WIELKO�� I UPADEK BABILONI H W F. SAGGOS Prze�o�y� Jerzy Nowacki SPIS TRE�CI Spis ilustracji Cz�� pierwsza HISTORIA og�lna I PolITyczna Rozdzia� I Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. . . . . . . . . 13 Rozdzia� II Babilonia i Asyria w okresie 2000-1350 p.n.e. . . . . . . 63 Rozdzia� III: Narodziny imperium asyryjskiego . . . . . . . . 8' Rozdzia� IV Supremacja Asyrii . . . . . . . . . . . . 101 Rozdzia� V Imperium nowobabilo�skie . . . . . . . . Cz�� druga HiSTORIA SPO�eczE�StwA I kuLTURY Rozdzia� VI Podstawy spo�ecze�stwa babilo�skiego i babilo�ski spos�b �ycia lt5 Rozdzia� VII Prawo i dyplomacja . . . . . . . . . . . . -"3 Rozdzia� VIII Administracja . . . . . . . . . . . . . 2L0 Rozdzia� IX Handel i �ycie gospodarcze . . . . . . . . . i'? z Rozdzia� X Religia . . . . . . . . . . . . . Rozdzia� XI Kr�l.'. . . . . . . . . . . . . . . . ii~. Rozdzia� XII Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . ;~�4 Rozdzia� XIII Matematyka i astronomia; medycyna; 'technologia chemi; Sztuka .... 395 Rozdzia� XIV Spu�cizna i co z niej pozosta�o . . . . . . . . 4'?J ==== Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . ~�; Indeks nazw osobowych i geograficznych . . . . . . . . . . . 4f=~i INDEKS NAZW OSOBOWYCH I GEOGRAFICZNYCH Abdi-Anati, kr�l Siannu 207 Abieszuch, kr�l Babilonii 73 Abisamar 202 Abraham, posta� biblijna 86, 170, 294 Absu zob. Abzu Abzu (Apsu), istota pra~odwieczna, mityczna otch�a�, �wi�tynia boga Ea-Enki w Eridu 42, 293, 295, 301, 362365, 368 Achab, kr�l Izraela 94, 219, 220, 426 Achajowie 251 Achaz, kr�l Judei 101, 103, 217 Achchazu, demon 411 Achemenes (Hahmanisz), kr�l perski 135 Achemenidzi, dynastia perska 140 Achlamu, plemi� aramejskie 82, 85 Adab, miasto-pa�stwo 50 Adad (Adadu, Addu, w Biblii: Hadad), b�g 294, 296, 297, 355, 359, 374, 410 Adadapaliddinam, kr�l Babilonii 87 Adadidri (w Biblii: Benhadad), kr�l Syrii 94 Adadnirari I, kr�l Asyrii 80, 82 Adadnirari II, kr�l Asyrii 88-91, 128 Adadnirasi III, kr�l Asyr.ii 98, 99 Adadszumusur, kr�l Babilonii 83 Adadu zob. Adad Adam, posta� biblijna 360, 371 Adapa, legendarny bohater 360-362 Addu zob. Adad Aden 243 Afrodyta 310 Afryka 14, 220, 432 Agade, dynastia z 56, 57, 150, 151, 211 379, 424, 427 Agade, miasto-pa�stwo 53-57, 72, 309, 311, 378 Agga, kr�l Kisz 45-47, 49, 50, 52, 149 Agra.b, Tell, miasto 173 Agukakrime zob. Agum II Agum II (Agukakrime), kr�l Babilonis' 75 Agum III, kr�l Babilonii 78 Ahhijawa, kr�lestwo myke�skie 251 Ahmar, Tell zob. Til-Barsip Aja, bogini 197 Akacl, Akadowie 13, 36, 40, 45, 50, 5457, 61, 73, 114, 136, 137, 151, 177, 182, 292, 372 Akan, posta� biblijna 218 Akarkuf zob. Durkurigalzu Alalach, miasto 76, 242, 251 Alalgar, legendarny krbl Eridu 41 Aleksander Wielki 108 Aleksandretba 242, 254 Aleksandria 405 Aleppo 70, 74, 75 Alulim, legendarny kr�l Eridu 41 Aman, g�ry 88, 95, 1I4, 248 Amarna, el- (Tell-el-Amarna), miasto 75, 77, 78, 201, 360, 37.1 Amarsuena, kr�l Ur 60 Amauszumgalan.a 336 Amelmarduk (w Biblii: Awilmarduk), kr�l Babilornii 126, 133, 134 Amenhotep III, faraon 77, 78 Ammiditana, kr�l Babilonii 73, 300 Ammisaduka, kr�l Babilonii 73, 381, 404, 405 Ammon, kraj 94 Amon, bbg 208 470 Wielko�� i upadek Babilonii Amory ci zob. Amurru Amulc 20 Amurru, Amoryci 60-62, 67, 87, 155, 20 7 , 213, 268, 304 Amutpiel, krbl K;atanum 68 An zab. Anu Ariach, miasto 129 Anatolia 15, 19, 69, 70, 85, 104, 251 Andarik, pa�stwo 71 Andrae W. 314 Anglia 159, 161, 171, 198, 396 Anszan, miasto-pa�stwo 58, 64, 135 Anszar, b�stwo 293, 301, 363, 365 Ant:achijska Zatoka 117 Antam, bogini 291 Anu (.'zn, Anurn), b�g 32, 270, 271, 274, 276, 290-295, 297, 299-303, 317, 349, 350, 355, 360-363, 365-367, 374, 377, 3 7 8. 384 An:~banini, kr�l Lulubej�w 56, 379 .4 raim zob. Anu Ariona zob. rlnunaki Anunaki (Ariona), b�stwa 150, 295, 325, 363, 3a5, 356, 365, 368, 370, 372 Apla_handa, kr�l Karkemisz 205 rlpries zob. IIofra :'~psz: �.ob. Abzu 2rabi..;, Arabowie 46, 53, 1I7, 124, 125, 133, 135, 137, 240, 243, 244, 268, 381 Ara;'�aia i?o�udniowa 15, 35, 97, 137, 240, 3 ~ :> Arar:;e;i ::ycy , pl�miony aramejsl=_ie 82, 85-8;�, 97, 101, 105, 11I-113, i28, 135, 14i, 221, 2`?7, 252 Ararat zab. Urartu ..Aratta, miasto 45, 46, 201 Arbai:~~ (Arb^la, Irbil), miasto 18, 96, 115, 1.6;i, 295 ArbeIa zob. Arbailu Argaz�`i, kr�l Urartu 109, 110 Arikdenilu, kr�l Asyrii 82 Armenia 22, 55, 93, 118, 146, 241, 254, 44f1 Arp~:~.:yja, osada ?9, 21 Arpad, miasto-pa�stwo 99, 208 Anarcha, kraj 76, 101, 104, 114, 128, 729, 241, 263 Arrapcha (Kukuk), miasto 17, 19, 63, 76, 89, 199, 419 :lrsac:ydzi, dynastia partyj ska 140 Artatama, krbl l~:itanni 77, 79 Artatama 79, 80 Aruru, bogini 302, 345 Arwad, miasto 86 Asalluchi zob. Asariuchi Asarhaddon, kr�l Asyrii i Babil onii 115-119, 122, 123. 127, 129, 319, 3.`~1, 397 Asarluchu (Asalluch:), b�g 281, 301 Asmar, Tell zob. Esznunna Assuretilluili, kr�l Asyrii 125-127 Astiages, kr�l Rad�w 135 Asurbanipal (Aszurbaniapli), kr�l Asy- rii 118-120, ??2-127, 133, 135, 177, 232, 250, 274, 28.' 285, 312, 3-14, 360, 374, 379, 408, 425 Asyria, Asyry jczycy 13, 22, 59, fi4, 67- 71, 75, 77, 78, 80-102, 104-110, 112, 114, 116-130, 138, 140, 149, 155, I61, 165, 169, 172, 176, 179, 181, 192, 193, 195, 200, 202, 208, 209, 213, 215- 229, 231-235, 239, 240, 24 7, 249-255, 264; 266, 268, 274, 283, 284, 291-295, 297, 299, 303-305, 309, 315, 317, 327, 331, 338, 362, 379, 409, 419, 420, 4'~5, 426, 430, 440, 443, 4t5, 446 Aszaridapalekur II, kr�l Asyrii 87 Aszdod, miasto 102, 106 Aszguzaja zob. Scytowie Aszipa 223 Aszkenaz zob. Scytowie Aszlakku, miasto 203 Aszur, b�g 82, 108, 200, 228, 286, 291, 293, 297, 299, 303, 304, 317, 327, 362 Aszur, miasto 69, 72, 82, 83, 88, 90 , 95, 96, 98, 128, 129, 132, 154, 192, 216, 227, 228, 233, 248-250, 264, 273, 286, 3G3, 31(l, 327, 409, 424 Aszurbaniapli zob. Asurbanipal Aszurbelkala kr�l Asyrii 87 Aszurdan I, kr�l Asyrii 84 Aszurdan II, kr�l Asyrii 88 Aszurdan IiI, kr�l Asyrii 101 Aszurdaninapli 96 Aszurmatkagur 221 Aszurnadinapli, kr�l Asyrii 83 Aszurnadinszum, kr bl Babilonii 11 3 Aszurnasirapli II, kr�l Asyrii 91 -93, 165, 217, 230, 240, 425 Aszurnirari ~, kr�l Asyrii 99 Indeks nazw osobowych i geograficznych 471 Aszurrabi II, kr�l Asyrii 87, 88 Aszurresziszi, kr�l Asyrii 85, 89 Aszuruballit I, kr�l Asyrii 80, 81 Aszuruballit II, kr�l Asyrii 129, 130, 131 Atrachazis, lejendarny bohater 359, 360 Awilmarduk zob. Amelmarduk Awin, zwi�zek plemienny 263 Azasi~asz, kr�l Judei 102 Aziru, kr�l Amurru 207, 208 Azja 13, 14 Azja Mniejsza 54-56, 58, 69, 70, 74, 86, 91, 94, 95, 99, 110, 11.1, 119, 122, 132, 138, 139, 209, 237, 248-251, 253, 255 Azja zachodnia 86 Azupiranu, miasto 378 Bani (Ba~alim), b�stc~�o 220, 304, 321 Baalim zob. Baal Baba zob. Batca Babel, wie�a 32, 314 Babi'^n 55, 64-68, 71-76, 80-82, 84, 8., 88, 96, 97, 104, 111-118, 123, 124, 12a, 128, 131-136, 138-140, 149, 180, 205, 211, 213, 223, 226, 227, 234, 235, ;:.~7, 25~, 258, 267, 269, 234, 296, 3.70, 3(~"., 303, 306, 308, 310, 313, 316, 321, 22, 339-342, 362, 368, 381, 401, 407 Bal>iion, I dynastia 65-67, 73, 75, 78, 81, 91., 155, 160, 404, 424 Bab:ionia, Babilo�czycy 13, 23, 24, 26, "~l, 38-42, ~5-47, 53, 54, 57, 61, 62, g �-67, 69, 71- 7 6, 78. 80-92, 94, 96- B8, I00, lfil, 203-105, 109, 111- 117, 1?(), 122-129, 131-141, 145, 149, 154, I~i~~, 158, 160, 161, 163, 165, 169, 174, I i a, 191, 195, 198, 201, 213, 223, 226, 227, 232, 234, 235, 237, 239, 2 40, 245, 247, 250, 2a2, 254-256, 258, 259, 261, 2fi5, 266, 2ti8, 269, 274, 280, 283, 284, 288, 293, 294, 299, 300, 302, 311, 315, 321, 338, 345, 359, 380, 393, 398, 400, 403, 405, 406, 408, 409, 416-418, 429, 430, 432, 434, 435, 440, 443-445 Barninmar, �wi�tynia 199 Babu zob. Bawa Badtibira (Tell Madina), miasto 41, 373 Baerze Jacques, de 443 Bagdad 23, 28, ?9, 91, 101, 161, 164, 184, 408 Ba.',urajn zob. Dilmun Balawat, mias4o 95, 425 Baltazar zob. Belszarusur Barch~alzi 226 Barda Balka, osada 14 Basza, kr�l Izraela 219 Bau zob. Bawa Bawa (Baba, Babu, Bau), bogini i~l, 152, I54, 298, 325, 326 Bejrut 95 Bel, b�g I05, 111, 200, 23 7, 265, 302, 311-3 i 3 Belesys zob. Nabopolasar Belibni, kr�l Babilonii 112, 113 Belit zob. Isztar Belitili, bogini 281 Bell Gertrude 65 Belszarusur (w Biblii: Bal~azur), krbl Babilonii 137 Belud�ystan 39, 243, 244, 246, 379 Benhadad zob. Adadidri Benjamin, plemie 304 Benjamina, plemiY 304, 305 Bennu, b�g 269 Berossos, babilo�ski kap�an-hisoryk 41, 126, 267, 319 Bet-Eden zob. Bit-Adini Bet-Tegurma zob. Tilgarimu Bia�a �wi�tynia 32 Bibija, w�dz plemienia Itu'a 2`?8 Bielicki Marian 370, 386 Bilalama, kr�l Esznunny 184 Bilgi� Emin 259 Bit-Adini (w Biblii: Bet-Eden), paastwo 88, 92, 93 Bit-Amukkani, zwi�zek plemienny 1C3, 104 Bit-Dakkuri, zwi�zek plemienny 1i6, 126 Bit-Halupe, pa�stwo 92 Bit-Jakini, zwi�zek plemienny 10;i, 109, i13, 116 Bitkitmuri, miasto 29a Bit-Sa'alli, zwi�zek plemienny 104 Bit-Szilan�, zwi�zek plemienny 104 Bizancjum 429 Bliski Wsch�d 13-15, 23, 54, 56, 57, r7, 75, 76, 81, 86, 100, 170, 179, 210, 212, 25a, 265, 267, 268, 318, 329, 430, 434, 441, 446 Bada zk�y zob. Hattusas 472 Wielko�� i ~upa~dek Babi1anii Borsippa, miasbo 72, 82, 87, 116, 123, 124, 136, 303, 316, 340, 341 Baswell James 266, 429 Braidwood R. J. 20 Brak, Tell, miasto 34, 36, 55, 76, 154 Bnitish Museum (Muzeum Brytyjskie) 125, 177, 425, 426 Burnaburiasz II, kr�l Babilonid 80, 81 Buruszchanda (Buruszchatum), miasto 54, 74, 379 Buruszchatum zob. Buruszchanda Byblos zab. D?ebal Bytum George Gordon 215 Cesarstwo Rzymskie 438 Chabur, rzeka 21, 22, 25, 34, 76, 85, 89, 91, 92, 128, 220 Chaldea, Chaldejczycy zob. Kaldu Chaldi, b�g 109 Chalule, .osada 114 Chamat, miasto-pa�stwo 98, 99 Chamici 170 Chana, kraj 75, 82, 177, 202 Chanbi, b�g 270 Chanigalbat, pa�stwo 80, 82, 89 Charon, miasto 126, 129, 130, 132-136, 138, 139, 294, 322 Chazael, kr�l Synii 94, 95 Chestertan G. K. 426 Childe Gordon 24, 26 Chindanu, pa�stwo 128 Chiny 39, 95, 107, 443 Chlibkiewicz Feliks 215 Chorsabad zob. Durszarrukin Chubur zob. Tiamat Creswell K. A. C. 442, 443 Cylicja, kraj 20, 22, 94, 104, 122, 130, 242, 251, 253, 255 Cypr 56, 113, 120, 251 Cyrus II, kr�l perski 135, 136, 138140, 239, 255, 256 Cytera, wyspa 248 Czag~ar Bazar 22 Czerwone Morze 137 Dagan (w Biblii: Dagon), b�g 297, 304, 305 Dagon zob. Dagan Dalila, posta� biblijna 346 Dalton O. M. 442 Da~maski~os, historyk greok~i 362 Damaszek, pa�stwo 88, 94, 98, 99 Damkim, bogini 293, 301, 364 Dawid, kr�l Izraela 137, 312, 320, 441, 445 Dedan, muast,o 132 Dehnel Tadeusz Jan 266 Delty, ksi���ta 120, 1'22 Der, miasto-pa�stwo 62, 64, 69, 10a, 113 Deuter~o-Izajasz, anonimowy prorok 139 Dijala, rzeka 34, 36, 45, 62, 66, 70, 97, 114, 163, 184, 243 Dijk J. J. A., Van 388 Dilbat (Wenera), bogini 411 Dilbat, miasto 72, 76, 126 Dilmun (Bahrajn), wyspa 39, 58, 63, 65, 97, 205, 244-246, 254, 370, 379 Diodor Sycylijczyk, historyk 127 Diyarbakir, miasto 55 Djakonow I. M. 51 Drawidowie 39, 40 Driver G.R. 189, 431 Dumuzi, b�g 32, 33, 35, 41, 296 zob. tak�e Tamuz Duranki, b�g 373, 374 Dunanki, �wi�tynia w Nippur 150 Duraszur 225 Durkurigalzu (Akarkuf), miasto 79, 91, 427 Durszarrukin (Chorsabad), miasto 69, 110, 111, 165, 427 Dwurzeeze z~ob. Mi�dzyrzecze Dziewica z Kazallu 47 D�abal Hamrin, g�ry 89 D'zamdat Nasr, osada 47, 67 D�armo, osada 17-19, 241 D�ebal (greckie: Byblos), miasto 95 D�udi Dagh, g�ry 249 E.a, b�g 38, 115, 269-272, 277, 281, 291294, 297, 298, 300-303, 308, 315, 322, 354, 356, 359-361, 363'-365, 368, 378, 380, 408 Eana, zesp�l �wi�ty� w Uruk 136, 235237, 264, 265, 291, 292, 337 Eanatum, kr�l Lagasz 50, 51, 53, 423 Ebabbara, �wi�tynia w'Sippar 322, 323 Echnaton, @ara~on 79, 201 Indeks nazw osobowych i geograficznych Echulchul, �wi�tynia w Charanie 135, 139, 322 Echursaggal-kurkuma, �wi�tynia w Aszur 327 Eden, miasto 132 Edesa, miasto 442 Edam, kraj '89, 103, 106, 132, 381, 431 Egejskie Morze 248, 251 Egipt, Egipcjanie 27, 34, 36, 39, 40, 75, 77, 79, 80, 86, 94, 102, 104, 106, 112, 117, 119-122, 127, 131-133, 135, 138, 139, 146, 170, 176, 200, 208, 230, 243, 251-253, 264, 295, 308, 320, 334, 360, 371, 381, 435, 437, 438 Egipt Dolny 119, 120, 123 Egipt G�rny 119 Ekallatum, miasto-pa�stwo 70 Ekisznugal, �wi�tynia w Ur 372 Ekron, miasto 112 Ekur, �wi�tynia w N~ippur 55, 372 Elam, Elamici 24, 39, 59, 61-64, 66, 67, 71, 73, 78, 81, 84, 97, 101, 105, 109, 111-114, 116, 117, 123-125, 135, 136, 139, 174, 178, 254, 255, 2'92, 379 Elchanan z Betlejem 137 Elizeusz, prorok 220 Ellil zob. Eu~lil Eltekech, miasto 112 Enamtila, �wi�tynia 384 Eninnu, �wi�tynia w Lagasz 297, 324, 325 Enki, b�g 38, 39, 42, 147, 292, 293, 295, 301, 317, 360, 369-373 Enl~idu, legendaz.ny bohater 173, 345352, 381 Enlil (Ellil), b�g 44, 48, 50, 53-56, 61, 149, 150, 264, 269-271, 290-294, 297300, 302-304, 317, 322, 325, 349, 350, 354-357, 359, 360, 372-374, 378, 380, 383- 3.85 Enlilkudurusur, kr�l Asyrii 83 Enlilnirari, kr�l Asyrii 81 Enmerkar, kr�l Uruk 45, 46, 152, 201 Entemena, kr�l Lagasz 50 Enurta zob. Ninurta Erech zob. Uruk Ereszkigal, bogini 298, 299, 308, 371, 372 Eribaadad I, kr�l Asyrii 83 Eridu, miasbo-pa�stwo 23-29, 34, 39, 473 41, 42, 58, 64, 72, 78, 147, 293, 295, 300, 301, 326, 360, 370, 372 Erzurum, miasto 107 Esabad, �wi�tynia w Kisz 317 Esangil,a, zesp� �wi�ty� w Bab-ilanie 269, 301, 341, 368 Eszarra, �wi�tynia w Aszur 228, 303 Esznunna (Tell Asmar), miasto-pa�stwo 34, 62, 66, 68, 70, 71, 163, 180, 181, 184, 186, 192, 293, 203, 256 Etana, kr�l Kisz 291, 317, 374, 375, 377, 378 Etiopia 96, 119, 243 Eufrat 13, 20, 23, 24, 46, 49, 52, 53, 64, 66, 67, 74-76, 79, 81, 88, 89, 9.1, 92, 94, 102-104, 113, 128-130, 140, 154, 165, 205, 212, 240, 242, 247, 255, 261 Europa, Europejczycy 13, 14, 70, 86, 159, 161, 164, 169, 175, 220, 254, 402, 425, 434, 436, 440, 441, 444 Ezechiasz, kr�l Judei 104, 111, 112, 165, 231 Ezechiel, prorok 132, 133, 216, 333 Ezop 443 Falkenstein A. 43 Faza ~zob. Szusupak Fenicja, Fcnicjanie 86, 87, 120, 132, 252 Filistyni 83, 86, 102, 251 Forbes R. J. 439 Fra~nkfort H. 243, 421-~325 Frazer James George, sir 96, 305, 346 Freud Zygmunt .175 Frygia zob. Muszku Gadarenczycy 432 Gadd C. J. 386, 418, 434 Gaga, b�g 365 Gardiner Alan, sir 75 Gaza, .miasto 102, 104, 106 Gea, bogini 444 Gelb I. J. 151, 177, 304 G~ibbs Philip, sir 219 Gibil, b�g 271, 299 G-ilgamesz, kr�l Uruk 43, 45-47, 49, 149, 173, 201, 305, 331, 344-354, 357361, 378, 444 Gimirraja zob. Kimeriowie Gira, b�g 271, 299 Girsu, miasto 297, 328 474 ~Wielko�� i upadek Babilonii G:zz:da zob. Ningiszzida Gcdoliasz, posta� biblijna 240 Gostze A. 176 Gomer zob. Kimeriowie Gozan zob. Guzana Graves rZ,obert 444 Grecja (::� Biblii: Jawan), Gre cy 38, 98, 107, I22, 132, 140, 251, 253, 254, 256, 303, 429, 430, 434, 435, 439, 440, 44-1, 446 Gubi, kraj a8 Gubla, miasto 86 Gudea, kr�l Fisz 57, 58, 1a2, 155, 166, 3`?1, X23-326, 422 Gugulana, b�g 372 Guihaume A. 433 Gula, bogini 298, 317, 408 Gungun~:ra, kr�l Larsy 65, 66 Gorgum, pa�stwo 98 GL:r112y O. R. 55, 168 Gutejczycy 55-a7, 59, 85 Gucium, kraj 7a, 379 Guzana (Halaf, Tell Halaf, w Biblii: Gozan), miasto 21, 22, 89, 105, 22U Gybes, kr�l Lidii 122 l~adad zob. Adad Hadad-Rimman 296 Hadrach zob. Hatasikka Had?i _Vlohammed, osada 25 nagar, posta� biblijna 169 Ilahmanisz zob. Achaimenes Hahu, kraina 58 I~alaf, Tell zob. Guzam Haldar A. 432 Halys, rzeka 74, 132, 134 Hamat, pa�stwa 105, 106 Hammer Seweryn 159 Hammurabi, kr�l Babilonii 66 -68, 71- 73, 75, 155, 159, 164, 178- 1~2, 184, 186-193, 195, 196, 198, 199, 201, 203, 205, 213, 214, 235, 249, 257- 260, 262, 380, 294, 297, 300, 309, 327, 328, 417, 424 Ranisz, b�g 355 Hantilis, kr�l Hetyt�w 75 Harappa, osada 244 Hariri, Teh zob. Mari Harmal, Tell zob. Szaduppum I=~assuna, osada 19 Haszum, pa�stwo 202 Hatarikka (w Biblii: Hadrach), ri iasto i kraj 99 I3attu, Hatti 74, 77, 137, 205-208 Hattusas (Bogazk�y), miasto 74, `301, 344, 379, 409 Hattusilis I, kr�l Hatti 74, t5 Hattusilis III, kr�l Hetyt�w 208 Hazer Merd, jaskinia 24 Hebrajczycy 27, 41, 88, 18I; 268, .03. 343 Herakles 444 Herodot z Halikarnasu, history-r: '.3`? 127, 133, 138-140, 159, 2a6, 3C8 -3lfi, 313, 342, 408, 446 Hetyci 70, 74-76, 79, E2, 83, 85, 8�. 7?9, 201, 205, 251, 252, 205, 4!'9, 444 Hezjod 444 fIilakku, kraj 116, 117, 122 Himalaje 43 Hindusi zab. Indie Hipparch, astronom z Bitymi 4t1; Hiram, posta� biblijna 95 Hiram, kr�l Tyru 229 Hit zo~b. Tutul Hobbes T.om~asz 178 Hofra (Apries), faraon 131 Horrejczykowie zob. Huryci Horyci zob. Huryci Humbaba zob. Huwawa Huryci (Horyci, Horrejczykowie) 5 ~", 76, 79, 295 Huvakszatra zob. Kyaksares Hwvawa (Humbaba), legendarny smok 347, 348, 350 Ib~alpiel 203 Ibalpiel, kr�l Esznunny 68, 262 Ibbisin, kr�l Ur 60, 61, 63, 384 Idamaras, kraina 202 Igigi, b�stwa 368, 374 Ilabrat, b�g 360 Ilakabkabu 70 Iluszuma, krbl Asyrii 64, 69, 70 Ivana (InxLin), bogini 32, 33, 35, ~ " 42, 45, 46, 55, 60, 147, 148, 291, 292. 29~- 296, 298, 317, 334, 336-33g, 371-373 Indie, Hindusi 39, 40, 5a, 56, 95, 9:, 107, 108, 120, 243, 244 Indoeuropejczycy 73 Indeks nazw .osobowych i geagraficznych Indra, b�g 77 Indus, dolina rzeki 27, 28, 39, 40, 244246, 379 Initeszub, kr�l Karkemisz 208 Innin zob. Inana Ipchurkisz, kr�l Kisz :3I7 Irak 13, 14, 18, 19, 23-25, 27, 28, 31, 53, 65, 145, 150, 158, 160-i62, 164, 166, 167, 247, 287, 325, 359, 384, 402, 408, 440 I^an, Ira�czycy lY, I5, 20, 21, 23, 24, 26, 35, 36, 39, 40, 4~, 46, 58, 69, 95-98, I00, 105, 107, I52, 24I-243, 247, 2a4, 255, 379 Irbil zob. Arbailu Iriszum I, kr�l Asyrii .0 ?rragal zob. Nergal Isin, I dynastia z 61, 63, 65-67 Isin, II dynastia ,z 84 Isin, miasto-pa�stwo 60, 61, 64-67, 72, ~4, 195, 196, 211, 213, 3C9, 319 's.- �_bierra, kr�l Isin 60, 61, 63, 64, 66, 67 Iszkur, b�g 153, 296 Iszme.dagan, kr�l Asyr ii 6-I, 65, 68, 71, 204, 212, 213 Isztar (Belit), bogini 77, 116, I70, 238, 26~, 289-292, 294-297, 302, 308, 310, 336, 338, 348, 349, 355, 356, 359, 378, 380, 412, 413 Isztupiel, kr�l Mari 67 Itu'a, zwi�zek plemienny I02, 228, 233 Izajasz, prorok 56, 106, II2, 216, 253, 315 Izrael, Izraelici 88, 94, 98, 99, 101-103, 105, 139, 193, 215, 218, 219, 230, 302, 311, 318, 333, 343, 381, 401 Jachdulim zab. Jachdunlim Jachdunlim (Jachdulim), kr�l ll~ari 70, 202 Jacobsen Th. 43--45, 47, 48, 52, 147149, 198, 282 Jaggidlim, kr�l Mari 70 Jahwe (Jehowa) 216, 229, 220, 297, 302, 303, 312, 433 Jakub, kr�l Izraela 139 Jakub, posta� biblijna 185, 314 J amchad, pa�stwo 68, 70, 71, 74, 75, 202, 205 Jam�na zob. Benjamina 475 Jarimlim, kr�l Jamchad 68 Jasmachadad, kr�l Mari 68, 70, 7., 157, 203-205, 212. 213, 261 Jatryb (Medyna), miasto 137, 240, ?55 Jawan zob. Grecja Jechoniasz, kr�l Judei 131, 133, 240 Jehojakim, kr�l Judei 131 Jehowa zob. Jahwe Jehu, kr�l Izraela 94, 220 Jeremiasz, prorok 127, 131; I33 Jer-oboam I, kr�l Izraela 219 3eroboam II, kr�l Izraela 99 Jerozolima I04, I06, 1i2, 131-':33, t37, 222, 2`? 7, `?31, 240, 333, 353 Jerycho (Tell es-Sultan) 16, 17 Joasz, kr�l Izraela 98 J ohnson Samuel 26G Jonatan, posta� biblijna 218 Jozjasz, kr�l Judei 130, 131 Jozue, posta� biblijna 86 J�zef, possa� biblijna 152, 307 Judea, Judejczycy 88, 101-?03, 10~', ~I2, 127, 130-133, 2? 5, 217, 240 Juliusz Cezar 127 Kakzu, miasto 221 Kolach zob. Kalchu Kalcim (Nmrud, w Biblii: Kalacr:? r7iasto �2, 90, 93, 95, 99, 110, 111, 16, 166, 173, 220, 230, 247, 297, 298, 425-427 Kaldu (Chaidea, Chaldejczycy) 8?, 92, 97, 103-105, 111-175, 120, 12.--128, 128, 131, 234, 308 Kambyzes I, kr�l perski 135, 140 Kanaanejczycy zob. Amoryci Kandalanu, kr�l Babilonii i24 Kanesz (h'iiitepe), miasto 69, 70, i _, 248 Konne, miasto 132 Kantor H. J. 243 Kapadocja, kraj 76, 91, 246, 249-251, 255, 260 Karadagh, g�ra 85 Karachardasz zob. Karaindasz Karaindasz, krbl Bab�lonii 78 i~asaindasz II, kr�l Babilonii 80, 81 Karbala, miasto 24 Karch zob. Tuszch.an Karduniasz, kraj 83, 92 Karim Szah�r, osada 17 Iiarkar, miasto-pa�stwo 94, 105 476 Wielko�� i upadek Babil~anii Karkemisz, miasto-pa�stwo 21, 80, 92, 94, 9~8, 110, 130, 131, 198, 202, 205, 207, 208, 242, 254, 261 Karmel, g�ra 16 Kaspijskie Morze 35 Kasyca 73-75, 78, 82, ~84, 85, 97, 120, 177, 424 liasziari, g�ry 92, 93 Kasztiluasz III, kr�l Babilonii 78 Kasztiliasz IV, kr�l Babilonii. 82, 380 Katarum, miasto 68, 203 Katna, miasto-pa�stwo 68, 76 Kaukaz 70, 73, 76 Kazallu(m), miasto-pa�stwo 47, 60, 66, 150 Kenici 437 Kibridagan 211, 212 Kilmad, miasto 132 Kimasz, miasto 58 Kimeriowie (Kimmerioi, Gimirraja, w Biblii: Gamer) 110, 111, 114, 116119, 121, 122, 127 Kimmerioi zob. Kimeriowie Kingu, b�g 365, 367, 368 Kukuk zob. Arrapcha Kisz, miasto-pa�stwo 34, 42, 45-47, 49, 50, 52, 53, 55, 65, 66, 112, 149, 201, 309, 317, 374 Kiszar, b�g 293, 363 Kraj Nadmorski 73, 78, 88, 116, 265 Kraj Nadmorski, dynastia 73, 78, 103, 113 Kramer S. N. 196, 244, 331, 359, 370, 383, 386 Kreta 248, 252 Krezus, kr�l Lidii 138, 139 Krzeczkowski Tienryk 346, 444 Kubu, b�g 414 Kudurmabug, kr�l elamicki 66 Kue, pa�stwo 95, 98, 110, 114 Kujund�yk aob. Niniwa Kullab, miasto 345, 373 Kummuch, kraj 86, 92 Kumran 138 Kupper J. R. 211 Kurdiaszurlamur 222 Kurdowie 15 Kurdystan 14, 96, 140, 379, 423, 440 Kurigalzu I, kr�l Babilonii 78-80 3~urigalzu II, kr�l Babilanii 81 Kurtiwa~a zab. Mattiwaza Kussar, miasto 74 Kusz, kraj 119, 121 Kuta, miasto 72, 112, 163, 273, 298, 328 Kuti, lud 85 Kiiltepe zob. Kanesz Kyaksares (Huvakszatra, Ummakiszta), kr�l Med�w 127, 129, 132 Labam posba� biblijna 185 Labarnas, kr�l Hetyt�w 74 Labasu, demon 278 Labaszimarduk, kr�l Babilonii 134 Labat R. 320, 409 Labbu, potw�r 292 Lachamu, b�stwo 293, 363, 365 Lachmu, b�stwo 293, 363, 365 Lagasz (Tello), miasto-pa�stwo 28, 38, 44, 49-53, 57, 58, 64, 72, 151, 152, 154, 2'97, 298, 309, 323, 328, 338, 422, 423 Lamasztu, demon 270, 274, 276, 278 Lambert W. G. 388 Larak, miasto 41 Larsa, dynastia z 65-67, 245 Larsa, miasto-pa�stwo 64-68, 71, 72, 136, 164, 211, 213, 236, 294, 300, 3.09 Laz, bogini 298 Leemans W. F. 257 Lcmuel, posta� biblijna 382 Lenzen H. 32, 314, 315 Levey Martin 419, 420 Lewy H. 446 Lewy J. 249 L~iba~n 58, 95, 102-104, 216, 233, 242, 248, 253 Libijezycy 121 Lidia, Lidyjczycy 121, 122, 132, 133, 138 Lilitu (Lilit, Lilith) 274, 278, 411, 431 Lipitisztar, kr�l Isin 65, 181-183, 328 Lugalanda, kr�l Lagasz 170 Lugalbanda, posta� legendarna 374 Lugalza-gesi, kr�l Uruk 52-54, 57 Lulubejowie 55, 56, 85 Lummagirnunta, kana� 49 Luristan 45, 140, 201, 247 Luwr 423, 424 Madaktu, miasto 123, 125 M adina, Tell zob. Badtibira Magan (M~akkan), kraj 55, 58, 59, 244, 379 Indeks nazw ~os~obowych i geograficznych 47T Mahomet 137, 268 Makkan zob. Magan Mal:afat, osada 18 Malatia, miasto 297 Mallowan M. E. L. 426 Ma�y Zab, rzeka 84, 89, 91, 128, 146 Mami, bogini 369 Mani, kr�l Morgan 55 Ma~n~isztusu, kr�l Agade 151 Mannejczycy (w Biblii: M~inni) 107, 117, 127 M,arduk, b�g 72, ?3, -82-84, 87, 104, 114, 117, 135, 140, 197, 199, 226, 239, 267, 269-272, 280, 281, 286, 288, 291-293, 299-304, 314, 316, 321, 322, 328, 339342, 362, 364-369, 374, 389 Mardukbalatsuiqbi, kr�l Babilonii 97 Mardukpaliddina (w Biblii: Merodach- baladan), kr�l Babilonii 104, 105, 109, 111-114, 124 Mardukszapikzermati, kr�l Babilonii 87 Mari, dynastia z 67, 68, 71, 426 Mazi (Tell Hariri), miasto-pa�stw-o 46, 53, 60, 66-68, 70-72, 74-76, 82, 154, 157, 160, 177, 198, 201, 205, 211-213, 249, 261-263, 296, 304, 311, 315, 424 Marj~amina zob. Benjamin~a Martw b�g 47 Martu, zwi�zek plemienny 46, 150, 292 Martwe Morze 138 Maszu, legendarne g�ry 351 Mattiwaza (Kurtiwaza), kr�l Mitanni 79, 80 Ma~tarra, osada 19 Matiel, w�adca Arpad 208, 209 Media, Medowie 97, 98, 106, 107, 118120, 127-130, 132-136, 138, 240, 255 Medyna aab. Jatryb Meek T. J. 432 Megiddo 131 Melanezja 16 Melid, kraj 98 Meluha, kraj 58, 244, 379 Memfis 119, 120 Menachem, krbl Izraela 102, 103, 220, 231 Menander, poeta ate�ski 132 Merodachbaladan zob. Mardukapaliddina TVIeTSan, miasto 20, 242 Mesilim, kr�l Kisz 50 Meszek zob. SViuszku Mebatti, kr�l Zikirtu 108 Mezopotamia 13, 22, 27, 28, 32-36, 39, 46, 54, 56, 62-64, 66, 68, 69, 95, 96, 127, 140, 147, 157, 162, 165, 167, 169, 176, 177, 241-243, 250, 251, 254, 256, 267, 288, 289, 291, 294, 305, 312, 318, 331-333, 338, 339, 343, 370, 373, 378, 379, 381, 395, 403, 405, 41:8-422, 427, 429, 430, 435, 437, 439-441, 443~�46 Midas zob. Mita Mi�dzyrzecze (Dwurzecze) 25, 27, 28, 31, 32, 34, 42, 145, 157, 162, 167, 172, 174, 176, 205, 242, 243, 245, 247-249 251, 252, 254, 261 Miles J. C. 189 Milik J. K. 138 Mina, miasto 254 Minni zob. Mannejczycy Miba (Midas), kr�l Muszku 110, 209, 253 M~itanni, dynastia 75-77, 79, 80 Mitanni, pa�stwo 75-81 Mdtra, b�g 77 Moab, ~lsraj 106 Mohend�o-Daro, osada 244 Moj�esz 170, 178, 268 M~oortgat A. 332-336 Morze Czarne 107 M~osul, miasto 13, 18, 19, 26 Mugisz, kraj 206 Mummu, b�g 362-365 Mundy C. S. 443 Mursilis I, kr�l Hatti 73-76, 79 Mursilis II, kr�l Hatti 206, 207 Musasir, ~m;iasto- .pa�stwo 109 Muszezibmarduk, kr�l Babilonii 113, 114 Muszku (antyczna Frygia, w Biblii: Me szek), lud, pa�stwo 85, 86, 91, 110, 121, 132, 209, 253 Mutaskur 204 Mutiabal, miasto 66 Muzeum Brytyjskie zob. British Museum Nabonid (Nabunaid), kr�l Babilonii 132-140, 235, 236, 239, 240, 255, 294, 308, 309, 322, 323, 341 Nabopolasar (greckie: Beles3�s), kr�l Babilonii 126-131, 133, 234 478 Wielko�� i upadek Babilonii ?vlabu ( w Biblii: Nebo), b�g Borsippy 87, 200, 226, 23^r, 265, 286, 289, 303, 315, 316, 340, 341 Nabuapaliddin, kr�l Babilonii 92 Nabubelszumati 124, 125 Nabuchodonozor I, kr�l Babiloxui 84 Nabuchodonozor II, kr�l Babi1or. ii 126, 131-138, 174, 234, 239, 240, 255, 323 Nabunadinzer, kr�l Babilonii 103 Nabunaid zob. Nabon.id ?~abunasir, kr�l Babilanii 101, 103 Ia'ahum, prorok 121, 129, 215, 264 Nairi, kraj 82, 91, 96, 97, 103 Namri, pa�stwo 9?, 2U1, 102 Namtaru, demon '.:74 N ana, bogini 125, 237 kanna, b�g 58, 60, fi4, 65, 125, 1.`;4, 13i, 199, 237, 244, 293, 294, 372 Nansze, bogini 382 Naramsin, kr�l Agade 54--58, 70, 323, 379, 380, 423, 424 Nasatija, b�g 77 Nagan, prorok 320 Nazibugasz, kr�l Babilonii 81 ?~Taz.:maruttasz, kr�l Kasyt�w 82 Nebo zob. Nabu Necho I, faraon 119, 120, 122 Necho II, faraon 130, 131 Nergal, b�g 274, 296-299, 311, 355, 37I Nergalszareser zob. Nergalszarusur hTergalszarusur (greckie: Neriglisar, w Biblii: Nergalszareser), kr�l Babilonii 126, 134, 136, 255 Nergaluszezib, kr�l Babilonii 113 Neriglisar zob. Nergalszarusur Iv'eti, b�g 372 Neugebauer O. 399, 400, 403, 406, 407, 438 Nikmanda, kr�l Ugarit 205-208 Nikmepa, kr�l Ugarit 207 Nil 28, 120 Nimrod, posta� biblijna 298 Nimrud zob. Kalchu Ninazu, b�g 408 Ninegal, bogini 337 Ningal, bogini 290 Ningirsu, b�g 58, 151, 152, 297, 298, 325, 326, 374, 423 Ningiszzida (Gizzida), b�g 361, 408, 442 Ninhursang, bogini 293, 369-371 w'inib zob. Ninurta Ninigiku, b�g 293, 354 Niniwa (Kujund�yk), miasbo 19, 2~3, :i5,, 7~, 77, 96, 111, 113-115, 118, 120, 122, 125, 126, 128, 129, 133, 165, 166, 177, 216, 220, 256, 285, 296, 344, 360, 379, 408 iv'inkasi, b�stw o 371 Ninki, bogini 291, 293 Ninkura, bogini 370 I~inlil, bogini 291, 292, 303, 304 Ninmaru, boski ptak 199 Ninrrxu, bogini 370 Ninnibru, bogini 298 Ninsun, bogini 345 Ninsutu, b�stwo 371 Ninszubur, b�stwo 372, 373 lVi,nti, b�g 371 Nintu, bogini 320, 369 Ninurta (Enurta, Ninib), bbg 4�. 172, 269, 282, 29I, 297, 298, 300, 3~~, 35&, 380, 443 Ninurtaapalekur, kr�l Asyrii 83, `~ 4 Ninurtatukultiaszur, kr�l Asyrii -S Nippur, miasto-pa�stwo 34, 44, 50, 53, 55, 56, 58, 60, 61, 63-66, 70, 72, : i 3, 136, 148, 150, 153, I67, 171, 1~, I36, 210, 292, 298-300, 305, 309, :i~ 3, ;s7?, 384, 4C0 Nisaba, bogini 359 Nisibin (Nisibis), miasto 89, 91, 1:6, 1313 Nisibis zob. Nisibin Nisir, g�ra 356 No-Amon zob. Teby I~'oe 48 Nuchaszsze, kraj 206 Nudimmud, b�g 293, 363 Nusku, b�g 269, 271, 299 Nuza; miasto 76, 161, i99, 251, 2�3, 419 Oannes, legendarny bohater 38 Ochozjasz, kr�l 3udea 220 Ofir, kraina 229 Oman, kraj 55, 56, 97, 244, 379 Opis, miasto 140 Oppenheim A. L. 174, 246, 255, 256, 264, 308 Orion 444 Orontes, rzeka 92 Ozeasz, kr�l Izraela 103, 105, 21 Fndeks nazw osobowych i geograficznych Padi, kr�l Ekronu 112 Palegawra, jaskinia 14 Palestyna, Palesty�czycy 15, 29, 75, 83, 86, 88, 102-104, 106, 112, 115, 120, 124, 130-I32, 135, 13?, 230, 231, 251, 253, 264, 303, 426 Pallis S. A. 339 Parattarna, kr�l NTitanni ^r7 Partowie 442 Pawe�, �wi�ty 299, 342 Pazuzu, demon 270, 441 Pekach, kr6l.Izraela 103 Pekod 4ob. Fukudu Perkins A. L. 36 Persja, Persowie 100, 117, 118, 123, 135, i.~8, I4D, 240, 254-256, 303, 428, 430 Perska Zatoka 13, 2�-~4, 38-40, 52, 54, 55, 57, 6 ; , 88, I04, 113, 147, 205, 241, 243, 244, 2-�7, 370, 379 Pitagoras 400 Polanyi Karl 249, 2511, 256, -?57, 26. Psametyk, faraon 122, I23 Ptolerleusz 405, 407 Pukudu (w Biblii: Pekod), lud 101 Pul zob. T i~latpilesar IT_I Put, lu3 121 Puzu�amurri 355 Rabisu, demon 274, 2.8 Rabsak, posta� biblijna 204, 10�, 227 Ramzes II 208 Ii,amzes III 86 Rapihu, miasto 106 Ras Szamra zob. Ugarit Raszi 342 Rice D. Talbot 44'? Rimsin, kr�l Larsy 66, fi8, 7I, 72, 199, 381 Rimusz, kr�l Agade 311 Rodos 251 Rosja zob. ZSRR Rosser K. C. 43 Rusa I, kr�l Urartu I06-109 Rzym, Rzymianie 309, 429, 430, 434 Baba (w Bibiii: Szeba), kr�lestwo 86, 132, 229, 381 Sachs A. 436 Saggaratum, miasto 205 Sais, ksi�stwo 119, 122 Sa'manasar I, kr�l Asyrii 80, 82 479 Salmanasar III, kr�l Asyrii 93-97, 425 Salmanas~ar IV, kr�l Asyrii 98 Salmamasar V, kr�l Asyrii 104, 105 Salomon, kr�l Izraela 88, 95, 229-231, 38I, 401, 426 Sam'al, kraj 98 Samaria, miasto 105 Samarra, miasto 20, 22, 242, 442, 443 Sammuramat (greckie: Semiramida), w�adczyni 98 Samson, posta� biblijna 193 Samsuditana, kr�l Babilonii 73 Samsuiluna, kr�l Babilonii 73 Sanduarri, w�adca 117 Sanherib, kr�l Babilonii I10-117, 119, 165, 166, 209 Sapia, miasto 104 Sara, posta� biblijna I69 Sardes, miasto 138 Sard~.~r III, kr�l Urartu 101-10.i, lOti Sargon I, kr�l Asyrii 70 Sargon II, kr�l Asyrii 10.5-111, 114, 1L9, 121, 165, 209, 264, 303, 327 Sargon, kr�l Agade 37, ~3, 54, 56, 58, 69, g5, 244, 247, 309, 323, 378, 3?9, 404, 527 Sargon;dzi, dynastia 196, 303 Sarpanitum, bogini 302 Saul, kr�l Izraela I25, 2I8 Sauszatar, kr�l Mitanni 77 Schaeffer C. F. A. 205 Scytowie (Aszguzaja, w Biblii: Aszke-naz) 116, 117, 119, 121, 1?7, 129, 130, 159, 335 Sedecjasz, kr�l Judei I32, 240 Seleuc5-dzi,dynastia 140, 311, 399, 400, 436 Semici 23, 29, 38, 45-47, 53, 62, 66, 148, I49, 151, 168, 170, 181, 268, 294, 296, 433 Semiramida z~ob. Sammuramat Sialk zob. Tepe Sialk Siannu, kraj 207 Sibe (w Biblii: So), ksi��� egipski 106 Siduri, bogini 351, 352 Simurrum, miasto 60 Sin, bogini 133-135, 139, 140, 239, 269, 27I, 289, 290, 294, 296, 297, 322, 410-- 412 Siniddinam, kr�l Laxsy 164 480 Wielko�� i upa~deik Babilonii Sinmuballit, kr�l Babilonii 66 Sdnszariszkun, kr�l Asyrii 126-129 Sippar, miasbo-pa�stwo 41, 55, 66, 72, 91, 113, 140, 223, 294, 300, 309, 323 S�ona Pustynia 117 Smith Sidney 139 So zob. Sibe Sodem Wolfram, von 140, 267, 331 Samalia, kraj 35, 243, 244 Sorea 193 Sotoniasz, prorok 216 Speiser E. A. 430 Spycket Agnes 167 Subartu, kraj 68, 379 Suchu, zwi�zek plemienny 92, 128, 129 Sudan 243 Sulajmanija, miasto 14, 91 Sultan, Tell es- zob. Jerycho Sultantepe, miasto 371, 379 Sumer, Sumerowie 13, 23, 24, 26, ~7, 29, 34, 36-41, 43, 44, 46, 47, 49, 50, 52- 57, 59, 61-63, 72, 73, 78, 114, 145-148, 151-154, 159-161, 16B, 169, 170, 181, 182, 206, 211, 243-246, 292, 295, 296, 299, 313, 317, 326, 333, 335, 336, 359, 370, 372, 380, 382, 383, 429, 430 Sumwabum, kr�l Babilonii 64, 66 Sumudlum, kr�l Larsy 65 Sumulailum, kr�l Babilonii 197 Suppiluliumas, kr�l Hatti 79, 80, 205209 Suru, miasto 92 Sutu, plemi� 81, 82 Suwa, miasto 35, 39, 56, 123-125, 178, 243, 284 Sydon, miasto 86, 94, 102, 113, 117, 131, 222, 233, 252, 253 Synaj, p�wysep 230 Synajska Pustynia 117 Syria, Syryjczycy 20, 22, 29, 34, 46, 67, 74-77, 79, 85-88, 92, 94, 95, 99, 101- 105, 110, 120, 121, 127, 130, 131, 137, 139, 154, 160, 201, 203, 205, 242, 251- 253, 255, 321, 425 Szaduppuxn (Tell Harmal), miasto 184 Szamasz, b�g 197, 199, 200, 261, 271, 275, 278, 279, 281, 290, 294, 296, 297, 300, 304, 311, 322, 327, 347-350, 375- 377, 404, 410, 411, 413 Szamaszchasir 214 Szamaszszumukin, kr�l Babil~onli 118, 120, 122-124 5zamsziadad I, kr�l 1�asyrii 67, 68, 70, 71, 75, 81, 202-205, 214, 261, 264 Szamsziadad V, kr�l Asyrii 96-98 Szara, b�g 59, 373, 374 Szarkaliszarri, kr�l Agade 56 Szarrumki:n zob. Sargan z Agade Szattal-Tiai, kana� 49 Sz~atuara I, kr�l Mitanni 80 Szatuara II, kr�l Mitanni 80 Sze~ba z~ob. Sa~ba Szerif Chan zob. Tarbisu Szerura, bogini 304 Szubad, kr�lowa 330, 332-334, 336 Szubatenlil, miasto 203, 205 Szubur, kraj 292 Szulak, b�g 282 Szulgi, kr�l Ur 59, 60, 153, 336, 337, 342 Szullat, b�g 355 Szulszagan.a, bbg 151 Szupria, kraj 116 Szurupak (Fara), miasto-pa�stwo 36, 41, 47, 48, 171, 354 Szusin, kr�l Ur 59, 60 Szutarna II, kr�l Mitanni 77, 79, 80 �rodkowy Wsch�d 75 �r�dziemne Morze 52, 54, 56, 67, 91, 93, 122, 247, 252, 429 Tabal (w Biblii: Tubal), kraj 95, 109111, 116, 117, 122, 132 Tadmor H. 83 Taharka (Tarku, w Biblii: Tirhaka), faraon 119, 120 Tamuz, b�g 314, 332-337, 348, 361, 371, 373, 378, 431, 442 zob, tak�e: Dumuzi Tanutamon 120 llarbisu (Szerif Ghan), miasto 128 Tardituaszur, w�dz plemienia Itu'a 228 Tarku zob. Taharka Tarsus (w Biblii: Tarszisz), miasto 132 Tarszisz zob. Tarsus Taszmetum, bogini 289, 303 Taur(us), g�ry 74, 134 Teby (w Biblii: No-Amon) 119, 120, 122, 251, 252, 308 Tell Agrab zob. Agrab Indeks nazw osobowych i geagraficznych 48p Tell Asmar zab. Esznunna Tell Ahmar zob. Til-Barsip Tell Brak zob. Brak Tell- el-Amarna zob. Amarna Tell es-Sultan xob. Jerycho Tell Halaf zob. Guzam Tell Harmal zob. Szaduppum Tell Har,iri zob. Mari Tell Mad~ina zob. Badtibira Tell Ukajr (Ukajer), osada 28, 32, 47, 426 Tello zob. Lagasz Tema (Thema), oaza 137, I38, 255 Tem~an, kraina 89 Temanici, lud 89 Tepe Gawra, osada 22, 26, 27, 37, 170 Tepe Hissar, osada 35 Tepe Sialk (Sialk), miasto 35 Terka, miasto 211, 227, 304 Thema zob. Terma Thompsan R. Campbell 418--420 Tiamat (Chubur), b�stwo 246, 269, 293, 301, 321, 362-368, 379 Tiglatpilesar I, kr�l Asyrii 85---.88, 172 Tiglatpilesar II, kr�l Asyria 88 Tiglatpilesar TII, kr�l Asyrii 99-104, lOG, 107, 119, 124, 128, 217, 222, 226, 230, 240, 425 Tikrit, miasto 128 Tilgarimu (w Biblii: Bet-Togarma) 132 Til-Barsip (Tell Ahmar), miasto 92, 427 Tilmwn zob. Dilmun Timna 193 Tirhaka zob. Taharka Totmes III, faraon 77 Totmes IV, faraon 77 Tracja 121 Trapezum, miasto 107 Troja 35 Tubal zob. Tabal Tukultininurta I, kr�l Asyrii 82-84, 380 Tukultininurta II, kr�l Asyrii 91 Tur Ab~din, wy�yna 86 Turcja 106, 201, 225, 344, 371, 379, 443 Turukku, lud 204, 205 Turuszpa (Tuszpa), miasto 108 Tuszchan (Karch), miasto 92, 103, 225 Tuszpa zob. Turuszpa Tuszrata, kr�l Mitanni 77, 79, 80 Tutul (Hit) 71, 128, 203, 261, 262 Tygrys 13, 19, 20, 23, 25, 49, 52, 64, 69, 88, 89, 91, 97-99, 101, 103, 104, 109, 113, 1I6, I28, 129, I40, 154, 165, 240, 247 Tyr, miasto 93-95, 102, 113, 119, 120, 132, 222, 229, 239, 252, 253 Tytani 444 Ubartubu, posta� Iegendanna 35I, 354 Ugarit (Ras Szamra), miasto-pa�stwo 75, 76, 201, 206-208, 252, 304, 321 Ukajer xob. Tell Ukajr Ukinzer, kr�l Babilonii 103-105, 120 Ulamburiasz, kr�l Babilonii 78 Ullusunu, kr�l Mannejczyk�w 107, 108 Umma, miasto 49, 50, 52, 59, 151, 338, 373, 423 Ummakiszta zob. Humakszatra Ummanaldasz, kr�l Elamu 125 Ummanigasz, kr�l Elamu 123 Ummanmanda, zwi�zek plemienny 129, 130, 132, 135, 136, 322 Ur, I dynastia z 50, 320, 333, 335, 336 Ur, III dynastia z 58-66, G9, 76, 151153, 155, 171, 181, 211, 213, 244, 262, 273, 313, 318-320, 335, 336, 409, 41~ Ur, miasto-pa�stwo 23, 28, 32, 34, 36, 39, 41, 47, 50, 53, 58-65, 70, 72, 73, 78, 125, 126, 135, 136, 153, 166, 171, 181, 211, 235, 243-245, 247, 255, 278, 279, 294, 300, 305, 309, 328, 332, 338, 37?, 373, 404, 422, 423 Uranos 444 Uranu (Uruatri), pa�stwo 82, 87, 93, 95-102, 106-110, 114, 116, 119, 130, 132, 224, 253, 254, 303, 428 Urasz, b�stwo 412 Urkisz, miasto 76 Urmia, jezioro 97, 98, 105-107, 117, 253 Urnammu, kr�l Ur 58, 59, ?81, 182, 320 Urnansze, dynastia 50-52 Urnansze, kr�l Lagasz 49, 53 Ursum, pa�stwo 202 Urszan-abi, b�stwa 352, 353, 358, 359 Uruatr~i zob. Uranu Uruk (Warka, w Biblii: Erech), miasto-pa� stwo 25, 28, 29, 31-35, 37, 42, 43, 45-47, 52, 54, 55, 57, 58, 64, 65, 72, 73, 78, 125, 126, 128, 136, 139, 149, 31 wielko�� i upadek Babilonii 482 Wielko�� i upadek Babilonii 171, 191, 201, 234-238, 2G4-266, 291, 292, 296, 309, 311, 312, 317, 328, 345, 346, 348, 350, 357, 358, 374, 407, 431 Urukagina, kr�l Lagasz 52, 1~0, 151, 157, 170, 178, 180, 328 lJrzanu, ksi��� Musasir 109 Usztanszarri, kr�l Turukku 204, .05 Utnapisztim, legendarny bohater 339, 351-358 Uttu, bogini 370 Utu, b�g 294 Utuhengal, kr�l Uruk 58 '.'Jaerden B. L., Van der 43b, -1-3B '~i'an, jezioro 22, 76, 79, 82, 91, 96, 103, 107, 108, 242, 253 Waradsir., kr�l Larsy 66 Warka zol. Uruk , Warana, :^.Ug 77 TJenera zc�,b. Dilbat Wielki Zab, rzeisa 91, 102, 146, 249 Woolley C. Leonard, sir 41, 59, 294, 328-335 , i Zagros, g�ry 56. 73, 75, 76 Zamua, kraj 91, 101, 108 Zarzi, jaskinia 14 Zazija, krbl T~.s;:l~ku 204 Zeus 308 Zikirtu. kr�lestiv3 106-108 Zimri, kr�l Izraela 219 i Zimrilim, kr�l Mari 70-72,. 75, 203, 211, 304, 305 Zincirli, miasto 119 Znamierowski Czes�aw 178 ZSRR (Rosja) 106, 421 Zu, b�g 373, 37x �ydzi 134, 137, 319. 406, 433, 434, 437, 445 SPIS ILUSTRACJI I. Widok na zigurat i Bial� �wi�tyni� w Uruk, koniec IV tysi�clecia p.n.e. 2. Wielopasowe naczynie alabastrowe ze scenami z �ycia codziennego, Uruk, koniec IV tysi�clecia p.n.e., Muzeum Irackie, Bagdad. 3. G�owa kobieca z bia�ego marmuru, Uruk, koniec IV tysi�clecia p.n.e., NTuzeum Irackie, Bagdad. 4. Fragment steli zwyci�stwa Eanatum, z wapienia, Lagasz, po�owa III tysi�clecia p.n.e., Louvre, Pary�. 5. Sztandar z Ur, kompozycja mozaikowa posiada;�ca stron� pokojow� i wojenn�. Groby kr�lewskie z Ur, pierwsza po�owa III tysi�clecia p.n.e., British Museum, Londyn. fi. Zrekonstruowana obudowa harfy z gr ob�w kr�lewskich z Ur, pierw sza po�owa III tysi�clecia p.n.e., Muzeum Irac�;ie, Bagdad. 7. Ozdoby kobiece (z�oto, lapis-lazuli, wapie�) z grob�w kr�lewskich z Ur, p'erwsza po�owa III tysi�clecia p.n.e., British Museum, Londyn. 8. Pos��ek ze z�ota, srebra, muszli, lapis-lazuli i czerwonego wapienia, z gr ob�w kr�lewskich z Ur, pierwsza po�owa III tysi�clecia p.n.e., British Museum, Londyn. 9. Z�oty sztylet z r�koje�ci� (lapis-lazuli) z grob�w kr�lewskich z Ur, pierwsza po lowa III tysi�clecia p.n.e., Muzeum Irackie, Bagdad. ?0. Naczynie libacyjne z czerwonego steatytu, Lagasz, druga po�owa III tysi�clecia p.n.e., Louvre, Pary�. 11. Szachownica inkrustowana muszl�, ko�ci�, czerwonym wapieniem i lapis- lazuli, z grob�w kr�lewskich z Ur, pierwsza po�owa III tysi�clecia p.n.e., British Museum, Londyn. I2. Kamienne naczynie libacyjne, okres D�amdat Nasr, pierwsza po�owa III tysi�clecia p.n.e., Bagdad. 13. Front obudowy harfy, Ur, pierwsza po�owa III tysi�clecia p.n.e., British ulluseum, Londyn. 14. Br�zowa g�owa kr�la akadyjskiego (Sargon I, Naramsin?) z Niniwy, XXIVIXXIII wiek p.n.e.,Muzeum Irackie, Bagdad. la. Stela zwyci�stwa kr�la Naramsina (piaskowiec), Suza, XXIII wiek p.n.e., Louvre, Pary�. 16. G�owica maczugi z wapienia, Lagasz, koniec III tysi�clecia p.n.e., Vorderasiatisches Museum, Berlin. 17. Odwa�nik w kszta�cie kaczki (czarny kamie�), Ur, koniec III tysi�clecia p.n.e., Muzeum Irackie, Bagdad: 8 Spis ilustracji 18a i 18b. Dwie tabliczir-i gliniane; a) dokument sumeryjski z ko�ca III tysi�clecia p.n.e. b) dokument staroasyryjski z pierwszej po�owy II `.ysi�clecia p.n.e., zbiory Zak�adu Filologii Wschodu Staro�ytnego U.W. ? 9a i 19b. Bazaltowa stela praw Hammurabiego, znaleziona :v Suzie, XVIII wiek p.n.e., wys. 2,25 m, Louvre, Pary�. 20a, 20b i 20c. Piecz�cie: a) okres starobabilo�ski, pierwsza po�owa II tysi�clecia p.n.e., b) okres nowoasyryjski, pierwsza po�owa I tysi�clecia p.n.e., c) okres nowohabilo�ski, pierwsza po�owa I tysi�clecia p.n.e. Zbiory Muzeum Narodowego u' �'arszawie. 21. Diorytowa g�owa m�czyzny, Suza, III/II tysi�clecie p.n.e., Bri'vish Museum, Londyn. `_'i.. Zigurat z Durkurigalzu, drncja po�owa II tysi�clecia p.n.e. 23. G�owa sr_:oha, atrcbut boga T,Tarduka, druUa po�owa I tysi�clecia p.n.e., Leucra, Par3��. 24. G:L~iana rze�ba lwicy, Durkurigalzu, druga po�owa II tysi�clecia p.n.e., Muzeum Irackie, Bagd::d. ~.,. Fragment gip.--o~T,;ej .figurki m�czyzny z ko�l.rc:er:z, n'iari, Louvre, Pary�. 2~. Czarka o trzech n5�hach ozdobior:ych g�ov:ami l:uz, z kamienia bitumiczne`o, Suta, po�owa Ii tys=�clecia p.n.e., Louvre, Pary�. 27. Nawadnianie p�l dzi� tak samo jals kiedy�. `.:<>. Amulet przedstawiaj�cy demona Pazuzu (br�z), Lonvre, Pary�. 29. riamie� graniczny Marduknasira (czarny w-upie�), Xl wiol: p.n.e., British 1~3asnum, Londyn. 30. Gliniany model w�troby zwierz�cia ofiarnego, British i~iuseum, Londyn. 3:. Alabastro4vy cohc:� z przedstawieniem symbolu boga Nabu (zielonkawy kar,.i:c� gipsowy), Aszur, XIII wiek p.n.e., Vorderasiatisches Museum, Berlin. 32. Alabastrowa p�askorze�ba Aszurnasirapli II, Kalchu, IX wiek p:n.e., British Museum, L ondyn. ,~.~. F. csk �cienny z pa�acu namiostnil_a z Til Barsip, pierwsza po�o~~-a I tysi�clecia p.n.e., Muzeum w Alegpo. 34. Fragment fresku �ciennego z Til Barsip, pierwsza po�ou�a I tysi�clecia p.n.e., Louv.^e, Pary�. 3~. Fragmen! alabas`,.rawej p�asJ:orze�by z pa�acu Aszurnasirapli II, Kalchu, I'.1 wiek p.n.e., British bl;~seum, Londyn. 3~. .Czarny obelisk" Salmanasara III (czarny alabaster), Kalchu, IX wiek p.n.e., British Museun:, 3.,ondyn. .;.. ize�ba z lro�ci sioniowej, Kalchu, IXI~III wiek p.n.e., British Museum, Lon- dyn. ~'8. Alabastrowa p�askorze�ba z pa�acu Aszurnasirapli II, Kalchu, IX wie. p.n.e., Vorderasiatisches Museum, Berlin. ^~. Fragment alabastrov;ej p�askorze�by z pa�acu Aszurnasirapli II, Kalchu, IX wiek p.n.e., Vorderasiatisches Museum, Berlin. 40. Fragment alabastrowej p�askorze�by z pa�acu Aszurnasirapli II, Kalchu. IX wiek p.:Le., Vorderasiatisches Muscum, Berlin. 41. Fragment alabastrowej p3askorzeYby z pa3acu Aszurnasirapli II, Kalchu, IY wiek p.n.e., Vorderasiatisches Museum, Berlin. _~. alabastrc~;�a p3siskorzeYba, Aszur, IX wiol; p.r..e., V orderasiatisches l~Tuseum, Berl in. 43. P�yta z ceg�y wypalanej z koloro~.v� J;lazur�, A:~zur, VII1 wi�k p.n.e., Louvre, Pary�. Spis ilustracji 9 44. F ragment :resku ~ciennego z Til Barsip, pierwsza po�ov: a I tysi�clecia p..^.. , Muzeum w Aleppo. 45. Dekoracja �ciany w sal; tronowej pa�acu kr�lewskiego w Babilonie, VII'~'I wiek p.n.e., Vorderasiatisches Museum, Berlin. 4B. Fragment alabastrowej p�askorze�by z pa�acu Tiglatpilesara III, Kalc::u, Vl!I w~ak p.n.e., British Museum, Londyn. 47. Alabastrowa p�askorLe�ba x pa�acu Sargona II w Durszarrukin, VIII W'.ek p.n.e., Louvre, Pary�. 9&. rragment alabastrowej p�askorze�by z pa�acu Sanheriba w Niniwie, VII w:^!~ p.r..e., British Museum, Londyn. 4:i. t �agment alabastrowej p�askorze�by z pa�acu Asurbanipala w Niniwie, VII w:ek n.e., British Museum, Londyn. 50. Fragment alabastrowej p�askorze�by z pa�acu Asurbanipala v: Niniwie, VII u':ei p.n.e., British Museum, Londyn. 5I. ~iabastrowa p�askorze�ba z pa�acu Asurbanipala w Iv'iniwie, VII wiek p.^.e, British TrTuseum, T,ondyn. 5?. _alabastrowa p�askorze�ba z pa�acu Asurbanipala w \Tiniwie, VII wiek p.n.e, Eritish NIuseum, Londyn. 53, ~ :abastrowa p�askorze�ba z pa�acu Sanheriba w Niniwie, ~'II v,~iek p.:~:.e., Vorderasiatisches ?~Luseu::, Berlin. 59. Bazaltowa stela zwyci�stwa Asarhaddona, Sam'al, V'II wiek p.n.e., Vorde- asiatisches Museum, Berli^. 5.. Alabastrowa p�as:~orze�ba z pa�acu Asurbanipala w Niniss-ie. VII wion p.^.e, Jorderasiatisches Museurn, Berlin. 56. _Alabastrowa p3askorze;_ba z pa3acu Asurbanipala w Niniv::e, ~,'II wie3c p.n.e , ~?ritish Museurn, Lond;n. 5i. Fragment alabastrowej p�askorze�by z pa�acu Sanheriba w Niniwie, VII wi�ls r r..e., British Museu~r., Londyn. 3. ragment br�zowych odrz~~~i z Imgur-Ellil (Bala~~at), :CX wiek p.n.e., Britah Pdluseum, Londyn. a;?. w.?abastrowa p�asko:ze3ba z pa�acu Asurbanipala w Niniwie, VII wiek a.n.e, British Musetun, Londyn. 60. Fragment przedstawiaj�cy scian� zachodni� bramy bogini Isztar, Babilon, ~'I �h-iek p.n.e. (Zdj�cie w czasie grac v.~ykopa�iskowych). 61. Tabliczka gliniana z rysunkiem mapy, Sippar, oko�o rt~k:~a a:(iJ p,r..e., British :'viuseum, L ondy:~. c2.. Tabela obrazuj�ca roz',v�j pisma klinou�ego. 63. Zigurat z Durkurigalzu, druha po�owa Ii tysi�~leciz p.n.e. WAP V i. :'rlezopotamia w pierwszym tysi�cleciu przed nasz� ..;�. 2. P.Iezopotamia w drugim tysi�cleciu przed nasz� er�. 3. ^s7ezc.potamia w trzecim tysi�cleciu przed nasz� er�. Cz�� pierwsza HisTORIA OG�lNA I POLITYCZNA Rozdzia� I MeZOPOTAMIIA PRZED ROKIEm 2000 P.I`YT.E. wina z trudno�ci, jakie wy�aniaj� si� przy omawianiu staro�ytnej ku1~tury hlCzcpotamii, tkwi w nazewnictwie geograficznym. Ju� sama nazwa "1'diezopotamia" nie jest okre�leniem jednoznacznym: dla jednych, obeznanych z brytyjskimi dzia�aniami wojennymi na Bliskim Wschodzie w latach pierwszej wojny �wiatowej, oznacza ona rejon mi�dzy Eufratem i Tygrysem, wraz z przyleg�ymi obszarami, rozci�gaj�cy si� od Zatoki Perskiej po l~Tosul; dla innych, przywyk�ych my�le� kategoriami antycznych autor�w, oznacza ona p�nocno-zachodni� cz�� tego rejonu. W ksi��ce niniejszej poj�cie "lTezopotamia" rozumie� nale�y w pierwszym znaczeniu. Dwojako rozumiana jest tak�e nazwa "Irak": stosowana anachronicznie ~s odniesieniu do czas�w staro�ytnych mo�e ona oznacza� (i w ksi��ce niniejszej oznacza) ca�o�� terytorium pa�stwa nosz�cego dzisiaj t� nazw�; arabi�ci rato:riast rozumie� j� mog� w sensie bardziej ograniczonym. "Babilonia" i "Asyria" to terminy umowne: w �cis�ym znaczeniu okre�laj� one dwa g��wne kr�lestwa, po�udniowe i p�nocne, kt�re od drugiego tysi�ciecia przed nasz� er� istnia�y w omavuianym tutaj rejonie, cz�sto jedne u�yv~-a si� ich w spos�b bardziej swobodny dla oznaczenia po�udniowej i p�nocnej cz�ci tego obszaru bez zwi�zku z jakimikolwiek organiamami politycznymi i w odniesieniu do czas�w, kiedy Babilonia jeszcre nie istnia�a. Sumer oznacza pe�udniowr;�, Akad za� p�nocn� cz�� Babiunii. ~V riellt'orych ust�pach, zw�aszcza dotycz�cych najdawniejszego okresu historii kultury, nie ma - lub prawie nie ma - logicznego uzasadnienia, by wydarzenia zachodz�ce w Iraku traktowa� w oderwaniu od obszar�w s�siednich. Jednak�e wzgl�d na oszcz�dno�� miejsca nakazywa� ograniczenie si� do tego �.~~�szego, kluczowego obszaru, tak �e wydarzenia i procesy rozwojowe w krajach peryferyjnych potraktowane mog�y by� tylko pobie�nie. W Ira'.~u, podobnie jak ~= wielu innyclx cz�ciach Azji i Europy, obecnie mamy j ~.� zro�no�� prze�ledzi� warunki b~-towania czlowieka, cofaj�c sil :4 Waelko�� i upadek Babilonii :v przesz�o�� a� do owego stadium rozwoju, kt�re powszechnie okre�la si� mianem paleolitu lub starszej epoki kamiennej, kiedy cz�owiek ci�gle jeszcze utrzymywa� si� z �owiectwa i zbieractwa, zanim zacz�� �y� w spo�eczno�ciach osiad�ych i zapewnia� sobie zaopatrzenie w �ywno�� przez domestykacj� i hodowl� zwierz�t oraz upraw� zb�. Znaleziska z tej epoki w Iraku nie s� jak dot�d zbyt liczne i ograniczaj� si� do kilku miejsc wykopaliskowych na wy�ynach. Aczkolwiek sk�pe, wystarczaj� one jedn~~k do stwierdzenia obecno�ci cz�owieka w Iraku (a tak�e na obszarach s�siednich) w okresie odleg�ym, wed�ug bardzo niedok�adnych oblicze�, o sto do stu pi��dziesi�ciu tysi�cy lat. W okresie tym p�nocna cz�� Iraku przedstawia�a krajobraz i faun� zupe�nie odmienne od tych, jakie spotykamy tam dzi�. W epoce historycznej rejon, w sk�ad kt�rego wchodzi Irak, by� zawsze i pozosta� do dzi� tak ubogi w opady atmosferyczne, �e w wielu okolicach praktycznie nie nadaje si� do zamieszkania z dala od dolin rzek. Ale klimat Iraku nie zawsze by� taki. Mniej wi�cej sto tysi�cy lat temu, kiedy znaczna cz�� p�nocnej Europy pokryta by�a lodowcami, ca�y obszar od atlantyckich wybrze�y Afryki P�nocnej poprzez Bliski Wsch�d a� po Iran mia� znacznie obfitsze opady. Dzi�ki temu ca�y ten rejon by� jednym wielkim ogrodem o ro�linno�ci wystarczaj�cej do wy�ywienia wielkiej ilo�ci r�norodnych zwierz�t; w�r�d tej bogatej fauny �y�o bardzo rzadkie dwuno�ne stworzenie, zbieraj�ce po�ywienie - stworzenie znane nam jako "cz�owieh paleolityczny". Dowody obecno�ci cz�owieka w Iraku w tym pra- dawnym okresie pochodz� z jaskini w miejscowo�ci Barda Balka, gdzie znaleziono narz�dzia kamienne podobne do tych, jakie napotkano w innych miejscowo�ciach Azji i Afryki. Obok tych narz�dzi, b�d�cych dzie�em cz�owieka, znaleziono szcz�tki takich zwierz�t, jak s�o� i jele� olbrzymi, kt�re w owym okresie musia�y na tym obszarze wyst�powa� znacznie cz�ciej ni� cz�owiek. O warunkach bytowania cz�owieka w Iraku pod koniec