu 29 roku Oktawian powr�ci� do Rzymu, gdzie odby� trzy tryumfy dla uczczenia podboju Illyricum, zwyci�stwa pod Akcjum i aneksji Egiptu. Ju� od pewnego czasu zajmowa� si� intensywnie rozwi�zaniem problemu osiedlenia wielkiej liczby swoich weteran�w w koloniach, zmniej- szaj�c w ko�cu liczb� legion�w z sze��dziesi�ciu do dwudziestu o�miu. Widomym �wiadectwem przywr�cenia pokoju w kraju by� fakt, �e gdy w 28 roku wraz ze swym przyjacielem Agrypp� pe�ni� sw�j sz�sty konsulat, pier- wszy raz od dwudziestu lat obaj konsulowie przez ca�y rok nie opu�cili Rzymu; Oktawian og�osi� tak�e amnesti� i anulowa� wszystkie sprzeczne z prawem zarz�dzenia, kt�re wyda� w okresie minionych wojen domowych. Jedn� z g��wnych jego trosk w tym czasie by�o przeprowadzenie reformy stanu senatorskiego i stanu ekwickiego. W tym celu w drodze specjalnego aktu uzyska� dla siebie i dla Agryppy uprawnienia cenzorskie. Otrzymawszy te kompetencje, u�o�yli oni now� list� senator�w (prawdopodobnie w 29 roku), wpisuj�c na pierwszym miejscu Oktawiana jako princeps senatus, a w 28 roku przeprowadzili spis wszystkich obywateli. Ze sk�adu senatu usun�li oko�o dwustu cz�onk�w, skre�laj�c g��wnie osoby najbardziej skompro- mitowane, kt�re zdo�a�y si� w�lizgn�� do izby w latach triumwiratu (do- tkn�o to bardziej t� kategori� os�b ni� dawnych republikan�w i stronnik�w Antoniusza). W ten spos�b liczb� senator�w zredukowano z tysi�ca do o�miuset. W 18 roku Oktawian posun�� si� jeszcze dalej, zmniejszaj�c sk�ad senatu do sze�ciuset os�b, a w 11 roku p.n.e. dokona� dalszych skre�le�, ale tym razem ju� nie tak drastycznych.6 W celu obsadzenia wakat�w w tak prze- trzebionym senacie przywr�ci� w ca�ej rozci�g�o�ci wprowadzony przez Sull� system automatycznego powo�ywania do izby senatorskiej by�ych kwestor�w, jednak�e prawo do ubiegania si� o kwestur� przyzna� tylko cz�onkom zredukowanego stanu senatorskiego. Od kandydat�w do god- no�ci senatorskiej wymaga� okre�lonych kwalifikacji - nieskazitelnej opi- nii, odbycia pe�nej s�u�by wojskowej oraz posiadania odpowiedniego ma- j�tku (zapewniaj�cego co najmniej 800 000 sesterc�w dochodu rocznego, co p�niej podwy�szono do miliona sesterc�w), chcia� bowiem, aby senatorzy Pierwsze reformy (29-23 rok p.n.e.) 11 byli materialnie niezale�ni. Oktawian mia� prawo podnie�� do rangi laticla- vii (to znaczy uprawnionych do noszenia tuniki obramowanej szerokim pur- purowym pasem, kt�ry przys�ugiwa� cz�onkom stanu senatorskiego) m�o- dych ludzi nie pochodz�cych z rod�w senatorskich; awans ten umo�liwia� im ubieganie si� o ni�sze urz�dy, wchodz�ce do kategorii tzw. vigintiviri, a to z kolei stwarza�o im szans� kandydowania do kwestury. W konsekwencji do s�u�by pa�stwowej wst�pi�a pewna liczba ekwit�w, a jednocze�nie w senacie znale�li si� ludzie z innych warstw spo�ecznych. Kandydaci do stanu ekwickiego musieli spe�nia� podobne warunki jak aspiranci do stanu sena- torskiego; co si� tyczy cenzusu maj�tkowego, to pozostawiono go na pozio- mie 400 000 sesterc�w. W praktyce nowi cz�onkowie obu stan�w rekruto- wali si� w wi�kszo�ci ze sfer rz�dz�cych w italskich municypiach; nieliczni pochodzili z kolonii rzymskich w Galii i Hiszpanii. Przynale�no�� do sena- torius ordo stawa�a si� w coraz wi�kszym stopniu honorem dziedzicznym, co zreszt� le�a�o w intencjach Oktawiana. Rzecz prosta, do stanu senator- skiego nale�eli wszyscy przedstawiciele starych rod�w rz�dz�cych; jednak�e og� jego cz�onk�w reprezentowa� znacznie szersze kr�gi spo�ecze�stwa ni� republika�ska nobilitas w przesz�o�ci, zw�aszcza �e awansowano do niego stale licznych novi homines. Na pocz�tku 27 roku, po inauguracji swego si�dmego konsulatu, Okta- wian uzna�, �e nadesz�a pora na dokonanie dalszych reform. By� mo�e, �e decyzj� t� przyspieszy�a �wiadomo�� niebezpiecze�stwa p�yn�cego z posia- dania rywala w chwale wojennej: M. Licyniusz Krassus, wnuk triumwira, za��da� bowiem przyznania mu honoru spolia opima, spotykaj�c si� zreszt� z odmow� Oktawiana.7 W pierwszych dniach stycznia Oktawian o�wiadczy� nieoczekiwanie na posiedzeniu senatu, �e sk�ada wszystkie swoje uprawnie- nia i w�adz� nad prowincjami i oddaje je do swobodnej dyspozycji ludu i senatu. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e ten niezwyk�y krok, a tak�e i jego nast�p- stwa, Oktawian przekonsultowa� wcze�niej z najwybitniejszymi przedstawi- cielami senatu i przyjaci�mi. Z udawan� niech�ci� uleg� naciskowi i zgodzi� si� przyj�� na okres dziesi�ciu lat namiestnictwo - jak si� zdaje, z w�adz� prokonsularn� - rozleg�ej prowincji, w kt�rej sk�ad wchodzi�y: Hiszpania (prawdopodobnie bez Hiszpanii po�udniowej, kt�ra ju� wtedy lub w latach 16-13 zosta�a uznana za prowincj� senatorsk�), Galia i Syria.8 Co wi�cej, nadal mia� sprawowa� urz�d konsula. W �lad za tym posz�y inne honory: w gmachu senatu umieszczono z�ot� tarcz� z napisem g�osz�cym, �e ofiaro- wano mu j� w dow�d "m�stwa, wspania�omy�lno�ci, sprawiedliwo�ci i pobo�no�ci"; portal jego domu ozdobiono z�otymi ga��zkami lauru, a nad bram� zawieszono wieniec d�bowy, kt�ry mia� �wiadczy�, �e ocali� �ycie obywatelom rzymskim (pb cives servatos). Co jeszcze wa�niejsze, senat przy- zna� mu imi� Augustus, kt�rego od tej chwili u�ywa� zamiast imienia Okta- wian (nazw� miesi�ca sextilis przemianowano na augustus, ale jak si� zdaje, 12 Rozdzia� XXX. Dzia�alno�� reformatorska Augusta. -Rzym i Italia nast�pi�o to troch� p�niej). Trudno dzi� �ci�le ustali� znaczenie tego nowego imienia. Dla Rzymian mia�o ono zabarwienie religijne i wskazy- wa�o, �e obdarzony nim wybraniec obj�� sw� godno�� wedle przepisanych regu� i �e zyska� sobie chwa�� bog�w i ludzi; co wi�cej, przyjmuj�c to imi� odcina� si� on w spos�b zdecydowany od Oktawiana, triumwira i despoty wojskowego. Zgodnie z nowym podzia�em kompetencji senat otrzyma� z powrotem og�lny nadz�r nad administracj� Rzymu i Italii oraz zwierzchnictwo nad po�ow� prowincji. W pierwszej kolejno�ci przywr�cono izbie w�adz� nad Sycyli�, Sardyni� i Korsyk�, Hiszpani� po�udniow� (zwan� odt�d "Bae- tica"), Illyricum, Macedoni�, Achaj� (czyli Grecj� w�a�ciw�, kt�ra od tego czasu sta�a si� odr�bn� prowincj�), Azj�, Bityni�, Kret� i Kyren� (po��czo- nymi odt�d w jedn� prowincj�) oraz Afryk�. P�niej odebrano senatowi nadz�r nad Sardyni� i Korsyk� oraz Illyricum, ale przyznano mu w zamian Cypr i Gali� Narbo�sk�. Niewielka liczba senator�w nadal pe�ni�a funkcje s�dzi�w przysi�g�ych w sprawach karnych; s�dziowie ci przydzieleni byli do jednego z trzech zespo��w {decuriae), licz�cych po tysi�c os�b, kt�re rekru- towa�y si� przewa�nie ze stanu ekwickiego, odt�d jednak stan ten dzieli� �w przywilej z obywatelami legitymuj�cymi si� dochodem nie ni�szym od 200 000 sesterc�w. Niemniej pierwszy raz w historii senat jako izba otrzy- ma� kompetencje s�downicze. Gdzie� mi�dzy 23 rokiem p.n.e. a 8 rokiem n.e. przyznano izbie senatorskiej prawo s�dzenia pod przewodnictwem kon- sul�w (August m�g�, oczywi�cie, uczestniczy� w tych sesjach) przest�pstw politycznych oraz pospolitych, w kt�re wmieszani byli senatorzy. Oskar�eni o zdzierstwa namiestnicy prowincjonalni odpowiadali przed senatem, ale�eli mieszkaniec prowincji domaga� si� jedynie naprawienia szkody, a nie kary g��wnej, to dla os�dzenia takiej sprawy powo�ywano jedynie komisj� senatorsk� ad hoc. Pod nadzorem senatu urz�dnicy r�nych stopni podj�li swe dawne obowi�zki, a zarz�d prowincji "senatorskich" znalaz� si� ponow- nie w r�kach by�ych konsul�w i by�ych pretor�w (jednych i drugich zwano odt�d prokonsulami). Sk�ad liczebny magistratury utrzymano mniej wi�- cej na tym samym poziomie, jaki obowi�zywa� pod koniec Republiki, ale minimalny wiek wymagany od kandydat�w do kwestury obni�ono do dwudziestu pi�ciu lat, a od ubiegaj�cych si� o konsulat do trzydziestu pi�ciu. Trudno jest jednoznacznie okre�li� uprawnienia, kt�re August (tak bo- wiem b�dziemy go odt�d nazywa�) zarezerwowa� dla siebie. Nigdy nie zebrano ich w jednym akcie, do ko�ca jego rz�d�w pozosta�y rozproszone w rozmaitych uchwa�ach, kt�re przyznawa�y mu takie lub inne preroga- tywy. Od 27 roku przez pi�� kolejnych lat sprawowa� konsulat oraz na podstawie specjalnego aktu przyznaj�cego mu imperium proconsulare lub mo�e w drodze rozszerzenia posiadanego imperium consulare poza Itali� Drugi etap reform Augusta 13 zatrzyma� zwierzchnictwo nad wszystkimi prowincjami, kt�rych nie przeka- za� pod zarz�d senatu. Jednocze�nie jednak otrzyma� upowa�nienie do wykonywania tego imperium za po�rednictwem swoich zast�pc�w, kt�rych ustanowiono w podleg�ych mu prowincjach i kt�rzy otrzymywali od niego dyrektywy z Rzymu. Nie bez racji przeto August m�g� twierdzi�, �e przy- wr�ci� Republik� w jej starodawnej postaci. Miejsce dyktatora zaj�� princeps civitatis, kt�ry by\primus inter pares, a chocia� August sprawowa� naczelne dow�dztwo si� zbrojnych, to trzema prowincjami - Illyricum, Macedoni� i Afryk� - zarz�dzali niezale�ni prokonsulowie, kt�rzy dowodzili swoimi armiami. 2. DRUGI ETAP REFORM AUGUSTA Przez blisko trzy lata August przebywa� poza Rzymem, by� mo�e uwa�a- j�c, �e pa�stwo szybciej okrzepnie i przystosuje si� do nowych warunk�w, je�eli on na jaki� czas usunie si� z kraju. Najpierw przeprowadzi� spis lud- no�ci w podporz�dkowanej mu prowincji Galii, a nast�pnie podj�� dzia�ania zbrojne w p�nocno-zachodniej Hiszpanii, gdzie ci�ko zaniem�g�. Do Rzymu powr�ci� w 24 roku, a w nast�pnym roku, gdy pe�ni� sw�j jedenasty konsulat, spad�a na niego seria k�opot�w. M. Primus, namiestnik Macedo- nii, zosta� postawiony przed trybuna�em do spraw zbrodni stanu pod zarzu- tem rozpocz�cia bez rozkazu wojny przeciwko trackiemu plemieniu Odry- s�w, a gdy August potwierdzi�, �e nie dawa� mu �adnych polece�, s�d uzna� Primusa winnym przest�pstwa przeciwko interesom pa�stwa. Niebawem ujawniono spisek na �ycie Augusta pod przewodem republikanina Faniu- sza Rufusa, w kt�ry zamieszany by� prawdopodobnie Warron Murena, sprawuj�cy konsulat wsp�lnie z Augustem.9 Ledwo uporano si� z t� spraw�, nast�pi�a nowa katastrofa: August tak ci�ko zachorowa�, �e stra- cono nadziej� na utrzymanie go przy �yciu. Sygnet, kt�rym piecz�towa� swe pisma, wr�czy� najbli�szemu przyjacielowi, Agryppie, a niekt�re dokumenty pa�stwowe przekaza� konsulowi mianowanemu na miejsce zdradzieckiego Mureny. Po powrocie do zdrowia August nosi� si� z my�l� z�o�enia w�adzy, ale po jakim� czasie zawar� z senatem porozumienie nowej tre�ci. W dniu l lipca zrezygnowa� z konsulatu, kt�ry sprawowa� nieprzerwanie od 31 roku i odt�d obejmowa� to stanowisko tylko w wyj�tkowych okoliczno�ciach. Zrzekaj�c si� konsulatu August pozby� si� wielu bie��cych obowi�zk�w administracyj- nych, kt�re bardzo go m�czy�y, a jednocze�nie wywo�a� zadowolenie cz�on- k�w stanu senatorskiego, kt�rzy nadal ubiegali si� o ten urz�d, uwa�aj�c go za najwy�sze wyr�nienie w �yciu publicznym, i jak dawniej odnosili si� z niech�ci� do piastowania go przez jedn� osob� w ci�gu kilku lat z rz�du.10 Z 14 Rozdzia� XXX. Dzia�alno�� reformatorska Augusta. Rzym i Italia my�l� o zrekompensowaniu Augustowi uszczuplenia w�adzy, zwi�zanego z rezygnacj� z konsulatu, przyznano mu szereg nowych prerogatyw zar�wno w Italii, jak i poza jej granicami. August otrzyma� lub - co bardziej praw- dopodobne - zacz�� faktycznie wykonywa� pe�n� potestas tribunicia, z kt�- rej do tej chwili nie korzysta�. Na mocy tych prerogatyw m�g� zwo�ywa� posiedzenia senatu oraz przedk�ada� projekty akt�w prawnych zgromadze- niu ludowemu; sprawowa� tak�e najwy�sz� jurysdykcj� w sprawach kar- nych. W dodatku uzyska� prawo przedk�adania senatowi wniosk�w na pi�mie, kt�re izba mia�a obowi�zek rozpatrywa� w pierwszej kolejno�ci, bez wzgl�du na to, jakie sprawy by�y na porz�dku dziennym. Co prawda w praktyce August rzadko korzysta� z uprawnie� trybu�skich, jednak bardzo si� t� godno�ci� chlubi� i lata swych rz�d�w liczy� od 23 roku. Co wi�cej, trybunat by� stanowiskiem z ramienia ludu i kompensowa� mu utrat� w�a- dzy nad t� sfer� administracji cywilnej, kt�ra podlega�a kompetencjom kon- sul�w - wedle Tacyta by� to "naj �wietniej szy tytu� w pa�stwie" (summi fastigii vocabulum). W dodatku po z�o�eniu konsulatu August zatrzyma� imperium z tytu�u namiestnictwa przyznanych mu prowincji; prerogatyw� t� odnawiano specjaln� uchwa�� co pi�� lub dziesi�� lat (w 18, 13 i 8 roku p.n.e. oraz w 3 i 13 roku n.e.). Imperium to mia�o charakter prokonsularny (tak bowiem uregulowano t� kwesti� ju� w 27 roku), nie przys�ugiwa�o przeto w Rzymie. Drugie ograniczenie kompetencji Augusta polega�o na tym, �e imperium tego samego stopnia mieli wszyscy prokonsulowie prowin- cji. Z tego wzgl�du zmodyfikowano imperium Augusta w dwojaki spos�b: zosta� on upowa�niony do wykonywania go tak�e w samym Rzymie, a ponadto uznano je za imperium maius, czyli "wi�ksze", dzi�ki czemu uzyska� zwierzchnictwo nad namiestnikami wszystkich prowincji, to znaczy tak�e senatorskich, a tym samym potencjaln� w�adz� nad ca�ym pa�stwem rzym- skim i ca�o�ci� si� zbrojnych. W praktyce August rzadko korzysta� z prero- gatyw wynikaj�cych z imperium proconsulare maius, a je�eli si� na to decydowa�, czyni� to z; wielkim taktem.n W 23 roku liczba podlegaj�cych mu bezpo�rednio prowincji uleg�a niewielkiemu zmniejszeniu: Gali� Nar- bo�sk� i Cypr przekaza� pod zarz�d senatu, ale poniewa� prowincje utwo- rzone po 23 roku wymaga�y ochrony wojskowej, wszystkie one wesz�y do kategorii prowincji podporz�dkowanych mu bezpo�rednio. W 23 roku utworzono wi�c dwie g��wne podstawy prawne pryncypatu, przyznaj�c Augustowi w�adz� trybu�sk� oraz imperium proconsulare. August zachowa� tak�e lub ponownie otrzyma� prawo, kt�re przys�ugi- wa�o mu w okresie triumwiratu, a mianowicie prawo legalnego wywierania wp�ywu na wybory do magistratury: m�g� wyznacza� (nominare) kandyda- t�w, zatwierdzaj�c lub odrzucaj�c przed�o�one mu propozycje personalne, takie samo uprawnienie przys�ugiwa�o jednak tak�e konsulom. Mia� przeto r�wnie� prawo publicznego popierania i rekomendacji (commendati�) tych Drogi etap reform Augusta 15 49. Cesarz August 16 Rozdzia� XXX. Dzia�alno�� reformatorska Augusta. Rzym i Italia kandydat�w, kt�rych uzna� za najw�a�ciwszych. W obu przypadkach zmie- rza�o to do ograniczenia kompetencji komicj�w jedynie do prawa dzia�ania w ramach delegacji przez Augusta przys�uguj�cych mu prerogatyw, a w efekcie reformy dokonanej w p�niejszym okresie jego rz�d�w swoboda wyborcza zgromadze� zosta�a jeszcze bardziej uszczuplona.12 W tym czasie, a mo�e nawet wcze�niej, August uzyska� prawo nominacji s�dzi�w do quae- stiones. Kontynuowa� on lub mo�e tylko wznowi� praktyk� odbierania od nowo mianowanych urz�dnik�w przysi�gi zobowi�zuj�cej ich do �cis�ego stosowania jego wszystkich przesz�ych i przysz�ych zarz�dze� (actd). Otrzy- ma� tak�e prawo zawierania um�w z obcymi pa�stwami bez obowi�zku przedk�adania ich senatowi lub ludowi do ratyfikacji. W konsekwencji reform ustrojowych w 23 roku August uzyska� w pa�- stwie rzymskim pozycj� wyr�niaj�c� go jeszcze bardziej spo�r�d zwyczaj- nych cz�onk�w magistratury rzymskiej i posiad� w�adz� nadrz�dn� w szer- szym zakresie ni� wymarzony przez Cycerona rector. Podstawowe zasady ustroju August ustanowi� jednak ju� w 27 roku, gdy stwierdza�, �e "oddaje Republik� pod w�adz� senatu i ludu" i �e b�dzie odt�d tylko jednym z urz�dnik�w, tyle �e z wi�ksz� od innych auctoritas.13 Na inskrypcjach i monetach, a tak�e w �wczesnych utworach literackich, reformy Augusta s� wys�awiane jako "odrodzenie Republiki". Nie by�y to ca�kiem czcze frazesy, w istocie s�owa te zawiera�y du�o prawdy. Z formalnego punktu widzenia August od 27 roku by� wybieralnym urz�dnikiem, kt�ry w�adz� otrzymywa� od senatu i ludu i kt�ry jak ka�dy urz�dnik podlega� obowi�zuj�cym pra- wom. Trzeba tak�e podkre�li�, �e nie przyznano mu �adnych nowych uprawnie�, a ka�da z jego prerogatyw mia�a precedens w schy�kowym okre- sie Republiki, Mariusz pe�ni� urz�d konsula przez kilka kolejnych kadencji, Lukullus, Cezar i Pompejusz sprawowali namiestnictwa kilku prowincji jed- nocze�nie przez kilka lat z rz�du, a Pompejusz zapocz�tkowa� zwyczaj administrowania prowincjami za po�rednictwem zast�pcy. Prawo wyzna- czania kandydat�w do magistratury przys�ugiwa�o kiedy� konsulom i innym wybieralnym urz�dnikom; o przyznaniu godno�ci senatorskiej, a tak�e wpi- saniu do stanu ekwickiego decydowali dawniej cenzorzy. Kiedy w zimie 23/22 roku wybuch�y w Rzymie zamieszki z powodu powodzi i g�odu, zaproponowano Augustowi przyj�cie dorocznego i wieczys- tego konsulatu, dyktatury, cenzury albo nadzoru nad zaopatrzeniem w zbo�e, ale podobnie jak Pompejusz w 57 roku poprzesta� on na cura anno- nae (nadzorze nad dostawami �ywno�ci). Jaki� czas p�niej uda� si� na Wsch�d (22-19 r.), w Rzymie dosz�o znowu do zaburze�, zw�aszcza w 19 roku. Po powrocie przyznano Augustowi prawo do zasiadania mi�dzy dwoma urz�duj�cymi konsulami oraz do eskorty z�o�onej z dwunastu likto- r�w, a wedle Diona Kasjusza tak�e do�ywotni� w�adz� konsularn�. Infor- macja Diona wywo�a�a gor�ce dyskusje. Gdyby odpowiada�a prawdzie, nie Drugi etap reform Augusta 17 mieliby�my k�opotu z wyja�nieniem tytu�u prawnego Augusta do podejmo- wania w przysz�o�ci pewnych dzia�a� w Rzymie i w Italii, ale z drugiej strony trzeba si� wystrzega� wyci�gania zbyt dalekich wniosk�w z faktu posiadania przez Augusta tego czy innego uprawnienia, kt�re wchodzi�o w zakres kompetencji konsul�w (np. z faktu posiadania przez niego prawa do mianowania prefekta Rzymu -praefectus urbi).14 W ka�dym razie mo�na na tej podstawie wnioskowa�, �e w 23 roku zrezygnowa� on ze zbyt wielu uprawnie� i �e dopiero w konsekwencji nacisku mas ludowych zacz�� po jakim� czasie zwi�ksza� sw� w�adz�. Zazwyczaj August informowa� senat o swoich decyzjach i zasi�ga� opinii izby w wa�nych sprawach pa�stwowych. By� zwolennikiem swobodnych dyskusji, a w kwestiach mniejszej wagi wiel- kodusznie podporz�dkowywa� si� rezolucjom sprzecznym z jego pierwot- nymi zamiarami. Jakkolwiek zakaza� publikacji (ale nie sporz�dzania) acta senatus, to zezwala� na wystawianie na widok publiczny acta diurna, urz�do- wej kroniki wydarze�. Inaczej ni� Cezar, kt�ry przyj�� styl monarchy, August �wiadomie stara� si� zachowa� spos�b bycia wysokiego urz�dnika z czas�w republika�skich. Ubiera� si� w tog� z purpurowym szlakiem, jak wszyscy urz�dnicy kurulni, i u�ywa� wy��cznie insygni�w nale�nych konsulowi. Skromny Domus Augusti (zwany tak�e "Domem Liwii"), po�o�ony na po�udniowo-wschodnim skraju Palatynu, wielko�ci� i urz�dzeniem bardziej przypomina� dworek przeci�t- nego nobila rzymskiego ni� pa�ac kr�lewski.15 Chocia� August mia� sw� osobist� stra� przyboczn�, to stara� si�, aby wype�nia�a ona swe obowi�zki mo�liwie dyskretnie; wszystkich odwiedzaj�cych przyjmowa� jak zwyczajny obywatel. Wybrane towarzystwo - amid Caesaris - kt�re zawsze mia�o wst�p do domu Augusta, nie r�ni�o si� w spos�b istotny od cohortes ary- stokrat�w republika�skich.* Co wi�cej, og�lnikowy tytu� princeps, czyli pierwszy obywatel, by� tak�e zgodny z tradycj� republika�sk� - w r�nych okresach u�ywano go do podkre�lenia nadzwyczajnej pozycji w pa�stwie niekt�rych przyw�dc�w republika�skich, jak na przyk�ad Pompejusza. Ale chocia� prerogatywy Augusta mog�y w takim lub innym szczeg�le przywodzi� na my�l urz�dnik�w republika�skich, to jednak w sumie by�y niezgodne z zakorzenion� w Republice praktyk�. Szeroki zakres funkcji i ci�g�o�� ich wykonywania, a tak�e ogromna w�adza patronalna Augusta mia�y charakter zdecydowanie monarchiczny. Osobiste uprawnienia Augu- sta, jak imperium proconsulare oraz imperium maius nad prowincjami sena- torskimi, wystarczy�y, aby zapewni� mu pozycj� znacznie wy�sz� od statusu jakiegokolwiek cz�onka magistratury republika�skiej. Na mocy tego rozsze- rzonego imperium sprawowa� on naczelne dow�dztwo nad ca�o�ci� si� zbroj- * W tym przypadku chodzi o �wity z�o�one z m�odych ludzi otaczaj�cych wodz�w i poli- tyk�w (przyp. t�um.). 2 - Dzieje Rzymu l. II y 18 Rozdzia� XXX. Dzia�alno�� reformatorska Augusta. Rzym i Italia nych i dysponowa� znacznymi dochodami pa�stwa. Ka�dy �o�nierz rzymski jak za czas�w triumwiratu jemu przysi�ga� pos�usze�stwo i od niego oczeki- wa� nagr�d materialnych, jemu te� podlegali wszyscy dow�dcy armii rzym- skich.16 August nigdy nie z�o�y� w�adzy miecza i by� de facto panem �ycia i �mierci wszystkich mieszka�c�w imperium rzymskiego. Przekre�la to mo�li- wo�� pogodzenia teoretycznych pogl�d�w Augusta na kwesti� rz�dzenia pa�stwem z ich realizacj� w praktyce: rozszerzone imperium dawa�o mu w�adz� tak arbitraln�, jakiej nie sprawowa� �aden urz�dnik republika�ski, wyj�wszy kr�tkie okresy stanu wyj�tkowego wprowadzanego uchwa�� sena- tu. W rzeczywisto�ci imperator wzi�� zdecydowanie g�r� nad pryncepsem. Ze sprawowaniem przez Augusta najwy�szej w�adzy wojskowej wi�za� si� nadz�r nad polityk� zagraniczn� i w znacznym stopniu nad administracj� finansow�. Jako sta�y w�dz legion�w mia� on ostatnie s�owo we wszystkich kwestiach zwi�zanych z pokojem i wojn�. �wiadom tego oczywistego faktu senat przyzna� mu prawo zawierania um�w mi�dzynarodowych we w�as- nym imieniu, obce pa�stwa kierowa�y swych pos��w do cesarza, a nie jak dawniej do senatu. Co wi�cej, jako zwierzchnik legion�w by� on tak�e odpowiedzialny za wyp�acanie im �o�du i musia� zatrzymywa� do swej dyspozycji cz�� dochod�w pa�stwa, a w konsekwencji mia� decyduj�cy wp�yw na opodatkowanie ludno�ci. August tak cz�sto korzysta� ze swych uprawnie� do sprawowania gene- ralnego nadzoru, �e w ko�cu wesz�y one do jego normalnych prerogatyw. To prawda, �e mimo sprawowania imperium maius rzadko ingerowa� w sprawy wewn�trzne prowincji senatorskich. Nieustannie natomiast zwra- cano si� do niego o interwencje w kwestiach dotycz�cych zarz�du stolicy, gdzie nowo powo�any senat albo z braku do�wiadczenia, albo ze strachu wype�nia� swe funkcje administracyjne r�wnie nieudolnie, jak kiedy� repub- lika�ska nobilitas. Izba senatorska, �wiadoma swej nieporadno�ci, odbiera�a stopniowo funkcje administracyjne w Rzymie podleg�ym jej cz�onkom magistratury i przenosi�a je na urz�dnik�w mianowanych ad hoc przez cesa- rza (bez w�tpienia z nominaln� aprobat� senatu). W konsekwencji odpo- wiedzialno�� za warunki egzystencji ludno�ci stolicy z biegiem czasu spocz�- �a na sta�e na cesarzu. Podobnie przedstawia�y si� sprawy w dziedzinie legislacji, senat bowiem tak rzadko korzysta� ze swych uprawnie� prawoda- wczych, �e funkcj� t� niemal ca�kowicie przej�� cesarz, kt�ry albo wnosi� projekty ustaw we w�asnym imieniu (na mocy w�adzy trybu�skiej), albo inicjowa� rozwi�zania, kt�re przeprowadza� w drodze ustaw pod swoim imieniem konsul lub inny przedstawiciel magistratury. Do stopniowego zwi�kszania si� w�adzy Augusta przyczyni�o si� tak�e nieprecyzyjne okre�lenie jego prerogatyw, co powodowa�o, �e ros�y one nie- postrze�enie z ka�dym nowym precedensem, podobnie jak uprawnienia try- bun�w w okresie wczesnej Republiki. "W ten spos�b krok za krokiem coraz bardziej powi�ksza�y si� kompetencje s�downicze cesarza. Odk�d uznano Drugi etap reform Augusta 19 50. Cesarz August. Medalion z sardoniksu, I w. n.e. Augusta za najwy�sz� w�adz� w pa�stwie, powsta�a spontanicznie praktyka "apelowania do Cezara": zasypywano go apelacjami nie tylko z jego w�as- nych prowincji, ale tak�e z prowincji senatorskich oraz z Rzymu i ca�ej Italii. Chocia� August za�atwienie wielu z tych spraw powierza� innym oso- bom, to nigdy nie zas�ania� si� argumentem, �e nie nale�� one do jego kom- petencji; w rezultacie powsta� z czasem cesarski trybuna� apelacyjny, kt�ry sta� si� jedn� ze sta�ych instytucji ustroju rzymskiego.17 W pierwszych latach swego pryncypatu August, je�li miesza� si� do wybo- r�w do magistratury, czyni� to przewa�nie w spos�b po�redni, w ka�dym razie jednak nigdy nie wyrzek� si� wp�ywu na wybory konsul�w. Wydaje si� pewne, �e je�eli da� wyraz swoim �yczeniom, to faworyzowani przez niego kandydaci z regu�y wychodzili z g�osowania zwyci�sko. W 5 roku n.e. og�o- szono lex Yaleria Cornelia, kt�ra zmieni�a procedur� wybor�w konsul�w i pretor�w przez komicja centurialne. Wst�pnego wyboru kandydat�w (desti- 20 Rozdzia� XXX. Dzia�alno�� reformatorska Augusta. Rzym i Italia natio) dokonywa�o dziesi�� dodatkowo powo�anych centurii, zwanych na cze�� wnuk�w Augusta "centuriami Gajusza i Lucjusza Cezar�w", kt�re sk�ada�y si� z senator�w i wszystkich ekwit�w wpisanych na listy s�dzi�w przysi�g�ych. Dokonany przez nie wyb�r nie by� dla komicj�w wi���cy, jednak z zasady wszystkie centurie g�osowa�y za ich przyk�adem, co przypo- mina�o dawny zwyczaj oddawania g�os�w na tych kandydat�w, kt�rych wybra�a centuria praerogativa. Celem tej reformy, znowelizowanej w pier- wszych latach panowania Tyberiusza, by�o nie tyle przysporzenie warstwom wy�szym w�adzy politycznej, ile zaakcentowanie ich wielkiej godno�ci i dal- sze ograniczenie roli ludu.18 Kiedy po �mierci Lepidusa w 12 roku p.n.e. powsta�a kwestia wyboru najwy�szego kap�ana, zaoferowano t� godno�� Augustowi, kt�ry przyj�� j� z mniejszym oci�ganiem ni� inne dodatkowe funkcje. Sprawowanie najwy�- szej godno�ci kap�a�skiej nie przysporzy�o Augustowi w�adzy politycznej, niemniej jednak by�a to funkcja ogromnie zaszczytna. W 2 roku p.n.e. August otrzyma� tytu� Pater patriae i w ten spos�b zosta� urz�dowo uznany za "Ojca pa�stwa", kt�re tak bardzo zmieni�. 3. REORGANIZACJA W�ADZY WYKONAWCZEJ Aby podo�a� obowi�zkom, jakie sam wzi�� na siebie lub jakie zosta�y mu narzucone, August utworzy� sw�j w�asny aparat administracyjny, kt�ry za jego nast�pc�w sta� si� najbardziej rozbudowan� biurokracj� czas�w sta- ro�ytnych. Administracj� prowincji, kt�rych by� tytularnym prokonsulem, powierzy� upe�nomocnionym przez siebie namiestnikom, zwanym legati Augusti pro praetore lub (jak w Egipcie) praefect i,19 a do za�atwiania spraw finansowych powo�a� specjalny urz�d prokurator�w (procuratores). W Rzy- mie swoje' obowi�zki przeni�s� na cywilny aparat administracyjny, kt�ry funkcjonowa� pod nadzorem kurator�w lub prefekt�w wykonuj�cych po- wierzone im zadania b�d� jednoosobowo, b�d� kolegialnie. Ci nowi urz�d- nicy "cesarscy" (kt�rych mo�emy tak nazywa� w celu odr�nienia ich od resztek magistratury republika�skiej) rekrutowali si� ze stanu senatorskiego oraz ekwickiego, przy czym przestrzegano zasady powierzania zarz�du pro- wincji i najwy�szych stanowisk wojskowych wy��cznie osobom rangi sena- torskiej, urz�dy cywilne natomiast obsadzano przewa�nie ekwitami. W przeciwie�stwie do dawnej magistratury urz�dnicy tej nowej kategorii spra- wowali swe funkcje przez wiele lat z rz�du, na wz�r sta�ych organ�w admi- nistracji w monarchiach hellenistycznych, a za sw� prac� otrzymywali wysokie wynagrodzenie. Nic wi�c dziwnego, �e wielu funkcjonariuszy po mniej wi�cej dziesi�ciu latach s�u�by w administracji cesarskiej rezygnowa�o ze swych stanowisk, aby powr�ci� do stron rodzinnych, ci natomiast, kt�- Reorganizacja w�adzy wykonawczej 21 r�y pragn�li wzbogaci� swe do�wiadczenia, przyjmuj�c na jaki� czas obo- wi�zki w magistraturze podporz�dkowanej senatowi, z �atwo�ci� otrzymy- wali na to niezb�dny urlop. Jednak�e liczni urz�dnicy cesarscy wi�zali si� na sta�e z obran� dziedzin� administracji, a wi�kszo�� z nich pracowa�a tak d�ugo, �e stawali si� z czasem fachowcami w swej specjalno�ci. Stopniowe eliminowanie niewykwalifikowanej magistratury typu republika�skiego przez zawodowych urz�dnik�w stanowi�o jedn� z najbardziej donios�ych, cho� by� mo�e najmniej zaskakuj�cych reform ustrojowych zainicjowanych przez Augusta; dzi�ki takiemu rozwi�zaniu cesarze rzymscy mieli do dyspo- zycji tak pot�ny aparat administracyjny, jakim w �adnym okresie dziej�w rzymskich nie dysponowa� senat. Opr�cz urz�dnik�w rekrutuj�cych si� spo�r�d senator�w i ekwit�w August mia� u swego boku liczn� grup� swoich w�asnych wyzwole�c�w, kt�rzy pe�nili obowi�zki rachmistrz�w i sekretarzy.20 Chocia� formalnie bior�c byli oni jego prywatnymi pracownikami, wykonywali wiele obowi�z- k�w pa�stwowej wagi i stali si� zal��kiem wa�nej ga��zi administracji publicznej. Do ko�ca panowania Augusta te nowe organa w�adzy wykonawczej nie mia�y ani skrystalizowanej postaci, ani odpowiedniej organizacji. Jednak�e ju� wtedy wszystko wskazywa�o na to, �e najwi�ksze szans� na obj�cie zwierzchnictwa nad urz�dami cesarskimi ma jeden z dw�ch praefecti praeto- rio. Byli to dow�dcy kohort pretoria�skich {cohortes praetoriae), korpusu z�o�onego z dziewi�ciu oddzia��w licz�cych po pi�ciuset (a mo�e po tysi�c) wyborowych �o�nierzy, kt�rzy stanowili gwardi� cesarsk� oraz wype�niali obowi�zki osobistych ordynans�w cesarza.21 Opr�cz obowi�zk�w czysto wojskowych praefecti praetorio wykonywali wiele innych funkcji przy oso- bie cesarza jako jego adiutanci. Zdolny cz�owiek, kt�ry wspi�� si� na takie stanowisko, mia� wielkie szans� odegrania z czasem roli pierwszego minis- tra, a nawet m�g� si� pokusi� o zaj�cie tronu cesarskiego. W obawie, aby prefekci pretorian�w nie wyro�li ponad cesarzy, August powierza� zwierzch- nictwo gwardii tylko cz�onkom stanu ekwickiego, dziel�c je mi�dzy dw�ch r�wnych rang� dow�dc�w, ale jego nast�pcy nie zawsze .trzymali si� tej zasady. Jakkolwiek August nie powo�a� cesarskiej rady przybocznej na wz�r takich organ�w w monarchiach hellenistycznych, to stworzy� zawi�zek tej instytucji. Mi�dzy 27 a 18 rokiem p.n.e. utworzy� komisj� senatorsk�, w kt�rej sk�ad wchodzili: dwaj konsulowie, po jednym przedstawicielu wszyst- kich kolegi�w urz�dniczych oraz pi�tnastu senator�w nie pe�ni�cych �ad- nych funkcji publicznych, a wybieranych w drodze losowania na okres sze�ciu miesi�cy. Komisja ta mia�a przygotowywa� porz�dek obrad senatu oraz przedk�ada� mu sprawy w taki spos�b, aby przyspieszy� jego prac�; stwarza�o to r�wnie� Augustowi sposobno�� mniej oficjalnego poznania 22 Rozdzia� XXX. Dzia�alno�� reformatorska Augusta. Rzym i Italia nastroj�w panuj�cych w izbie. W 13 roku n.e. wszak�e August faktycznie zlikwidowa� �w po�yteczny organ, zmieniaj�c zasadniczo jego sk�ad: sta- �ymi doradcami mianowa� trzech swoich krewnych, wydaje si� r�wnie�, �e cz�onkowie zwyczajni, w liczbie zwi�kszonej do dwudziestu, nie byli odt�d wybierani w drodze losowania; ponadto August zastrzeg� sobie prawo do- kooptowywania do rady swoich amid wy��cznie wedle w�asnego uznania. Na domiar komisja ta utraci�a charakter wnioskodawczy (probuleutyczny), August bowiem wprowadza� w �ycie jej zalecenia bez zasi�gania opinii senatu. Komisja senatorska przekszta�ci�a si� wi�c w rad� cesarsk�. August zwo�ywa� tak�e od czasu do czasu nieformalne- consilia doradc�w prawnych (assesores), aby wys�ucha� ich opinii w kwestiach wymiaru sprawiedliwo�ci, zgodnie z powszechn� praktyk� wysokich urz�dnik�w republika�skich. Te dwa kolegia sta�y si� zal��kiem powsta�ego w okresie p�niejszym consilium principis.21 Rozbie�no�� mi�dzy teori� a praktyk� polityczn� w ustanowionym przez Augusta ustroju pa�stwa sta�a si� powodem wielu nieporozumie� mi�dzy cesarzem a senatem, a brak precyzyjnego rozgraniczenia ich kompetencji przynosi� obu stronom wielkie szkody. Jednak�e zwyczajna sprawiedliwo�� nakazuje uzna�, �e August nie wyprowadzi� �wiadomie spo�ecze�stwa rzym- skiego w pole, aby wykra�� mu w�adz� i podst�pnie j� sobie przyw�aszczy�. W najgorszym przypadku ustanowiony przez niego porz�dek by� kompro- misem mi�dzy brutaln� tyrani� triumwiratu a chaosem, kt�ry panowa� pod rz�dami republika�skimi. Co wi�cej, mimo pewnych wad koncepcja ustro- jowa Augusta mia�a t� ogromn� zalet�, �e by�a zgodna ze zdrow� tradycj� rzymsk� dokonywania przemian politycznych stopniowo i bez po�piechu. W istocie August okaza� si� m�em stanu nie ust�puj�cym m�dro�ci� polityczn� owym dawnym Rzymianom, kt�rzy ugasili konflikt stan�w, pos�uguj�c si� konsekwentnie metod� niewielkich ust�pstw i kompromis�w; doda� wypada, �e jego dzia�alno�� przynios�a trwa�e rezultaty, wprowa- dzony bowiem przez niego ustr�j pa�stwa przetrwa� w swej istotnej tre�ci ponad dwa stulecia. A chocia� August przywr�ci� zaledwie cz�stk� instytu- cji republika�skich, ocali� dwie z najcenniejszych zasad dawnego ustroju, wedle kt�rych po pierwsze w�adza polityczna stanowi�a powiernictwo zobo- wi�zuj�ce do sprawowania jej dla dobra rz�dzonych, a po drugie zadanie rz�dzenia pa�stwem nale�a�o dzieli� pomi�dzy mo�liwie du�� liczb� tych, kt�rzy wykazali si� talentami politycznymi.23 August dobrze si� zas�u�y� Cesarstwu Rzymskiemu wielk� odwag�, dzi�ki kt�rej odm�wi� p�j�cia drog� absolutnego despotyzmu. Miasto Rzym 23 4. MIASTO RZYM Po dokonaniu reformy ustroju w 27 roku p.n.e. August �y� jeszcze oko�o czterdziestu lat, mia� wi�c pod dostatkiem czasu, aby doprowadzi� nowy system do pe�nej sprawno�ci. Reszt� tego rozdzia�u oraz rozdzia� nast�pny po�wi�cimy om�wieniu owoc�w jego d�ugiego panowania. Realizacja wielkiego programu rob�t publicznych w Rzymie, kt�ry zaini- cjowa� Cezar, zosta�a przerwana w latach triumwiratu, poniewa� zabrak�o fundusz�w na doprowadzenie jej do ko�ca. Jednocze�nie bezw�ad ni�szych organ�w administracji oraz zaabsorbowanie triumwir�w sprawami wojsko- wymi doprowadzi�y do skrajnego chaosu, jakiego stolica nie zazna�a nawet w ostatnich chwilach Republiki. Przest�pczo�� panoszy�a si� niemal bezkar- nie, a triumwirowie rzadko zaprz�tali sobie g�ow� sprawami porz�dku pub- licznego, chyba �e musieli t�umi� rozruchy na wp� oszala�ego z g�odu t�umu. Nadzieja na usprawnienie administracji za�wita�a w 33 roku, gdy Agryp- pa z�o�y� dow�dztwo floty, aby obj�� skromny urz�d edyla, kt�ry sprawo- wa� z nadzwyczajn� energi�, dokonuj�c inspekcji wszystkich obiekt�w pa�stwowych, a nawet zapuszczaj�c si� �odzi� w g��b Cloaca Maxima. Po powrocie z Egiptu i innych kraj�w Wschodu August przyst�pi� bezzw�o- cznie do realizacji programu remont�w najbardziej zrujnowanych �wi�ty�. W ci�gu kilku nast�pnych lat wyasygnowa� z w�asnej szkatu�y znaczne kwoty zar�wno na dalsze renowacje, jak i na uko�czenie budowli rozpocz�- tych przez Cezara oraz podj�cie nowych rob�t publicznych. Zaapelowa� do naczelnych wodz�w rzymskich si� zbrojnych, po�r�d kt�rych najwi�ksz� pomoc ponownie okaza� mu Agryppa, o przeznaczanie nale�nych im udzia- ��w w �upach wojennych na upi�kszenie miasta. Wprawdzie August nie podj�� skutecznych �rodk�w w celu z�agodzenia warunk�w bytowania w zat�oczonym centrum miasta, ale powstrzyma� proces dalszego zag�szczania zaludnienia, wprowadzaj�c zakaz budowy dom�w czynszowych o wyso- ko�ci ponad dwudziestu metr�w. W 29 roku po�wi�ci� na Forum �wi�tyni� ku czci ub�stwionego Juliusza Cezara, a w niewielkiej od niej odleg�o�ci wzni�s� �uk Augusta, na kt�rego �cianach rozkaza� wyry� Fasti, aby Rzy- mianie nie zapomnieli o wielkich postaciach ze swojej przesz�o�ci. Na p�- noc od starego Forum zako�czy� budow� Forum Juliusza Cezara, a tu� za nim naby� za wielk� sum� teren z przeznaczeniem na Forum Augusta. Plac ten zamyka�a �wi�tynia Marsa Ultora (M�ciciela), kt�rej wzniesienie �lubo- wa� na polach pod Filippi, gdzie pomszczona zosta�a tragiczna �mier� Cezara: forum to tak�e g�osi�o chwa�� przesz�o�ci, zdobi�y je pomniki tryumfator�w (triumphatores) oraz elogia, kt�re opisywa�y ich �ycie i czyny. Na Palatynie August zbudowa� �wi�tyni� Apollina, wype�niaj�c �lub z�o- �ony w 36 roku. Szeroko zakrojone roboty budowlane przeprowadzano 24 Rozdzia� XXX. Dzia�alno�� reformatorska Augusta. Rzym i Italia tak�e na Polu Marsowym, gdzie powsta� portyk nosz�cy imi� siostry cesa- rza, Oktawii, i nawet dzi� imponuj�cy teatr, kt�ry od imienia jego sio- strze�ca nazwano Teatrem Marcellusa. W tej samej okolicy Agryppa za�o- �y� park i zbudowa� �a�nie i pierwszy Panteon (zachowana budowla pocho- dzi z czas�w Hadriana). Niedaleko Tybru powsta�y dwa wielkie monumen- ty: Mauzoleum, kt�re August zacz�� budowa� ju� w 29 roku p.n.e. dla cz�onk�w swojej rodziny, a potem tak�e dla siebie; na jego filarach wyryto w�asne, oficjalne �wiadectwo czyn�w dokonanych przez Augusta - Res gestae. Opodal tego grobowca wzniesiono jedno z najszlachetniejszych dzie� architektury owych czas�w - Ara Pacis Augustae, o�tarz gloryfikuj�cy pok�j zaprowadzony w pa�stwie przez tego w�adc�. Co wi�cej, August powo�a� sta�y zarz�d rob�t budowlanych (z�o�ony z dw�ch tzw. kurator�w rob�t publicznych w randze pretor�w lub konsul�w), kt�ry mia� si� zajmo- wa� egzekwowaniem nowo wprowadzonych przepis�w budowlanych oraz dba� o remonty istniej�cych obiekt�w. August bez w�tpienia przesadzi� che�pi�c si�, �e zasta� Rzym z ceg�y (niewypalanej), a zostawi� go z mar- muru, niemniej w odniesieniu do monumentalnego centrum miasta nie mija�o si� to zbyt daleko z prawd�.24 W sumie jednak zrealizowany przez niego program urbanistyczny zar�wno pod wzgl�dem ilo�ciowym, jak jako�ciowym, to jest zakresu i bogactwa, by� osi�gni�ciem zdumiewaj�cym. Po bitwie pod Akcjum Agryppa zaj�� si� w spos�b systematyczny kwesti� zaopatrzenia Rzymu w wod�. W 19 roku p.n.e. zbudowa� kr�tki, ale bardzo wydajny akwedukt, aqua Virgo, oraz termy, elegancki zak�ad k�pielowy w stylu p�nogreckim, kt�ry spe�nia� funkcje dzisiejszej p�ywalni i �a�ni turec- kiej. Po �mierci Agryppy w 12 roku p.n.e. zacz�to op�aca� z kasy pa�stwo- wej zatrudniony tam personel techniczny w liczbie dwustu czterdziestu wykwalifikowanych niewolnik�w, a nadz�r nad sieci� wodn� powierzono zespo�owi z�o�onemu z trzech urz�dnik�w cesarskich, curatores aquarum, kt�rego przewodnicz�cy mia� rang� konsularn�.25 Jeszcze za czas�w pano- wania Augusta do wi�kszo�ci dom�w w Rzymie doprowadzono wod�. Kwe- sti� n�kaj�cych miasto wylew�w Tybru cesarz rozwi�za�, wprawdzie tylko cz�ciowo, poszerzaj�c koryto tej rzeki (w 15 roku n.e. powo�ano pi�ciu curatores riparum alvei Tiberis). Z inicjatywy Augusta zorganizowano tak�e specjaln� s�u�b� miejsk� do gaszenia po�ar�w. Mimo �e tandetne domy czynszowe pali�y si� w w�skich uliczkach jak s�oma, nie istnia�a do tej chwili w Rzymie �adna organizacja do walki z po�arami.26 W 26 roku uwag� cesarza na ten niedostatek zwr�- ci�a dzia�alno�� ambitnego edyla M. Egnacjusza Rufusa, kt�ry zorganizowa� swoj� prywatn� stra� po�arn�: w uznaniu, kt�re przynios�a mu ta inicja- tywa, mo�na by�o wyczu� krytyk� pod adresem Augusta. Cesarz nie pozo- sta� na to g�uchy, ale z pocz�tku poprzesta� na p�rodkach. W 21 roku postawi� do dyspozycji edyl�w sze�ciuset niewolnik�w stanowi�cych w�as- Miasto Rzym 25 51. Komora grobowca (colombarium) wyzwole�c�w Liwii w Rzymie (56 r. p.n.e. - 29 r n.e.) e- no�� pa�stwa, a w 7 roku p.n.e. nakaza� trybunom i pretorom oraz urz�dnio kom ni�szego stopnia, zwanym vicomagistri, okazywanie pomocy edylom w iu zwalczaniu po�ar�w i podzieli� miasto na czterna�cie okr�g�w (regiones), przydzielaj�c do Ka�dego z nich oddzia� stra�y po�arnej. Dopiero w 6 roku o n.e. zrozumia�, �e po�arnictwem musi zajmowa� si� fachowiec, kt�ry walce h z t� plag� po�wi�ci ca�y sw�j czas. Powo�a� przeto sta�ego urz�dnika ze ja stanu ekwickiego, praefectus vigilum, i podporz�dkowa� mu brygad� z�o�- �on� z trzech tysi�cy pi�ciuset stra�ak�w, samych wyzwole�c�w, i podziea� lon� na siedem oddzia��w (cohortes vigilum), z kt�rych ka�dy mia� pod sw� a- piecz� dwa okr�gi miejskie. Po�ary wprawdzie nie przesta�y n�ka� Rzymu, o- by� to jednak krok we w�a�ciwym kierunku.2' u W czasie wojny z Sekstusem Pompejuszem Rzymowi grozi�o nieustannie s- widmo g�odu, a mo�na si� by�o spodziewa�, �e po zako�czeniu dzia�a� 26 Rozdzia� XXX. Dzia�alno�� reformatorska Augusta. Rzym i Italia zbrojnych dojdzie do d�ugotrwa�ego ograniczenia dostaw z Sycylii. Na szcz�cie w Afryce i Numidii produkcja zb� stale ros�a, a dzi�ki zwi�kszeniu z inicjatywy Rzymu upraw pszenicy w Egipcie August m�g� uzyska� stamt�d zbo�e w ilo�ci wystarczaj�cej na czteromiesi�czne bezp�atne rozdawnictwo. Pozosta� jednak do rozwi�zania problem zorganizowania sprawnego transportu oraz w�a�ciwego systemu rozdzielnictwa �ywno�ci przeznaczonej dla Rzymu. Pod koniec panowania cesarz podj�� kilka eksperymentalnych decyzji w tej dziedzinie, mi�dzy innymi mianuj�c sta�ego komisarza ze stanu ekwickiego, praefectus annonae, do kt�rego obowi�zk�w nale�a�o wynajmowanie statk�w transportowych, magazynowanie importowanej �ywno�ci oraz karanie prywatnych handlarzy za spekulacj� artyku�ami �ywno�ciowymi.2g Pierwszy prefekt do spraw aprowizacji G. Turraniusz, by�y namiestnik Egiptu, wype�nia� swe funkcje tak znakomicie, �e pozostawa� na tym stanowisku przez trzydzie�ci lat. Chocia� za niekt�rych nast�pc�w Augusta dostawy nie pokrywa�y zapotrzebowania, wskaza� on kierunki dzia�ania, kt�re z czasem mia�y uwolni� Rzym od zmory g�odu. W kwestii rozdawnictwa zbo�a pa�stwowego dla proletariatu August nosi� si� zrazu z zamiarem �mielszym nawet od plan�w Cezara. Chc�c po�o�y� tam� nieustannemu nap�ywowi ludno�ci wiejskiej do Rzymu, postanowi� ca�kowicie zlikwidowa� bezp�atne przydzia�y zbo�a. Po namy�le wszak�e odst�pi� od tego niemal heroicznego zamys�u i powr�ci� do w�tpliwej metody zmniejszania liczby uprawnionych (kt�ra ponownie wzros�a w latach triumwiratu), redukuj�c j� do dwustu tysi�cy (mi�dzy 5 a 2 rokiem p.n.e.). Jednocze�nie skutecznie zreformowa� system nadzoru i dystrybucji. W sprawie �wi�t i uroczysto�ci publicznych August poszed� za przyk�adem nobil�w republika�skich, staraj�c si� dostarczy� proletariatowi miejskiemu nieustaj�cych rozrywek. Organizowanie starodawnych ludi (wy�cigi w cyrku i przedstawienia teatralne) pozostawi� edylom i pretorom, inne natomiast widowiska finansowa� z w�asnej szkatu�y. Walki gladiator�w, kt�re od pewnego czasu cieszy�y si� ogromnym powodzeniem u ludno�ci Rzymu, sta�y si� niemal monopolem cesarza. Pierwszy sta�y amfiteatr w Rzymie zbudowa� za panowania Augusta jeden z mniej znanych, cho� opromienionych zwyci�stwami wodz�w, T. Statyliusz Taurus. W sferze, kt�ra najpilniej wymaga�a radykalnych rozwi�za�, August podj�� decyzje znacznie bardziej �mia�e od Cezara. D���c do po�o�enia kresu chronicznym niepokojom i zamieszkom w mie�cie, nie tylko utrzyma� w mocy wydany przez Cezara zakaz dzia�alno�ci stowarzysze� (collegia) bez zezwolenia w�adz pa�stwowych, ale przyst�pi� energicznie do organizowania policji miejskiej. Do walki z drobn� przest�pczo�ci� skierowano siedem cohortes vigilum, a ich prefekt przej�� od triumviri capitales s�downictwo dora�ne w sprawach kryminalnych mniejszej wagi. Z my�l� o zapewnieniu Italia 27 52. Tzw. Katon i Porcja porz�dku publicznego August utworzy� stanowisko praefectus urbi, prze- znaczone dla osoby w randze konsula, i przydzieli� mu trzy cohortes urba- nae, kt�re liczy�y po tysi�c lu