KRYZYS WARTO�CI CZY ICH PRZE�YWANIA? KAZIMIERZ DENEK "�akniemy dobroci w �yciu. Ca�e �ycie polega na tym, by na przek�r katastrofom wci�� szuka� sensu i warto�ci". (Anna Kamie�ska) Czterdziestolecie aktywno�ci naukowej i dydaktyczno-wychowawczej Pani prof. dr hab. Marii Kujawskiej stwarza naturaln� okazj� �eby podkre�li�, �e na trwa�e zaakcen- towa�a Ona sw�j udzia� w rozwi�zywaniu problem�w edukacji historycznej oraz histo- rii kultury, o�wiaty i regionalistyki. Do najbardziej odnotowywanych w bibliografiach, powo�ywanych w przypisach i cytowanych Jej ksi��ek nale��: Nauczyciel historii ku nowej formacji dydaktycznej (1996), Strategie przekazu wiedzy historycznej w edukacji szkolnej i akademickiej (1997), Ucze� i nowa humanistyka (2000). Du�ym zaintereso- waniem ciesz� si� Jej studia i artyku�y dotycz�ce: podr�cznika, nauczyciela i ucznia pu- blikowane poza Polsk� w Czechach, Francji i Kanadzie. W czterdziest� rocznic� s�u�by nauce i dydaktyce Pani prof. dr hab. M. Kujawskiej, w uznaniu osi�gni�� w obu obszarach aktywno�ci i prosz� o przyj�cie tekstu "Kryzys warto�ci czy ich prze�ywania?" Znany pisarz i eseista, odnowiciel tradycyjnej prozy fantastycznej kt�ry poszerzy� j� o problemy humanistyczne i biologiczne oraz konsekwencje post�pu naukowo-cywili- zacyjnego - Stanis�aw Lem pisze "wpadli�my w otch�a� g�upstwa i nie potrafimy do- strzec, �e nast�puje jakie� za�mienie warto�ci i zatarcie ich hierarchii. Ulg� przynie�� mo�e tylko zej�cie z tak og�upionego �wiata, w kt�rym warto�ci czysto komercjalne zdominowa�y wszystkie inne. Mam bowiem okropne wra�enie, �e chodzi o rodzaj zara- zy, kt�ra monetarn� ple�ni� pokrywa stopniowo kul� ziemsk�". S. Lem, G�os z odch�ani, "Tygodnik Powszechny" 2001, nr 16. 215 Czy istnieje kryzys warto�ci? Skoro przyjmiemy za W�adys�awem Str�ewskim, �e "warto�ci to obiektywna, autonomiczna dziedzina rzeczywisto�ci, rz�dz�ca si� w�asnymi i nienaruszalnymi prawami. Prawda jest prawd�, dobro dobrem, pi�kno pi�knem, dosko- na�o�� doskona�o�ci�. W tej dziedzinie kryzys jest niemo�iiwy. Kryzys nie dotyczy war- to�ci, ale naszego ich prze�ywania. Zatracili�my wra�liwo�� na warto�ci, zagubili�my ich smak"z. Zdaniem Krzysztofa Zanussiego "to myjeste�my w kryzysie, a nie warto�ci"3. Z przeprowadzonych - w latach 1980 - 2001 przez Zak�ad Dydaktyki Og�lnej w Instytucie Pedagogiki a nast�pnie na Wydziale Studi�w Edukacyjnych Uniwersyte- tu im. A. Mickiewicza w Poznaniu - bada� nad warto�ciami wynika, �e maj� one na- der cz�sto znikomy wp�yw na zachowania uczni�w. Ma to miejsce zw�aszcza wtedy, gdy nie znajduj� oni w warto�ciach nale�nego oparcia, gubi� si� w sprzecznych d��e- niach, zatracaj�c swoj� to�samo�� i podmiotowo��. �atwo wtedy mog� akceptowa� tolerancj� i wolno��, a r�wnocze�nie by� nietolerancyjnymi i opresyjnymi w post�- powaniu. Dlatego w edukacji szkolnej trzeba uczy� jej uczestnik�w �ycia wed�ug warto�ci4. Badania systemu warto�ci maj� wielorakie aspekty teoretyczne i mog� s�u�y� roz- maitym celom praktycznym. Szczeg�lnie du�e znaczenie zdaj� si� mie� poszukiwania naukowe dotycz�ce warto�ci odczuwalnych i uznawanych w kr�gach m�odzie�y. "Uka- zuj� one -jak w zwierciadle - spe�nianie si� lub - odwrotnie - za�amywanie si� podsta- wowych za�o�e� polityki spo�ecznej, polityki o�wiatowej oraz szeroko poj�tego wy- chowania, gdy� wiedza (lub niedostatek wiedzy), m�dro�� �yciowa (lub jej brak), moralno�� m�odego pokolenia (albo post�powanie niemoralne) s� najbardziej wyrazis- tymi wska�nikami trafno�ci lub nietrafno�ci, prawid�owo�ci lub nieprawid�owo�ci, sku- teczno�ci lub nieskuteczno�ci oddzia�ywa� szko�y, rodziny, ca�ego spo�ecze�stwa"5. ISTOTA WARTO�CI Co stanowi istot� warto�ci? Czym s� one w edukacji szkolnej? Pytaj�� o warto�ci, wkraczamy w g�sty las. Staramy si� przetrze� w nim �cie�ki. Dlatego to co pisz�, nie mo�e by� traktowane jako rozstrzygni�cie ostateczne. B�d� szcz�liwy, gdyby sta�o si� to pocz�tkiem szerszej dyskusji. W naukach humanistycznych i o edukacji s�owo "warto��" najcz�ciej odnosi si� do tego, co ceni cz�owiek lub grupa spo�eczna, uwa�ane jest za wa�ne i w ten spos�b prze- �ywane. Do wyr�nienia tego, co cenione s�u�� przekonania i prze�ycia. W mo�liwo�ci rozziewu mi�dzy tym, co oceniane i warto�ciowe tkwi kryterium s�usznych i mylnych Z W. Str�ewski, Pilozofia i "kryzys warto�ci", [w:] Prace Komisji Zagro�e� Cywilizacyjnych Pol- skiej Akademii Umiej�tno�ci, t. 3, Krak�w 2000. 3 K. Zanussi, Z pokr�conym sumieniem �y� nie spos�b, "Gazeta Szkolna" 2000, nr 29. 4 K. Denek, Axiologie und Teleologie der Ausbildung im Kreise der Schultheorie und prasxis, [w:] Aktuelle Probleme der Padagogik in Polen, pod red. J.F. Materne, Pulheim 1997; K. Denek, Warto�ci i cele edukacji szkolnej, Pozna�-Toru� 1994. 5 M.J. Szyma�ski, M�odzie� wobec warto�ci. Pr�ba diagnozy, Warszawa 1998. 216 przekona�, trafnych i chybionych ocen,jako naszych reakcji na warto�ci. Warto�� ozna- cza "wszystko to, co nie jest neutralne i oboj�tne, lecz jest cenne, wa�ne i donios�e, a przez to stanowi cel ludzkich d��e�. Jest wa�ne tak�e samo w sobie"6. Zdaniem J. Homplewicza "Warto�ci� jest wszystko to, co dla cz�owieka przedstawia si� jako cenne, w co chce anga�owa� swe wysi�ki i wol�. To d��enie ku warto�ciom kszta�tuje cz�owieka, jest te� w stanie przes�dza� o jego wewn�trznym rozwoju, o jego prze�yciach, dzia�aniach i ca�ej postawie �yciowej" (s. 142). Dlatego studium "nad war- to�ciami, nad ich rol� w kszta�towaniu cz�owieka staje si� istotnym problemem pedago- gicznym". Istnieje bogactwo definicji warto�ci8. Mo�na je podzieli� na te, kt�re traktuj� je jako przedmioty wzgl�dnie uto�samiaj� je z przekonaniami. Pierwsze dominuj� w filozofii, a drugie w socjologii. W aspekcie socjologicznym warto�ci okre�la si� jako: przedmioty i przekonania o nienormatywnym charakterze, determinuj�ce wzgl�dnie podobne prze- �ycia psychiczne i dzia�ania jednostek, rozpowszechniane w grupie spo�ecznej przeko- nanie okre�laj�ce godne po��dania s�dy i zachowania jej cz�onk�w, przekonania jednos- tek lub grup spo�ecznych okre�laj�ce godne cechy po��dania, cechy poszczeg�lnych grup spo�ecznych lub ca�ego spo�ecze�stwa. Tylko odwo�anie si� do najog�lniejszych uj�� pozwala unikn�� licznych pu�apek i niekonsekwencji. Przypomnijmy te z nich, kt�re okre�laj� poj�cie warto�ci na bar- dzo og�lnym poziomie i s� dla nas szczeg�lnie przydatne. A.B. St�pie� warto�ci od- nosi do tego: "co cenne; co zgodne z natur�; czego chcemy, przedmiot (aktualnego lub potencjalnego) d��enia, cel; czego po��damy; co zaspokaja czyje� potrzeby, zain- teresowania; co dostarcza zadowolenia, przyjemno�ci; co (jakie) powinno by�; co le- piej, �eby by�o ni� nie by�o; co obowi�zuje, apeluje (do odbiorcy); co domaga si� ist- nienia (realizacji)"9. Pytania o status i sposoby istnienia warto�ci nie przynios�y konkretnych rozstrzy- gni��. Status warto�ci (ontologiczny) zale�y od tego, co uznamy za ich istot�, czyli jak� przyjmiemy ich definicj�lzystko to, co cenne godne po��dania i wy- boru, co stanowi ostateczny cel ludzkich d��e�". Mo�na przyj��, �e w naukach huma- nistycznych i w edukacji s�owo "warto��" najcz�ciej odnosi si� do tego, co ceni cz�owiek lub grupa spo�eczna, uwa�ane jest za wa�ne i w ten spos�b prze�ywane. Do wyr�nienia tego, co cenione s�u�� przekonania i prze�ycia. 6 W. Furmanek, Cz�owiek - spolecze�stwo - wychowanie, Rzesz�w 1995. ' J. Homplewicz, Etyka pedagogiczna, Rzesz�w 1996. sAspekty socjologiczne w edukacji, pod red. U. Ostrowskiej, Olsztyn 2000; K. Denek, O nowy kszta�t edukacji, Toru� 1998; K. Denek, W kr�gu edukacji. krajoznawstwa i turystyki w szkole, Pozna� 2000; G. Gloska, Poj�cia, teorie i badania warto�ci w naukach spo�ecznych, Warszawa 1992; E. Koby�ecka, Rozpoznawanie warto�ci przez uczni�w szk� �rednich w procesie edukacji, Gorz�w Wlkp. 1998; W. Sawczuk, Warto�ci preferowane poprzez student�w w okresie transformacji ustrojo- wej, Olsztyn 2000. 9A.B. St�pie�, Wst�p do filozofii, Lublin 1989. Warto�ci wsp�czesnej edukacji w Polsce. Pr�ba diagnozy. Pedagogika og�lna. Problemy aksjologiczne, pod red. T. Kuko�owicza, M. Nowaka, Lublin 1997. Ma�y s�ownik etyczny, pod red. S. Jedynaka, Bydgoszcz 1994. 217 Warto�ci wymykaj� si� dyskryptywnemu definiowaniu. Nie spos�b stwierdzi� ich ontycznego statusu. Wielu aksjolog�w przyjmuje je jako istniej�ce obiektywnie i ma- j�ce byt absolutny. Ju� Kartezjusz g�osi�, �e "warto�ci s� wieczne, a cz�owiek nie mo�e by� ich auto- rem, lecz je tylko odkrywa i akceptuje"z. Natomiast A.F. Dostojewski twierdzi�, �e je�eli nie ma Boga, nie ma te� prawdziwych warto�ci. Skoro s�, to jest i B�g przez nie promieniuj�cy. Warto�ci istniej� obiektywnie i s� realne. Od�ywaj� jednak spory o zmienno��, his- toryczno��, wzgl�dno�� warto�ci. Byt niezale�ny warto�ciom nadaje fenomenologia. Implikuje to nierelatywno�� warto�ci wzgl�dem aksjologicznych prze�y� jednostki: "Konsekwencj� subiektywnego punktu spojrzenia na warto�ci jest uto�samianie ich ze sfer� dozna� psychicznych. Nast�pstwem tego jest relatywizm warto�ci w stosunku do jednostki. M. Scheler rozumia� warto�ci jako istniej�ce obiektywnie, w spos�b idealny. Stawiaj� one cz�owiekowi wymagania. Dzi�ki istnieniu w nim pewnego przymusu we- wn�trznego dzia�a on na rzecz tego, co uznaje za dobre"3. Ka�de z tych odczyta� warto�ci przynosi cz�� prawdy. Wzi�te razem lepiej rysuj� problemy badawcze dla edukacji. "To tak, jak t�cza i jej wielorakie barwy: ka�da jest prawdziwa: jako�� r�na od pozosta�ych, wzi�te razem tworz� harmonijn� ca�o��"14. Nie mo�na jednak zapomina�, �e "intelektualne informacje o warto�ciach s�r�wnie nieodzowne co i niewystarczaj�ce: deszcz s��w z podr�cznik�w i ksi��ek przejmie na siebie �w dach zrozumienia i zapami�tania, ale �dom� serca mo�e pozosta� niezmien- nie suchy"15. Aby s�owa nabra�y pedagogicznej skuteczno�ci musz� one by� adekwatne do zaistnia�ej sytuacji. Trzeba te� �eby nauczyciel by� wierny wypowiadanym s�owom i g�oszonym warto�ciom. KATEGORIE WARTO�CI Tw�rca fenomenologii za podstaw� podzia�u warto�ci uzna� ich nosiciela. Wyodr�b- ni� warto�ci: osoby, rzeczy, mieszane (kulturowe). Wskaza� te� na istnienie warto�ci zmys�owych i duchowych. Te ostatnie podzieli� na teoretyczne i osobowe. Wymieni� tak�e warto�ci indywidualne, spo�eczne i estetyczne. K. Popper wyr�ni� dost�pne poznaniu �wiaty: przedmiot�w (stan�w fizycznych), stan�w psychicznych i obiektywnych tre�ci my�leniab. Koresponduj� one dzi�ki warto�- ciom samoistnym z czwartym, wiecznym �wiatem�. 2 W. Str�ewski, O urzeczywistnieniu warto�ci, [w:] W kr�gu warto�ci, Krak�w 1992. 3 M. Scheler, Z fenomenologii �ycia emocjonalnego cz�owieka, [w:] A. W�grzecki, Scheler, War- szawa 1975. "A. G�ralski, By� nowatorem, Warszawa 1990. 5 J. Homplewicz, Etyka pedagogiczna, Rzesz�w 1996. 6K.R. Popper, Wiedza obiektywna, Warszawa 1992. "A. Kiepas, Moralne wyzwania nauki i techniki, Katowice 1992. 218 Przedstawiciele pedagogiki kultury wyr�niaj� warto�ci: animalne, czyli nienorma- tywne (s� one nietrwa�e i zmienne, wyra�aj� si� w r�nych postaciach przyjemno�ci), normatywne (stany �wiadomo�ci prze�ywane w kontakcie ze sztuk�), absolutne (jako trwa�e i wieczne s� wyznacznikami kultury) . Na stanowisku trwa�o�ci warto�ci sta� R. Ingarden. Pisa�: "Kto uwa�a warto�ci za historycznie uwarunkowane, ob��dne fikcje ludzko�ci (ob��dne, poniewa� cz�sto prze- cie� oddaje si� za nie �ycie!), w ka�dym razie musi pogodzi� si� z tym, �e w�a�nie przez to zaprzecza mo�liwo�ci wszelkiej odpowiedzialno�ci, a w konsekwencji musi tak�e zrezygnowa� z domagania si�, by cz�owiek podejmowa� odpowiedzialno��" 9. M. Rokeach dokonuje podzia�u warto�ci na ostateczne i instrumentalne. Pierwsze z nich to stany rzeczy, do kt�rych ludzie d���. Z kolei warto�ci instrumentalne to za- chowania i cechy, s�u��ce osi�ganiu tych stan�w rzeczy. Do warto�ci ostatecznych zaliczy� on wygodne (dostatnie), pasjonuj�ce (aktywne, podniecaj�ce) �ycie, poczu- cie dokona�, nadal trwaj�cy udzia� w jakiej� pracy, pok�j na �wiecie (brak wojen i konflikt�w), pi�kno �wiata (natury, sztuki), r�wno�� (braterstwo, r�wne mo�liwo�ci dla wszystkich), bezpiecze�stwo rodziny (opieka nad tymi, kt�rych si� kocha), wol- no�� (niezale�no��, wolny wyb�r), szcz�cie (zadowolenie), harmonia wewn�trzna (bycie wolnym od konflikt�w wewn�trznych), dojrza�a mi�o��, bezpiecze�stwo naro- dowe (obrona przed agresj�), rado�� (radosne, swobodne �ycie), zbawienie (bycie zbawionym, �ycie wieczne), szacunek dla samego siebie, uznanie spo�eczne, praw- dziwa przyja�� (bliskie kole�e�stwo), m�dro�� (dojrza�e zrozumienie �wiata). W�r�d warto�ci instrumentalnych M. Rokeach wyliczy� takie, jak: ambitny (ci�ko pra- cuj�cy, maj�cy aspiracje), z szerokimi horyzontami my�lowymi, zdolny (kompetent- ny, efektywny), weso�y, czysty, odwa�ny (broni�cy swych przekona�), przeba- czaj�cy, pomocny (pracuj�cy dla dobra innych), uczciwy (szczery, prawdom�wny), obdarowany wyobra�ni� (�mia�y, tw�rczy), niezale�ny (d���cy do samorealizacji, sa- mowystarczalno�ci), intelektualista (inteligentny, my�l�cy), logiczny (konsekwentny, racjonalny), kochaj�cy (uczciwy, czu�y), pos�uszny (obowi�zkowy, pe�en szacunku), grzeczny, odpowiedzialny (niezawodny, godny zaufania), opanowany (pow�ci�gli- wy, odznaczaj�cy si� samodyscyplin�)2 opanowany (pow�ci�gli- W. Pasterniak przyjmuj�c istnienie rzeczywisto�ci uniwersalistycznej (przemija- j�cej, przygodnej, materialnej) i transcendentalnej (niezamierzonej, duchowej, wiecz- nej) wymienia odpowiadaj�ce im warto�ci niesamoistne i samoistnezl. Warto�ci ponadkulturowe, ponadczasowe22, czyli samoistne s� przejawami tego, co wieczne, niezmienne. Maj� one wymiar ponadkulturowy. Cz�owiek ich nie tworzy, tyl- ko odkrywa2. '"A. Kot�owski, Filozofia warto�ci i zadania pedagogiki, Wroc�aw 1968. R. Ingarden, Ksi��eczka o cz�owieku, Krak�w 1973. Zi�fs, Attitude.s and Values, San Francisco 1968. Z W. Pasterniak, Pi�kno i sacrum. U podstaw pedagogiki teonomicznej, Pozna� 1998. zzN. Hartman, Problem warto�ci wfilozofii wsp�czesnej, [w:] W. Galewicz, N Hartman, Warsza- wa 1987. 23 W. Str�ewski, W kr�gu warto�ci, Krak�w 1992. 219 S. Ossowski wyr�nia warto�ci uznawane i odczuwane. Pierwsze s� w�asno�ci� �rodowiska spo�ecznego, a r�wnocze�nie elementem norm ich post�powania. Z kolei warto�ci odczuwalne nale�� do poszczeg�lnych jednostek spo�ecze�stwa. S� cz�ci� immanentn� ich osobowo�ci, ukszta�towanej w procesie internalizacji24. J. Sztumski dzieli warto�ci na: podstawowe (w�a�ciwe dla danego systemu spo�ecz- nego), wt�rne (wynikaj�ce z podstawowych, b�d�ce ich rozwini�ciem lub konkretyza- cj�), indywidualne (prywatne, stanowi�ce wytw�r poszczeg�lnych ludzi)25. Z. Cackowski wymienia warto�ci uniwersalne i partykularne. Mog� one by� ujmo- wane adekwatnie lub nieadekwatnie. Adekwatne ujmowanie warto�ci uniwersalnych ma miejsce w�wczas, gdy �adnej z nich nie instrumentalizuje si� na partykularny u�ytek i nie uog�lnia ich w imi� grupowego interesu. Nieadekwatne ujmowanie uniwersalnych warto�ci przybiera dwie postacie. Pierwsza z nich polega na partykularyzowaniu tego, co uniwersalne. Oznacza to zaw�aszczenie warto�ci uniwersalnych. Natomiast druga posta� nieadekwatno�ci sprowadza si� do nieuprawnionej uniwersalno�ci tego, co par- tykularnez6. K. Ostrowska wyszczeg�lnia warto�ci sensotw�rcze (uniwersalne, duchowe, zanu- rzone w �wiecie transcendencji) i instrumentalne (utylitarno-pragmatyczne). Ostatnie z nich s�u�� realizacji warto�ci uniwersalnych. Posiadaj� one charakter porz�dkuj�cy bie��c� aktywno�� jednostki2. R. Jedli�ski wyr�nia nast�puj�ce warto�ci: 1) transcendentne (B�g, �wi�to��, wia- ra, zbawienie); 2) uniwersalne (dobro, prawda); 3) estetyczne (pi�kno); 4) poznawcze (wiedza, m�dro��, refleksyjno��); 5) moralne (bohaterstwo, godno��, honor, mi�o��, przyja��, odpowiedzialno��, sprawiedliwo��, skromno��, szczero��, uczciwo��, wier- no��); 6) spo�eczne (demokracja, patriotyzm, praworz�dno��, solidarno��, tolerancja, rodzina); 7) witalne (si�a, zdrowie, �ycie); 8) pragmatyczne (praca, spryt, talent, zarad- no��); 9) presti�owe (kariera, s�awa, w�adza, maj�tek, pieni�dze); 10) hedonistyczne (rado��, seks, zabawa)z8. Rozbudowan� kategoryzacj� warto�ci przedstawia J. Homplewicz. Przytaczamy j� tu in extenso2 - patrz rycina. z4 S. Ossowski, Z zagadnie� psychologii spo�ecznej, t. 3, Warszawa 1967. z5 J. Sztumski, Spo�ecze�stwo i warto�ci, Katowice 1992. z6Z. Cackowski, Prawda a pos�usze�stwo, Warszawa-Lublin 1994. 2 K. Ostrowska W poszukiwaniu warto�ci, t. 3, Gda�sk 1998. Z" R. Jedli�ski �wiat warto�ci uczni�w ko�cz�cych szko�� podstawow�, [w:] Podmiotowy wymiar szkolnej polonistyki, pod red. Z. Uryga, Krak�w 1998. 2y J. Homplewicz, Etyka pedagogiczna, Rzesz�w 1996. 220 221 WARTO�CI POZNAWCZE Dla edukacji i nauk o niej podstawowe znaczenie maj� warto�ci poznawcze3ar cza si� do nich odkrywczo��, prawdziwo��, tw�rczo��3 . Nale�� tu tak�e podmiotowo�� uczestnik�w edukacji, wolno��32, odpowiedzialno��33, autentyzm, spotkanie, dialog34, zaanga�owanie, altruizm35, wizja, wola, odwaga, nadzieja, szacunek36. Autor ten trafnie zauwa�a, �e sam zestaw warto�ci "przypomina jedynie palet� barw, cho�by najpi�kniej i najpe�niej, najbogaciej zestawionych - i jest to zaledwie tylko wst�pna propozycja tego, co mo�na z tych farb uczyni� na p��tnie"3 w wycho- waniu. Zdaniem S.J. Spanbauera naczeln� warto�ci� edukacji jest jasna, klarowna i upo- rz�dkowana wiedza. "Ona zmieniaj�c cz�owieka ustawia go w coraz to innych szere- gach. Jest odniesieniem do pragnie�, niechwilowych i ponadto widzianych przez pryz- mat osobniczych warto�ci. Jest warto�ci� w kszta�ceniu jednostki i jej w�asno�ci�. O tym, jak wa�n� odgrywa rol�, jednostka dowiaduje si� najcz�ciej wtedy, gdy podej- mowanie decyzji uwarunkowane jest jej posiadaniem"3H. U pod�o�a warto�ci poznawczych znajduje si� prawda. St�d klasyczna pedagogika przyznawa�a jej pryzmat w strukturze warto�ci. Zak�adano, �e �wiadomo�� prawdy im- plikuje aktywno�� ucznia skierowan� na jej poszukiwanie i urzeczywistnianie. W prak- tyce dostrzega si� wyra�ny rozziew mi�dzy wiedz�, deklaracjami i czynami w poszuki- waniu i tworzeniu prawdy. Dlatego wychowanie do prawdy i w niej, stanowi jedno z podstawowych zada� edukacji i nauk o niej. Prawda sama w sobie stanowi cel i istot� poznania. Nic dziwnego, �e jest ona w centrum teorii i praktyki edukacji. J. Gajda ukazuje t� warto�� jako ponadczasow�. Zauwa�a, �e prawda jest jedna. Nie ma prawd cz�ciowych i r�nych p�prawd. Spory o charakterze roszczeniowym rozstrzyga s�d. Rozbie�no�� stanowisk w nauce weryfikuje praktyka. W obu przy- padkach u podstaw wydawania orzecze� znajduje si� prawda. Czyny i pogl�dy okre�- la si� w kategoriach prawdziwo�ci. Jakkolwiek do prawdy wychowuj� rodzice, na- j�ci poznawcze we wsp�lczesnej pedagogice teoretycznie i praktycznie zoriento- wanej, (w:] Pedagogika og�lna. Problemy aksjologiczne, pod red. T. Kuko�owicza, M. Nowaka, Lu- blin 1997. 3 T. Gita, Tw�rczo�� jako warto�� w edukacji, [w:] Pedagogika og�lna. Problemy aksjologiczne, red. T. Kuko�owicz, M. Nowak, Lublin 1997. "T. Gadacz, Wychowanie do wolno�ci, (w:] Ewolucja to�samo�ci pedagogiki, pod red. H. Kwiat- kowskiej, Warszawa 1994. 33 R, Ingarden, O odpowiedzialno�ci i jej podstawach ontycznych, (w:] Ksi��eczka o cz�owieku, pod red. R. Ingarden, Krak�w 1987. 34 J, Tarnowski, Cz�owiek-dialog-wychowmaie, "Znak" 1991, nr 9; J. Tarnowski, O u�yteczno�ci niekt�rych kategorii personalistycznych dla pedagogiki, "Kultura i edukacja" 2(1993). 35 M. �obocki, Altruizm a wychowanie, Lublin 1998. 3 K. Ablewicz, Szacunek-zapoznany warunek kultury pedagogicznej, [w:] Sp�r o warto�ci w kul- turze i wychowaniu, pod red. F. Adamskiego, Krak�w 1991. 3' J. Homplewicz, Etyka pedagogiczna, Rzesz�w 1996. 3' S.J. Spanbauer, First in Education... Why not?, New York 1987. 222 uczyciele, spo�ecze�stwo to jednak obowi�zek ten spoczywa przede wszystkim na uczniach. Musz� oni poszukiwa� prawdy, szerzy� j� i nauczy� si� odr�niania jej od fa�szu39. Coraz bardziej na powszechno�ci zyskuje pogl�d, �e do pierwszoplanowych zada� edukacji nale�y umacnianie w�r�d jej uczestnik�w warto�ci uniwersalnych. Znalaz� on odzwierciedlenie w Raporcie Komitetu Ekspert�w do spraw Edukacji Narodowej. Jed- nak�e jego autorzy zredukowali je do postaw4resuj�ce nas warto�ci nie s� redukowalne i relatywnel. WARTO�CI UNIWERSALNE W edukacji i naukach o niej odradza si� d��enie do odczytywania i poszukiwania warto�ci uniwersalnych42, silnie zakorzenionych w tradycji humanistycznej, w do- �wiadczeniu ludzkim. Nale�� do nich: prawo do �ycia i wolno�ci, podmiotowo�� i to�- samo�� cz�owieka, swobody obywatelskie, �ycie wolne od zagro�e� wojn�, plurali.zm, tolerancja, godziwy poziom �ycia, samorealizacja, rodzina, edukacja, zdrowie i jego ochrona, demokracja43. Demokracja opiera si� na za�o�eniu, �e wszyscy s� r�wni. Tylko nieliczni wsp�cze�ni demokraci zgodziliby si� z tym okre�leniem i potrafilibyje wyja�ni�. Wyzwoleni spod jarzma dogmat�w ludzie g�osz� pogl�dy sami nie wiedz�c, dlaczego. "Demokracja jest sierot�; jest dzieckiem opuszczonym przez matk� czy te� dzieckiem, kt�re uciek�o spod opieki niani. Kto wie, mo�e by�a jaka� alegoria w fakcie, �e Rousseau, tw�rca nowo�yt- nej my�li demokratycznej, mia� zwyczaj po kryjomu podrzuca� swe potomstwo do przytu�ku. Nowo�ytna demokracja opiera si� bowiem na idei, �e wszystkim ludziom w�a�ciwa jest pewna szczeg�lna �wi�to�� i godno�� - a jest to idea zaczerpni�ta wy��cznie z religii. Go�ym okiem wida�, �e ludzie nie s� sobie r�wni umys�owo ani fi- zycznie. Skoro wi�c z punktu etyki istnieje pomi�dzy nimi r�wno��, musi to by� r�w- no�� niewidzialna i mistyczna. Jakjednak wszyscy wiemy, kiedy to zagubione dziecko wiary wkroczy�o w nowoczesny �wiat, zacz�o w�ciekle walczy� z w�asn� rodzicielk� [...]. Skrajnym przyk�adem jest bolszewizm i jego wzgl�dna sprzeczno��, zgodnie z kt�r� idea� r�wno�ci jest rozci�gany do absurdu, podczas gdy jedyna mo�liwa racj a tej r�wno�ci zosta�a przekre�lona"44. 3v J. Gajda, Wychowanie do prawdy?, Lublin 1995; J. Gajda, Honor, godno��, cz�owiecze�stwo, Lublin 2000. 4ym priorytetem, Warszawa-Krak�w 19R9. 4 J. �yci�ski, Medytacje sokratejskie, Lublin 1991. 42 K. Denek, Uniwersalne warto�ci edukacji szkolnej, "Dydaktyka Literatury" XVI(1996), Zielona G�ra. 43 T. Lewowicki, Aksjologia i cele edukacji, "Toru�skie Studia Dydaktyczne" 2(1993); T. Lewo- wicki, Przemiarzv o.�wiaty, Warszawa 1994; K. Przyszczypkowski, Edukacja dla demokracji. Strategie zmian a kompetencje obywatelskie, Toru�-Pozna� 1999. 44 G.K. Chesterton, Our Notebook, The Illustrated "London News" z dnia 4 sierpnia 1928. 223 Warto�ci uniwersalne opieraj� si� na dobrze w sensie bezwzgl�dnym. Maj� charak- ter autoteliczny. Cechuje je powszechno�� i trwa�o��. Pe�ni� one liczne funkcje. Mo�na je za T. Kocowskim sprowadzi� do funkcji: - integruj�cej motywacje w kierunku aktywno�ci, skutkiem czego warto�ci nadaj� sens �yciu i pozwalaj� perspektywicznie uporz�dkowa� dzia�ania; - orientacyjnej (wyst�puj�c w tej funkcji warto�ci stanowi� kryterium ocen i orien- tacji; porz�dkuj�cje wed�ug takich wskaza�,jak: korzy��, szcz�cie, prawda, pi�kno); - metadecyzyjnej (rozstrzygaj�cej), w ramach kt�rej warto�ci pomagaj� podejmo- wa� decyzj� w przypadku konfliktu motyw�w lub racji; - socjalizacji (motywacyjna), poprzez kt�r� jednostka zostaje w��czona do �ycia zbiorowo�ci (pe�ni� j� warto�ci etyczne, idee spo�eczne, warto�ci takie, jak: rodzina, oj- czyzna, ludzko��); - gratyfikacji (sprawuj� j� warto�ci, kt�re s� �r�d�em satysfakcji)45. Warto�ci og�lnoludzkie zosta�y ukszta�towane w rozwoju ludzko�ci. Jakkolwiek nie s� one akceptowane przez wszystkich ludzi w ka�dej epoce i pod ka�d� szeroko�ci� geograficzn�, to jednak s� na tyle powszechne, �e mo�na je uzna� jako og�lnoludzkie. Zalicza si� do nich: cnot�, nadziej�, sprawiedliwo��, odpowiedzialno��, mi�o��, szacu- nek dla os�b starszych, rodzic�w, poczucie wsp�lnego obowi�zku, dobro, pracowito��, humanizm, trosk� o rodzin�, autorytet, �wiadomo�� etniczn�, kulturow�, religijn�46. MIEJSCE WARTO�CI W EDUKACJI SZKOLNEJ Warto�ci wspomagaj� rozw�j dzieci, m�odzie�y i doros�ych. Pozwalaj� na bezpiecz- ne �eglowanie w �yciu. S� jak "morskie latarnie"4. Natomiast uczestnikom procesu dy- daktyczno-wychowawczego przypada rola bycia "sterem, �eglarzem, okr�tem". Eduka- cja staje si� Odysej�, w kt�rej "morskie latarnie" ukazuj� m�dro�� i prawa �ycia. Jako Odyseusze odkrywamy ci�gle nowe l�dy. Jednocze�nie t�sknimy za Itak�, ma�� Oj- czyzn� swego dzieci�stwa4s. Innymi s�owy edukacja to "proces polegaj�cy na wpajaniu m�odzie�y warto�ci, kt�re s� jej rdzeniem. Edukacja efektywnie s�u�y wielostronnemu rozwojowi ucznia, gdy staje si� procesem integracji jego wok� warto�ci. Jest to mo�li- we gdy warto�ci �przenikaj�� ca�y proces kszta�cenia i wychowania"49. zkice z teorii tw�rczo�ci i motywacji, Krak�w 1991. 4 F. Adamski, Prawda jako zasada �ycia spo�ecznego i zadanie wychowania, [w:] Wychowanie na rozdro�u. Personalistyczna filozofia wychowania, pod red. F. Adamskiego, Krak�w 1999; B. Sztum- ska, Nauczyciel wobec warto�ci og�lnoludzkich [w:] Warto�ci humanistyczne a problemy wsp�lnego �wiata, pod red. S. Folaron, Cz�stochowa 1993. 4 S. Covey, 7 nawyk�w skutecznego dzia�ania, Warszawa 1998. 4H K. Denek, Ojczyzna - naczelna warto�� krajoznawstwa, "Ziemia" (V Kongres Krajoznawstwa Polskiego), Warszawa 2000; R. �ukaszewicz, Edukacja z wyobra�ni� jako kreatywne przekraczanie: od ko�ca wizji do wizji ko�ca, Warszawa 1999. 4' E. Koby�ecka Rozpoznawanie warto�ci przez uczni�w szk�f �rednich w procesie edukacji, Go- rz�w Wlkp. 1998; K. Kot�owska, Filozofia warto�ci a zadania pedagogiki, Wroc�aw 1968; B. �ura- 224 J. P�turzycki trafnie zauwa�a, �e "wykszta�cenie w dobie edukacji ustawiczne, sta- je si� nie tylko podstawow�, ale sta�� warto�ci� zgodnie z zasad� �uczy� si�, by by�". Jego zdaniem "uznanie i propagowanie warto�ci stanowi istotn� podstaw� kierunkowej orientacji proces�w wychowania i kszta�cenia"So. Jak uczy B. Schulz "Istot� rzeczywisto�ci jest sens. Co nie ma sensu, nie jest dla nas rzeczywiste. Ka�dy fragment rzeczywisto�ci �yje dzi�ki temu, �e ma udzia� w jakim� sensie uniwersalnym"5 , Czy istnieje dla nauk o edukacji i praktyki szkolnej co� bardziej racjonalnego, jak poszukiwanie sensu �ycia ludzkiego? Wyra�a go �wiat warto�ci. S� one podstaw� to�sa- mo�ci, podmiotowo�ci, fundamentem zdrowia psychicznego i autokreacji uczestnik�w procesu kszta�cenia52. Warto�ci to kluczowy problem dla edukacji szkolnej. Wyst�puj� w niej jako system norm rzutuj�cych na poczynania nauczycieli i uczni�w. Podczas kszta�cenia odwo�uje- my si� do warto�ci, kt�re uczniowie mog� zaakceptowa� a nawet zidentyfikowa� si� z nimi. Warto�ci s� kategori� edukacji i nauk o niej. Stanowi� dla nich �r�d�o inspiracji i dyrektyw. Poci�gaj� one dzieci, uczni�w i doros�ych ku sobie. Zmuszaj� do dokonywania wy- bor�w i podejmowania decyzji. Dlatego trzeba uczyni� wszystko, �eby warto�ci mog�y by� rozpoznawane, rozumiane, akceptowane i respektowane53. Te procesy wzajemnie si� uzupe�niaj�. Tworz� z�o�ony proces warto�ciowania, zwany tworzeniem sytuacji ak- sjologicznych. Proces kszta�cenia jest kreowaniem ci�g�w poznawczych i zrozumia�ych sytuacji aksjologicznych, w kt�rych ucze� ma mo�liwo�� poznania, zrozumienia, przy- j�cia (lub odrzucenia) i w��czenia warto�ci w struktur� w�asnego do�wiadczenia. Wybo- ry te stanowi� o istocie jego wolno�ci. Przygotowanie m�odego pokolenia Polak�w do odpowiedzialnej wolno�ci pozostaje propozycj�pedagogiki personalistycznej wci�� za- niedban� w programach kszta�cenia, dokszta�cania i doskonalenia nauczycieli54. Nie mo�na pomin�� faktu, �e ucze� tworzy sobie, dzi�ki do�wiadczeniu, hierarchiczny sys- tem warto�ci, postaw i przekona�. Te ostatnie s� wyrazem zinternalizowanego uk�adu warto�ci. Rola warto�ci w �yciu m�odzie�y stawia przed systemem o�wiaty konieczno�� obj�- cia jej "edukacj� aksjologiczn�". Wyra�a ona wielostronny, kulturowy i pedagogiczny proces i zarazem syntez� wynik�w ca�o�yciowego formowania cz�owieka, realizowane- go na kanwie ewolucyjnego poznawania i interrioryzowania warto�ci jako wielorakich kowski Edukacja do wyboru warto�ci, [w:] Tradycja i wyzwania. Edukacja, niepodleg�o��, rozw�j, pod red. K. Pac�awskiej, Krak�w 1998. so J, p�turzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toru� 1997. 5 B. Schulz, Motywacja rzeczywisto�ci, [w:] Proza, pod red. B. Schulz, Krak�w 1973. 52K. Denek Podmiotowo�� nauczycieli i uczni�w w procesie kszta�cenia i jej uwarunkowania, "Toru�skie Studia Dydaktyczne" 1994, nr 4 - 5; A.H. Maslow, Motywacja i osobowo��, Warszawa 1990 B. Suchodolski, I. Wojnar, Humanizm i edukacja humanistyczna, Warszawa 1988. 53 W. Pasterniak, Rozja�ni� egzystencj�. O dylematach i rozdro�ach edukacji, Pozna� 2001. 5sonalizm, [w:] Gdy osobowo�� horyzontem wychowania, pod red. J. Homplewi- cza, Rzesz�w 1997. 225 d�br i idei stanowi�cych w �yciu ludzi realno�� i perspektyw� ich podmiotowych wybo- r�w, za�wiadczaj�cych r�wnocze�nie o ich etycznej jako�ci. Edukacja aksjologiczna stanowi w epoce cywilizacji informacyjnej najbardziej priorytetow� cz�� teleologicz- nej formacji wsp�czesnych ludzi55. Dlaczego warto�ci staj� si� coraz �ywszym przedmiotem zainteresowa� nauk huma- nistycznych i spo�ecznych. Zajmuj� w �yciu ucznia wa�ne miejsce. Decyduj� ojego eg- zystencji, sensie i jako�ci �ycia, relacjach interpersonalnych, stosunku do siebie, r�- wie�nik�w, nauczycieli i �wiata. St�d te� w rozwa�aniach aksjologicznych zaczyna przewa�a� przekonanie, �e trudno jest zrozumie� ucznia je�eli nie zna si� roli warto�ci w ca�o�ci jego bytu, istnienia i dzia�ania5. My�l t� trafnie wyrazi� W.K. Heisenberg, niemiecki fizyk, tw�rca podstaw mechaniki kwantowej, laureat Nagrody Nobla zauwa- �aj�c, �e "pytanie o warto�ci - to przecie� pytanie o to, co robimy, do czego d��ymy, jak post�pujemy i jak powinni�my post�powa�. Jest to wi�c pytanie o cz�owieka, pytanie o kompas, wed�ug kt�rego mamy si� orientowa�, gdy szukamy w�asnej drogi �ycia".5 Dlatego wypowied� t� uczyni�em mottem swej ksi��ki5g. Kszta�towanie indywidualnego systemu warto�ci odbywa si� w p�aszczy�nie wew- n�trznych do�wiadcze� ucznia w kontaktach z uczestnikami procesu kszta�cenia i kul- tur�. Racjonalnie ukszta�towany system warto�ci urasta do podstawy to�samo�ci oraz fundamentu zdrowia i autokreacji59. 55 Z. omny, Edukacja aksjologiczna wyzwaniem epoki. Od regionalizmu do planetaryzmu, [w:] Pedagogika og�lna; A. Radziewicz-Winnicki, Oblicza zmieniaj�cej si� rzeczywisto�ci, Krak�w 2001. 56 M. Czerwi�ski, Przyczynki do antropologii wsp�lczesnej, Warszawa 1988; K. Przec�awski, Etyczne podstawy turystyki, Krak�w 1997; A. Tyszka, Kultura jest kultem warto�ci, Warszawa 1999. 5 W. Heisenberg, Cz�� i ca�o��, Warszawa 1987. 58 K. Denek, Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej, Toru� 2000. 59 M. Ga�a�, Warto�ci kultury w epoce wsp�czesnej, Toru� 2000.