AMY KNIGHT SPADKOBIERCY KGB . AMYK N I G H T SPADKOBIERCY KGB Prze�o�y� Tomasz Krzy�anowski F�szyski i 5-ka Warszawa 2001 . Tytu� orygina�u: SPIES WITHOUT CLOAKS. THE KGB-S SUCCESSORS Copyright 1996 by Amy Knight. Ali rights reserved. No part of thls book may by reproduced or transmitted In any form or by any means, electronlc or mechanlcal, including photocopying, recordlng or by any information storage and retrieval system, without permission In writing from the Publisher. Projekt ok�adki: Zombie Sputnik Corporation Redakcja: Nina Smolar Redakcja techniczna: Anna Troszczy�ska �amanie. Agnieszka Dwill�ska Korekta: Bronis�awa Dziedzic-Weso�owska ISBN 83-7255-656-3 Wydawca: Pr�szy�ski l S-ka SA 02-651 Warszawa, ul. Gara�owa 7 Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W.L.Anczyca 30-415 Krak�w, ul. Wadowlcka 8 Po�wi�cam wszystkim, kt�rzy odwa�nie walczyli w Rosji o reform� KGB i organizacji powsta�ych na jego miejsce . Podzi�kowania Zacz�am prac� nad t� ksi��k� we wrze�niu 1992 roku jako stypen dystka Instytutu Studi�w Rosyjskich Kennana przy Mi�dzynarodo wym Centrum Naukowym im. Woodrowa Wilsona w Waszyngtonie. Dziesi�� miesi�cy, kt�re tam sp�dzi�am, sq dla mnie bezcenne i chc� wyrazi� moj� wdzi�czno�� Blairowi Rubleowi, Charlesowi Blitzerowi i ca�emu zespo�owi Instytutu Kennana i Centrum Wilsona. Jestem r�wnie� d�u�niczk� Rady Bada� Mi�dzynarodowych i Wy miany Naukowej, kt�ra przyzna�a mi kr�tkoterminowe stypendium na pobyt w Moskwie w celu przeprowadzenia tam wywiad�w, a tak �e Fundacji Smitha-Richardsona za pomoc finansow� przy pisaniu niniejszej pracy. Wiele zawdzi�czam Robertowi Sharletowi, kt�ry od pocz�tku wspiera� ten projekt i czyta� maszynopis przed publikacj�, i Eugenowi Huskeyowi za jego cenne uwagi. Chc� r�wnie� podzi�kowa� Thane /7;C-/7C/tM/�lt�R�-��/lt WHtlC.1, JCU/tC/tlt Albac i Rodowi Barkerowi za ich pomoc oraz mojej agentce Gail Ross. Specjalne podzi�kowania kieruj� pod adresem mojego przyjaciela Petera Reddawaya, a tak�e Wemera Hahna i Jima Nichola, kt�rzy znale�li w�r�d licznych zaj�� czas, by s�u�y� mi swoj� rozleg�� wiedz� na temat polityki rosyjskiej. Sk�adam podzi�kowania moim dw�m wspania�ym asystentom, Joemu Proctorowi i Steveowi Guentherowi oraz Florence Rotz z wy dzia�u bada� nad Rosj� i Europ� Wschodni� z Uniwersytetu Johna Hopkinsa. Jestem bardzo wdzi�czna mojemu by�emu wydawcy z Princeton, Laurenowi Osbomeowi za komentarz do tekstu, a tak�e obecnemu wydawcy Brigitcie van Rheinberg. Dzi�kuj� A�ice Calaprice za redak cj� i Alanowi Greenbergowi za przygotowanie indeksu. Na koniec dzi�kuj� mojemu m�owi Malcolmowi, kt�rego bezcen ne uwagi i komentarze okaza�y si� niezmiernie przydatne, oraz moim c�rkom Molly, Dianie i Aleksandrze za cierpliwe znoszenie d�ugich godzin mojej nieobecno�ci. Skr�ty CIA Centralna Agencja Wywiadowcza (wywiad zagraniczny w USA) EWG Europejska Wsp�lnota Gospodarcza (Unia Europejska) FAPSI Federalna Agencja Rz�dowej ��czno�ci i Informacji FBI Federalne Biuro �ledcze (kontrwywiad w USA) FSB Federalna S�u�ba Bezpiecze�stwa FSG Federalna S�u�ba Graniczna FSK Federalna S�u�ba Kontrwywiadu GRU G��wny Zarz�d Wywiadu (w Ministerstwie Obrony) GZO G��wny Zarz�d Ochrony IMEMO Instytut Gospodarki �wiatowej i Stosunk�w Mi�dzynarodowych KBWE Konferencja Bezpiecze�stwa i Wsp�pracy w Europie KC Komitet Centralny KGB Komitet Bezpiecze�stwa Pa�stwa KPZR Komunistyczna Partia Zwi�zku Radzieckiego LDPR Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji MB Ministerstwo Bezpiecze�stwa MIA �o�nierze zaginieni w akcji (skr�t angielski) MWD Ministerstwo Spraw Wewn�trznych NKWD Ludowy Komisariat Spraw Wewn�trznych ZSRR OBWE Organizacja Bezpiecze�stwa i Wsp�pracy w Europie PKSW Pa�stwowy Komitet Stanu Wyj�tkowego POW je�cy wojenni (skr�t angielski) RFSRR Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka SBP S�u�ba Bezpiecze�stwa Prezydenta SWR S�u�ba Wywiadu Zagranicznego WNP Wsp�lnota Niepodleg�ych Pa�stw . Wst�p Niniejsza ksi��ka opowiada o tym, co si� sta�o po rozpadzie imperium sowieckiego z najpot�niejsz� na �wiecie tajn� policj� i organizacj� wywiadowcz�, znan� do ko�ca 1991 ro ku jako KGB (Komitet Bezpiecze�stwa Pa�stwa). W jaki spos�b instytucja ta przetrwa�a w �wiecie, w kt�rym diame tralnie zmieni�y si� regu�y gry? Dlaczego w og�le nadal dzia�a�a, bior�c pod uwag� koniec zimnej wojny oraz wkro czenie Rosji na �cie�k� politycznej i ekonomicznej transfor macji? Czy organizacyjni spadkobiercy KGB wci�� stanowi� zagro�enie dla interes�w Zachodu i rozwoju demokracji w krajach by�ego Zwi�zku Radzieckiego? Opis zmian w KGB jest histori� transformacji pOStradi pr-lnon eircl-iamn rn1it-irr"7naon 1 �inr �-;ia7Va 7airmnp lip CT- - --- --, -- - --- -.- -c tylko jednym elementem, ostatecznym jej celem jest pog�� bienie wiedzy o wewn�trznej i zagranicznej polityce by�ego Zwi�zku Radzieckiego. W swojej pracy skupiam si� przede wszystkim na Federacji Rosyjskiej, kt�ra sta�a si� niezale� nym pa�stwem po rozwi�zaniu Zwi�zku Radzieckiego w grudniu 1991 roku. Ale historia o tym, co sta�o si� z KGB, obejmuje r�wnie� inne by�e republiki radzieckie, kt�rych tajne s�u�by by�y cz�ci� KGB i dzisiaj wci�� pozostaj� w bliskich zwi�zkach z Moskw�. Zwi�zek Radziecki by� targany politycznymi i gospodar czymi wstrz�sami od 1987 roku, kiedy to Michai� Gorbaczow zainicjowa� sw�j program zwany pierestrojk�. Zachod ni obserwatorzy dok�adnie przygl�dali si� tym wydarze niom, kt�re w tak znacz�cy spos�b mia�y wp�yn�� na losy �wiata. Wci�� jednak pod wieloma wzgl�dami procesy poli tyczne w Rosji pozostaj� zagadk�. Pomimo - a mo�e w�aWST�P �nie dlatego - �e zachodni eksperci i politycy byli codzien nie zasypywani gradem informacji z Rosji, wiele wa�nych wydarze� politycznych zaskoczy�o ich, jak na przyk�ad sierpniowy pucz w 1991 roku, zbrojna rozprawa Jelcyna z opozycj� parlamentarn� jesieni� 1993 roku i inwazja na Czeczeni� w grudniu 1994 roku. Wida� wyra�nie, �e d�ugo falowe procesy polityczne zachodz�ce w Rosji nie s� ci�gle do ko�ca czytelne. Zapewne potrzeba b�dzie jeszcze sporo czasu, by z per spektywy historycznej m�c zrozumie� ten okres, pe�en gwa�townych zmian w Rosji. Niemniej ju� dzi� mo�emy si� du�o dowiedzie� o procesach politycznych i przysz�o�ci re form w Rosji, przygl�daj�c si� dok�adnie losom KGB, kt�ry zawsze odgrywa� kluczow� rol� w polityce radzieckiej. Pot� ga i wp�ywy jego organizacyjnych spadkobierc�w mog� nam s�u�y� jako miara rozwoju politycznych reform w Ro sji. R�wnie� znaczenie rosyjskich s�u�b specjalnych w by �ych republikach radzieckich, tworz�cych obecnie Wsp�lno t� Niepodleg�ych Pa�stw (WNP), wiele nam m�wi o poli tycznej ewolucji by�ego Zwi�zku Radzieckiego jako ca�o�ci. Rozw�j rosyjskich tajnych s�u�b po upadku Zwi�zku Ra dzieckiego odzwierciedla wszystkie sprzeczno�ci i niekonsek wencje, kt�re charakteryzuj� polityczny rozw�j Rosji pod rz�dami Borysa Jelcyna. Z jednej strony reformy, zapocz�t kowane przez Gorbaczowa i kontynuowane przez Jelcyna, mocno uderzy�y w tajne s�u�by, pozbawiaj�c je wielu pot� nych �rodk�w dzia�ania. W rezultacie g�asnosti policja poli tyczna nie mog�a ju� d�u�ej wymusza� milczenia medi�w za po�rednictwem cenzury. Nadu�ycia i przest�pstwa pope� niane przez s�u�by bezpiecze�stwa s� otwarcie krytykowa ne w prasie. Min�y czasy, kiedy niewygodnego dysydenta mo�na by�o wys�a� do obozu pracy albo szpitala psychia trycznego bez wyroku s�dowego. Tajne s�u�by nie dysponu j� r�wnie� nieograniczonymi �rodkami, kt�re znajdowa�y si� w ich gestii w okresie Zwi�zku Radzieckiego. Teraz mu sz� si� martwi� o sw�j bud�et. Od kiedy Zach�d nie jest ju� �miertelnym wrogiem, rosyjscy szpiedzy i agenci musieli . WST�P zmieni� swoje metody dzia�ania. Morderstwa, wspieranie terroryzmu, porwania nie znajduj� si� ju� w arsenale �rod k�w, kt�re kiedy� swobodnie wykorzystywano w walce z ob cymi rz�dami. Z drugiej strony, by�oby jednak powa�nym b��dem s� dzi�, �e spadkobierca KGB to jedynie nieruchawa, pozba wiona si� zbiurokratyzowana instytucja, kt�ra nie stanowi �adnego zagro�enia dla demokratycznych reform w Rosji ani rz�d�w zachodnich. Wraz z trudno�ciami powsta�ymi w wyni ku politycznych i gospodarczych zmian w by�ym Zwi�zku Ra dzieckim przed agentami pojawi�y si� nowe mo�liwo�ci dzia �ania. Klimat polityczny nadal sprzyja silnej pozycji tajnych s�u�b. Od sierpniowego puczu w 1991 roku, kt�ry przypiecz� towa� upadek Zwi�zku Radzieckiego, w Rosji wci�� utrzy muje si� sytuacja kryzysowa. Gospodarka jest s�aba i nie stabilna, przest�pczo�� przybra�a rozmiary epidemii, kon flikty etniczne i ruchy separatystyczne powa�nie zagra�aj� integralno�ci pa�stwa rosyjskiego, a polityczni liderzy po gr��eni s� w wewn�trznych sporach. Atmosfera bezprawia i destabilizacji sprawia, �e ludzie zaczynaj� t�skni� za mi nionym okresem, kt�ry kojarzy im si� z porz�dkiem i suro wym prawem. Rz�d Jelcyna, mimo deklarowanych g�o�no demokratycz nych idea��w, niech�tnie ogranicza� wp�ywy policji i wywia du. Podobnie jak przed nim Gorbaczow, Jelcyn wola� raczej korzysta� z pomocy tajnych s�u�b ni� walczy� z nimi. Nie m�g� ryzykowa� utraty tak cennego sprzymierze�ca, zw�asz cza w obliczu wyzwa�, kt�re sta�y przed nim i jego ekip�. By� zale�ny od organ�w bezpiecze�stwa, poniewa� tylko one mog�y dostarczy� wiarygodnych informacji, a wiedza taka pozwala�a z kolei monitorowa� to, co si� dzia�o na pe ryferiach kraju i w�r�d opozycji politycznej. Specjalne od dzia�y bezpiecze�stwa, dobrze wyszkolone i sprawniejsze ni� regularna armia, pozostawa�y cennym narz�dziem na wypadek zamieszek lub niepokoj�w. Dla Jelcyna istotne by�o r�wnie� to, �e tajne s�u�by posiada�y obszerne teczki, dotycz�ce wszystkich cz�onk�w politycznego establishmen10 WST�P tu. S�dz�c po kompromituj�cych materia�ach, kt�re opubli kowano na temat Gorbaczowa, akta tajnych s�u�b mog�yby by� niezmiernie niebezpieczne r�wnie� dla Jelcyna, kt�ry do 1987 roku pozostawa� lojalnym biurokrat� partii komu nistycznej. W rezultacie polityki Jelcyna nowe rosyjskie tajne s�u� by odziedziczy�y po KGB wi�kszo�� pracownik�w i zasob�w. Nadal te� bez przeszk�d zajmowa�y si� polityk�. Dla wielu rosyjskich demokrat�w, zw�aszcza tych, kt�rzy byli zaanga �owani w ruch praw cz�owieka, niech�� Jelcyna do reformo wania tajnych s�u�b stanowi�a wielkie rozczarowanie. Jeden z moskiewskich dziennikarzy zapyta�: "Dlaczego prezydent zatrzyma� si� w p� drogi i rozwi�za� KPZR, ale nie ruszy� nie mniej gro�nego potwora - KGB? "1. DZIEDZICTWO KGB Zreformowanie licz�cej kilkadziesi�t lat pot�nej i wszechobecnej tajnej policji nie jest spraw� prost�. Komi tet Bezpiecze�stwa Pa�stwa, powo�any przez Chruszczowa w 1954 roku w miejsce stalinowskiego NKWD, stanowi� klu czowy element radzieckiego pa�stwa. Dysponuj�c ogromny mi �rodkami finansowymi i technicznymi, zatrudniaj�c co najmniej 420 tysi�cy ludzi (nie licz�c rozleg�ej sieci tajnych wsp�pracownik�w i os�b wsp�pracuj�cych), posiadaj�c ogromne archiwa zawieraj�ce najbardziej poufne informa cje polityczne, KGB stanowi� pa�stwo w pa�stwie2. Jak stwierdzi� by�y genera� KGB, Walentin Korolew: "W epoce zastoju [w czasach Bre�niewa] KGB rozr�s� si� do takich rozmiar�w, kt�rych nikt opr�cz czekisty [tradycyjna nazwa pracownika tajnych s�u�b] nie m�g� sobie wyobrazi�. Kilka lat temu wyodr�bniono z istniej�cych ju� ca�kowicie nowe departamenty w centrali KGB"3. Dzi�ki polityce otwarto�ci zainicjowanej przez Gorbaczo wa i kontynuowanej przez Jelcyna wy�si funkcjonariusze partii i pracownicy KGB zacz�li ujawnia� szczeg�y swojej dzia�alno�ci w czasach Zwi�zku Radzieckiego, a niekt�re 11 . WST�P �r�d�a archiwalne sta�y si� og�lnie dost�pne. Wiemy dzi� zatem sporo na temat KGB jako pot�nego bastionu sowiec kiego re�imu. Komitet by� sztywn� hierarchiczn� struktur�, kierowan� przez przewodnicz�cego (najgorsz� s�aw� spo�r�d nich okry� si� Wladimir Kriuczkow, wsp�organizator nieudane go puczu w sierpniu 1991 roku) i kilku zast�pc�w. Departa menty KGB mia�y szeroki zakres obowi�zk�w, od prze�lado wania politycznych dysydent�w poprzez pilnowanie granic pa�stwa do prowadzenia kampanii propagandowych za gra nic�. W przeciwie�stwie do Stan�w Zjednoczonych, kt�rych rz�d posiada dwie oddzielne agencje: FBI odpowiedzialne za kontrwywiad i CIA b�d�c� wywiadem zagranicznym, w systemie radzieckim KGB ��czy� obie te funkcje. By� praktycznym odzwierciedleniem ideologicznego za�o�enia re�imu, kt�ry zamazywa� r�nic� mi�dzy wrogiem zewn�trz nym i zagro�eniami wewn�trznymi, gdy� te drugie s� za wsze inspirowane z zagranicy. Macki KGB si�ga�y daleko. W nierosyjskich republikach funkcjonowa�y du�e delegatury, kt�re powiela�y funkcje moskiewskiego centrum, a biura KGB znajdowa�y si� w ka� dym obwodzie, rejonie i mie�cie. To imperium rozpo�ciera �o si� r�wnie� na Europ� Wschodni�, gdzie tajne s�u�by zor ganizowane przez Rosjan po drugiej wojnie �wiatowej gwa rantowa�y moskiewsk� dominacj�. Pracownicy KGB, kt�rzy nosili stopnie wojskowe, rekru towali si� z "najlepszych i na j bystrze j szych". Mieli dost�p do przywilej�w zastrze�onych dla najw�szej elity radziec kiego spo�ecze�stwa. Operacje, kt�re prowadzili, by�y wyj� te spod kontroli prawa i odpowiadali za nie wy��cznie przed kierownictwem partii komunistycznej. Ostatnio ujawnione �r�d�a wskazuj� na przyk�ad, �e KGB przelewa� swoimi ka na�ami pieni�dze za granic� na tajne konta partyjnych bon z�w. By�o r�wnie� rozpowszechnion� praktyk�, �e agenci wywiadu za granic� kupowali swoim prze�o�onym w Komi tecie i aparacie partyjnym "prezenty" za pa�stwowe pie ni�dze. 12 WST�P Podstawowym zadaniem KGB w kraju by�a inwigilacja obywateli. Za pomoc� szerokiego aparatu policyjnego sprawdzano ich lojalno�� wobec re�imu i t�umiono jakiekol wiek przejawy politycznej opozycji. KGB by� okiem i uchem partyjnych przyw�dc�w, dostarczaj�c Biuru Poli tycznemu informacji na temat wszystkich aspekt�w �ycia radzieckiego spo�ecze�stwa. By�o to tak skuteczne w t�u mieniu objaw�w niezadowolenia, �e nie trzeba by�o odwo�y wa� si� do powszechnego terroru stosowanego przez tajn� policj� w czasach stalinowskich. Cz�sto wystarczy�o wezwa� wygadanego obywatela na ostrzegawcz� "pogaw�dk�". W niekt�rych wypadkach funkcjonariusze KGB przepro wadzali rozmowy, by nam�wi� ludzi do wsp�pracy. Tak jak w innych tajnych policjach skuteczno�� dzia�ania s�u�b spe cjalnych zale�a�a w du�ej mierze od rozleg�ej sieci konfiden t�w. Poniewa� archiwa Komitetu wci�� pozostaj� zamkni�te, nie wiemy, jak szeroka by�a ta siatka informator�w. Jednak nieoficjalne raporty raczej nie pozostawiaj� w�tpliwo�ci, �e podobnie jak w Europie Wschodniej, tajni wsp�pracowni cy byli wszechobecni. W pewnym sensie cale spo�ecze�stwo - z wyj�tkiem ma�ych grup dysydenckich - wsp�pracowa�o z KGB, akceptuj�c regu�y pa�stwa policyjnego, by unikn�� k�opot�w. Posiadaj�c nieograniczony dost�p do informacji, pracow nicy Komitetu mogli przewidywa� rozw�j sytuacji w kraju i dlatego �atwiej ni� innym instytucjom przysz�o mu przy stosowa� si� do zmieniaj�cych si� warunk�w, jak r�wnie� z�agodzi� dramatyczne konsekwencje nowej polityki Gorbaczowa. Pod koniec lat siedemdziesi�tych i osiemdziesi�tych KGB zrezygnowa� z polityki przymusu, zast�puj�c j� mani pulacj� i zmasowan� propagand� oraz polityczn� edukacj� dysydent�w. Nawet przed pierestrojk� szefowie KGB zda wali sobie spraw�, �e aby i�� z duchem czasu, nale�y zmie ni� wizerunek organizacji, i pr�bowali unika� radykalnych metod dzia�ania, kt�re przynios�y im z�� s�aw�. Komitet pr�bowa� r�wnie� z�agodzi� sw�j wizerunek, a tak�e ca�ego radzieckiego kierownictwa za granic�, prowadz�c wyrafino13 . WST�P wane kampanie propagandowe. Ta elastyczno�� pozwoli�a KGB przetrwa� dramatyczne zmiany wywo�ane gorbaczowowsk� pierestrojk� i zachowa� istotny wp�yw na polityk� a� do puczu w sierpniu 1991 roku. Pod koniec epoki radzieckiej KGB ewoluowa� w stron� instytucji, kt�ra wydawa�a si� znacznie r�ni� od tajnej po licji z wcze�niejszego okresu - nie oznacza�o to wi�kszej �a godno�ci, jedynie r�norodne formy dzia�ania. Oficerowie KGB �atwiej wtapiali si� w t�um obywateli, a wyr�niali si� jedynie obyciem w �wiecie. Wyznawali demokratyczne war to�ci, popierali reformy gospodarcze i otwarcie narzekali na r�ne ograniczenia systemu radzieckiego. Zacz�li wyra�a� si� o Zachodzie w przyjaznych s�owach. Funkcjonariusze KGB w��czyli si� w jawne �ycie polityczne, kandyduj�c do lokalnych i centralnych parlament�w, oraz pracowali w sp� kach mi�dzynarodowych. G�osili poparcie dla pierestrojki do czasu, kiedy - ich zdaniem - zmiany zasz�y za daleko. Nieudany pucz w sierpniu 1991 roku, kt�ry KGB pom�g� zorganizowa�, by po�o�y� tam� reformom, pokaza� sztucz no�� nowego wizerunku KGB. Ci, kt�rzy uwierzyli w popar cie reform nrzez KGB; nnc7ii1i sip zdradzeni i docz"1! dc ch�ru ��da�, by rozwi�za� t� instytucj� raz na zawsze. Tak si� te� sta�o, ale ku rozgoryczeniu demokrat�w odtworzono Komitet pod inn� nazw�. PO KGB W latach 1991-1995 odesz�o z �ycia politycznego wiele osobisto�ci, w tym sam Gorbaczow. Struktury takie jak KPZR i Zwi�zek Radziecki rozsypa�y si�. Nawet armia ro syjska, zdemoralizowana przez ci�cia w bud�ecie, skorum powana i pozbawiona swojej tradycyjnej, strategicznej mi sji, znalaz�a si� w bezw�adzie. Tajne s�u�by za� przetrwa�y, poniewa� nast�pi� czas politycznych zmaga� i spo�ecznych niepokoj�w, podczas kt�rych rosyjscy przyw�dcy byli zmu szeni bardziej ni� kiedykolwiek korzysta� z metod tajnej policji. W ka�dym politycznym kryzysie, kt�ry wydarzy� si� 14 WST�P w Rosji od czas�w rozpocz�cia pierestrojki, tajne s�u�by od grywa�y decyduj�c� rol�. W tym w�a�nie le�y paradoks rosyjskiej drogi do demo kracji. Zosta�y wprowadzone znacz�ce reformy gospodar cze, zniesiono cenzur�, stworzono partie polityczne i spo�e cze�stwo ma zagwarantowan� wolno�� zrzeszania si� i wy powiedzi, nieznan� w czasach Zwi�zku Radzieckiego. Ale tajne s�u�by wci�� odgrywaj� ogromn� rol� w �yciu poli tycznym. Czy rz�d rosyjski mo�e uniezale�ni� si� od tych in stytucji bez tworzenia pr�ni, kt�ra mog�aby doprowadzi� do politycznego chaosu? Czy rosyjscy przyw�dcy s� w sta nie zachowa� spok�j i stabilizacj� w kraju, nie rezygnuj�c przy tym zupe�nie z poszanowania praw cz�owieka? Oto kil ka pyta�, na kt�re pr�buj� odpowiedzie�. Ksi��ka rozpoczyna si� od nieudanego puczu w sierpniu 1991 roku. Chocia� inni autorzy opisali to szczeg�owo, pro ponuj� w�asn� interpretacj� zdarze�, kt�re doprowadzi�y do pr�by zamachu, oraz roli, jak� odegra� w nich KGB, po niewa� jest to niezb�dne do zrozumienia dalszej ewolucji s�u�b specjalnych i ca�ego systemu politycznego. Pomimo �e pierwsza wersja wydarze� - g�osz�ca; �e ma�a grupa nor) przyw�dztwem KGB chcia�a odebra� w�adz� Gorbaczowowi, ale nie uda�o jej si� to ze wzgl�du na odwa�ny op�r demo krat�w - zosta�a zdyskredytowana przez ujawnione p�niej fakty, wielu ludzi nadal tak uwa�a. Twierdz�, �e niech�� spo�ecze�stwa rosyjskiego do przyswojenia prawdy o tym, co sta�o si� w sierpniu 1991 roku, wstrzyma�a reformy poli tyczne. Niepowodzenie puczu natychmiast odbi�o si� na KGB, kt�ry zosta� rozwi�zany i zast�piony kilkoma innymi agen cjami, pe�ni�cymi te same funkcje. W rozdziale drugim opi suj� now� struktur� bezpiecze�stwa stworzon� pod rz�dami Jelcyna, a tak�e dekrety, kt�re wprowadzi� w celu wzmoc nienia s�u�b specjalnych. Rozdzia� drugi i trzeci opisuje szczeg�owo rol�, jak� taj ne s�u�by odgrywa�y w walkach o w�adz� i politycznych kry zysach, trwaj�cych dwa i p� roku po puczu. Szczeg�ln� 15 . WST�P uwag� po�wi�cam akcjom kontrwywiadu przeciwko korup cji, kt�re obj�y w ko�cu kilku najbli�szych wsp�pracowni k�w Jelcyna. Rozdzia� czwarty kontynuuje relacj� o walce z przest�pstwami pope�nianymi przez przedstawicieli w�a dzy i opisuje nowe �rodki, kt�re zosta�y przyznane w tym celu tajnym s�u�bom, a tak�e powstanie pod koniec 1993 roku Federalnej S�u�by Kontrwywiadu (FSK). Jej powsta nie zbiega si� ze wzmo�eniem walki z przemytem materia ��w radioaktywnych i t�umieniem separatyzm�w etnicz nych, zw�aszcza w zbuntowanej republice Czeczenii. W rozdziale pi�tym zajmuj� si� S�u�b� Wywiadu Zagra nicznego, spadkobierczyni� I Zarz�du G��wnego KGB. Ja kie s� cele i zamiary rosyjskiego wywiadu po zako�czeniu zimnej wojny? Szpiegowanie Zachodu nadal pozostaje prio rytetem, co pokazuje sprawa Aldricha Amesa. Jednocze�nie wywiad zagraniczny intensywnie dzia�a w nowo powsta�ych pa�stwach by�ego Zwi�zku Radzieckiego oraz odgrywa de cyduj�c� rol� w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, kt�rej podstawowym celem jest zachowa� wielkomocar stwowy status. W przeciwie�stwie do I Zarz�du G��wnego KGB S�u�ba Wywiadu Zagranicznego nie zajmuje si� je dynie klasycznymi dzia�aniami wywiadowczymi, ale pe�ni istotn� funkcj� w formu�owaniu zasad polityki zagranicznej w administracji Jelcyna. Rozdzia� sz�sty opisuje sytuacj� wzd�u� granic Rosji i ro l� Federalnej S�u�by Granicznej, niegdy� b�d�cej cz�ci� KGB, w ochronie rosyjskich interes�w. Nast�pnie przedsta wiam s�u�by bezpiecze�stwa w innych krajach WNP i wysi� ki Federacji Rosyjskiej, by zintegrowa� dzia�ania tych s�u�b ze s�u�bami rosyjskimi. Twierdz�, �e powodzenie tych sta ra� otworzy�oby drog� do cz�ciowego odtworzenia impe rium KGB. W rozdziale si�dmym poruszam wa�n� kwesti� praw cz�o wieka w Rosji i innych krajach WNP. Czy s�u�by bezpie cze�stwa wci�� �ami� te prawa? Jakie ustawy wprowadzono, by chroni� jednostki przed policyjnymi nadu�yciami? W wielu krajach WNP rz�dy nie spiesz� si� z wprowadza16 WST�P niem prawnych ogranicze� dla tajnych dzia�a� policji dlate go, �e polityczni przyw�dcy wywodz� si� ze starej gwardii, kt�ra mia�a bliskie zwi�zki z KGB. Na przyk�ad Gaj dar Alijew, przyw�dca Azerbejd�anu, by� wieloletnim szefem KGB w tej republice, a Jewhen Marczuk, premier Ukrainy, funk cjonariuszem tajnych s�u�b. Z kwesti� praw cz�owieka blisko zwi�zane jest pytanie o rozliczenie z przesz�o�ci�, kt�ra wci�� jest pogrzebana w archiwach, zw�aszcza nale��cych do KGB. Zawarto�� tych archiw�w, o czym b�dzie mowa w rozdziale �smym, jest podstawowa dla procesu reform w Rosji. Bez rozrachunku z histori� policyjnych represji nie mo�na oczekiwa�, �e spo �ecze�stwo rosyjskie poradzi sobie z aktualnymi problema mi politycznymi. Archiwa KGB s� tematem intensywnej de baty, poniewa� zawarte w nich informacje maj� ogromne znaczenie polityczne. Dodatkowo dokumenty wywiadu kry j� w sobie wiele odpowiedzi na kluczowe pytania z historii zimnej wojny. Akta KGB mia�y zosta� przekazane dyrekcji archiw�w pa�stwowych i tam po przejrzeniu niekt�re z nich ujawnione. Nic takiego jednak nie mia�o miejsca - pozosta �y w gestii tajnych s�u�b, kt�iycli pracownicy czerpi� profi ty ze sprzeda�y dokument�w na Zach�d. W rozdziale dziewi�tym przeprowadzam analiz� wyda rze� politycznych, w kt�rych bra�y udzia� rosyjskie s�u�by specjalne od pocz�tku 1995 roku, kiedy to tendencje auto rytarne w rz�dzie zacz�y bra� g�r�. W podsumowaniu pr�buj� rzuci� nieco �wiat�a w przy sz�o��, patrz�c na to, co si� sta�o ze s�u�bami specjalnymi w Europie Wschodniej, gdzie spo�ecze�stwa na og� zdo�a�y zmierzy� si� z dziedzictwem policyjnych represji i staraj� si� odpowiedzie� na trudne pytania o win� i odpowiedzial no��. Zastanawiam si�, czy sytuacja w Rosji jest tak r�na, �e nigdy nie b�dzie ona mog�a p�j�� drog� niekt�rych kra j�w Europy Wschodniej i w pokojowy spos�b pozby� si� tej ostatniej pozosta�o�ci po totalitaryzmie - wszechw�adnej tajnej policji. Czy te� ostatecznie pod��y w swych wybo rach za tamtymi krajami, kt�re przecie� r�wnie� by�y cz�17 . WST�P �ci� sowieckiego imperium? Przysz�o�� rosyjskiej demokra cji w olbrzymim stopniu zale�y od odpowiedzi na to pyta nie. My za� na Zachodzie winni�my ze wszystkich si� wspie ra� rosyjsk� transformacj�, kt�ra nie dokona si� jednak szybko i �atwo, niezale�nie od wynik�w wybor�w parlamen tarnych i prezydenckich. Rosyjskie s�u�by specjalne wci�� s� pot�ne i przypominaj�, �e kierunek polityki Rosji pozo staje ci�gle wysoce niepewny. Przyprawiaj�ce o zawr�t g�owy zmiany nazw i reorgani zacje tajnych s�u�b pod rz�dami Jelcyna przysporzy�y mi du�ych trudno�ci przy pisaniu tej ksi��ki. Nie chcia�am jak inni autorzy okre�la� po prostu nowych tajnych s�u�b jako KGB. By�oby to nie tylko niedok�adne, ale r�wnie� sprawia �oby wra�enie, �e w Rosji nic si� nie zmieni�o. Zamiast tego u�ywam nowych nazw agencji, ale by nie zasypywa� czytel nika gradem nieznanych termin�w, cz�sto ograniczam si� do generalnego terminu "s�u�by specjalne". �r�d�ami informacji w olbrzymim stopniu by�y dla mnie rosyjskie media. G�asnost przyczyni�a si� do bujnego rozkwi tu rosyjskiej prasy; kt�ra nie tylko relacjonuje codzienne wy darzenia polityczne, ale r�wnie� zamieszcza ciekawe i wni kliwe analizy oraz pog��bione raporty. W latach 1994-1995 przeprowadzi�am w Moskwie szereg wywiad�w, ponadto korzysta�am ze wspomnie� rosyjskich polityk�w i by�ych funkcjonariuszy KGB, zachodnich ksi��ek, periodyk�w i ga zet. Rozdzia� pierwszy KGB I MIT PUCZU SIERPNIOWEGO Ludzie tworz� histori�, jednak nie w taki spos�b, w jaki by chcieli. Nie dzia�aj� w warunkach, kt�re so bie wybrali, ale w takich, w kt�rych �yj� i znaj� z w�as nego do�wiadczenia. Karol Marks Rosja zawsze by�a podatna na mity. We�my na przyk�ad sze roko rozpowszechnione w XIX wieku przekonanie, �e ch�opi chc� socjalizmu, czy te� przedstawianie Lenina jako b�stwa lub wiar� w nieomylno�� partii komunistycznej albo naj bardziej barbarzy�ski z mit�w - o "wielkim wodzu" J�zefie Stalinie. W przypadku niekt�rych musia�o up�yn�� wiele czasu, nim przestano w nie wierzy�. Publiczne m�wienie o prawdziwym rozmiarze zbrodni Stalina, oficjalna krytyka Lenina nie by�y mo�liwe a� do lat osiemdziesi�tych. Pla od�-t-t -I -T-TT Tt-t 1 �- 1-�-l-TT f�fOry n �-lTT-l� T 1 011 /"l " Tt T -f�l-� r T TT 01 O-my�-t 11 ll.�.J.C.llAJ J.J.J.J.L; AVt.A J j-A �l��-f � t UJ. �.4.A.-.-,�AJ t-4-�-�I l t ,S.1� /AJ�AY 1991 roku jako triumf demokratycznej woli narodu rosyj skiego, przetrwa� jedynie kilka lat. Nieudany pucz by� desperack� pr�b� twardog�owych podw�adnych prezydenta Gorbaczowa, by powstrzyma� fa l� reform, kt�re postrzegali jako zagro�enie dla politycz nej stabilizacji i w�asnych interes�w. Chcieli zw�aszcza zapobiec maj�cemu wkr�tce nast�pi� podpisaniu tak zwa nego Traktatu Zwi�zkowego, kt�ry w znacz�cy spos�b zre dukowa�by w�adz� rz�du radzieckiego nad republikami. Rano 19 sierpnia 1991 roku szef KGB W�adimir Kriuczkow i siedmiu innych konserwatywnych cz�onk�w rz�du, mi� dzy innymi minister obrony Dmitrij Jaz�w i minister spraw wewn�trznych Borys Pugo, og�osili, �e Gorbaczow, kt�ry sp�dza� wakacje na Krymie, zachorowa�. Puczy�ci stwierdzili, �e z powodu niezdolno�ci do pracy prezydenta powo�ali o�mioosobowy Pa�stwowy Komitet Stanu Wyj�t19 . ROZDZIA� PIERWSZY kowego z wiceprezydentem Giennadijem Janajewem na czele, kt�ry ma rz�dzi� krajem1. Ich wysi�ki, by wprowadzi� stan wyj�tkowy, spe�z�y na niczym i w ci�gu siedemdziesi� ciu dw�ch godzin wi�kszo�� z nich zosta�a aresztowana2. Pucz, kt�ry przez kilka dni przykuwa� uwag� ca�ego �wiata, mia� istotny wp�yw na dalszy rozw�j wydarze�. Przyspieszy� rozpad Zwi�zku Radzieckiego i przes�dzi� o przysz�o�ci KGB. Dzi� jednak, z perspektywy kilku lat, wydarzenia tych sierpniowych dni 1991 roku wygl�daj� zupe�nie ina czej. Pucz by� odbierany jako klasyczna walka dobra ze z�em3, kt�ra ponadto dobrze si� sko�czy�a - tak si� przynajmniej wydawa�o - i kt�ra mia�a swojego bohatera, Borysa Jelcyna, stoj�cego zwyci�sko na czo�gu, oraz swoje czarne charakte ry, konspirator�w z KGB, kt�rzy pr�bowali przej�� w�adz�, za co zostali wtr�ceni do wi�zienia. Ale linia oddzielaj�ca dobro od z�a, reformator�w od twardog�owych, zwyci�zc�w od pokonanych, kt�ra w sierpniu 1991 roku wydawa�a si� bardzo wyra�na, z czasem zacz�a si� zaciera�. Do sierpnia 1994 roku trzynastu z czternastu oskar�o nych spiskowc�w zosta�o obj�tych aHiiiesti�, a dv�ch z nich, Wasilij Starodubcew i Anatolij �ukianow, zostali wybrani na deputowanych do rosyjskiego parlamentu. Jedyny pozo sta�y w wi�zieniu puczysta, genera� armii Walentin Wariennikow, odrzuci� amnesti� i na szeroko opisywanej przez me dia rozprawie zosta� oczyszczony z wszystkich zarzut�w. Tymczasem sojusznicy Jelcyna z sierpnia 1991 roku, Alek sander Ruckoj i Rus�an Chasbu�atow, kt�rzy pomagali mu broni� Bia�ego Domu, czyli siedziby Rady Najwy�szej Rosji, stali si� jego najbardziej rozgoryczonymi wrogami i po kon frontacji z Jelcynem w pa�dzierniku 1993 roku na kr�tki czas trafili nawet do wi�zienia. KGB, kt�ry obwiniano o za planowanie spisku, przetrwa� polityczne trz�sienie ziemi i wci�� funkcjonowa�, cho� pod zmienion� nazw�. Sto pi��dziesi�t tom�w akt �ledztwa, d�ugie zeznania w s�dzie i liczni naoczni �wiadkowie opowiadaj�cy prasie, co widzieli - wszystko to doprowadzi�o wielu ludzi do nie20 KGB I MIT PUCZU SIERPNIOWEGO uniknionego wniosku, �e sprawy nie wygl�daj� tak, jak to si� wydawa�o w sierpniu 1991 roku. Nie tylko oskar�enie o zdrad�, postawione czternastu ludziom, zosta�o skutecz nie obalone, ale i zapewnienia Gorbaczowa, �e by� tylko niewinn� ofiar�, straci�y wszelk� wiarygodno��. Nawet rola Jelcyna, jako odwa�nego obro�cy Bia�ego Domu w czasie sierpniowego kryzysu, zacz�a budzi� w�tpliwo�ci. Nie ma si� wi�c co dziwi�, �e r�wnie� opinia publiczna na temat puczu zmieni�a si�. Tylko nieliczni moskwianie, pytani w trzeci� rocznic� zamachu, m�wili pozytywnie o je go konsekwencjach4. Mniej ni� jedna czwarta by�a zadowo lona ze zmian, kt�re nast�pi�y od czasu pr�by zamachu, a prawie jedna trzecia pytanych o�wiadczy�a, �e wola�aby wr�ci� do stanu rzeczy sprzed 1991 roku. Niemal pi��dzie si�t procent odpowiedzia�o, �e w ci�gu ostatnich trzech lat zmieni�o swoj� opini� na temat wydarze� w sierpniu 1991 roku5. W rzeczywisto�ci wielu Rosjan sympatyzowa�o ze spis kowcami, kt�rzy twierdzili, �e kierowa�a nimi ch�� po wstrzymania upadku Zwi�zku Radzieckiego. Pocz�tkowa euforia, jaka wybuch�a po kl�sce puczu, os�ab�a, gdy ludzie zacz�li zdawa� sobie spraw�, �e sowieckie imperium prze sta�o istnie�. W ci�gu dw�ch lat po obj�ciu w�adzy admini stracja prezydenta Rosji Jelcyna zacz�a d��y� (z widoczny mi sukcesami) do "reintegracji" by�ych republik radziec kich (wyj�tkiem pozostaj� trzy pa�stwa ba�tyckie). Jak si� okaza�o, kryzys z sierpnia 1991 roku nie stanowi� takiego punktu zwrotnego, jak starano si� to odmalowa�. Parali� decyzyjny systemu radzieckiego nie wyszed� na jaw nagle po upadku puczu. System zacz�� si� kruszy� d�ugo wcze�niej i jak pokaza�y wydarzenia po zamachu, trzyma� si� jednak nadal. Co wi�c by�o tak znacz�cego w sierpniowej pr�bie prze j�cia w�adzy? By odpowiedzie� na to pytanie, musimy si� przyjrze� roli kluczowego gracza w tym spisku, KGB, i zoba czy� jego z�o�one relacje z przyw�dztwem politycznym za r�wno przed, jak i po sierpniu 1991 roku. 21 . ROZDZIA� PIERWSZY GORBACZOW I KGB Kiedy w 1987 roku Gorbaczow rozpocz�� sw�j program reform politycznych i ekonomicznych, wiedzia�, �e nie mo�e sobie pozwoli� na ryzyko konfrontacji z kierownictwem KGB. Wobec tego stara� si� utrzyma� delikatn� r�wnowag�, co cz�sto owocowa�o sprzecznymi decyzjami. Z jednej strony, og�osi� g�asnost i pierestrojk�, polityk� bezprecedensowej w Zwi�zku Radzieckim swobody wypowiedzi, wprowadzi� na wp� demokratyczn� ordynacj� wyborcz� do parlamentu, de facto pozwoli� na ukszta�towanie si� systemu wielopartyjnego oraz rozpocz�� polityk� zagraniczn�, kt�ra na nowo okre� li�a stosunki Rosji z Zachodem i Europ� Wschodni�. "Nowe my�lenie" Gorbaczowa po�o�y�o kres antyzachodniemu militaryzmowi, kt�ry przez czterdzie�ci lat usprawiedliwia� wzrost wydatk�w na zbrojenia. Z drugiej strony, wzmocni� pozycj� s�u�b specjalnych. We wrze�niu 1988 roku Gorbaczow mianowa� szefem KGB jego d�ugoletniego pracownika, W�adimira Kriuczkowa, i uczyni� go jednym z najwa�niejszych swoich doradc�w, a z kierownictwa s�u�b nie wyrzuci� cz�onk�w starej gwardii ani nie podda� Komitetu kontroli prawnej. U�ywa� KGB na r�wni z oddzia�ami milicji i wojska do t�umienia niepoko j�w narodowo�ciowych, na przyk�ad w Gruzji, gdzie rosyj skie oddzia�y zabi�y dwudziestu dziewi�ciu cywil�w w nie s�awnej "masakrze w Tbilisi" w kwietniu 1989 roku6. Dwuznaczny stosunek Gorbaczowa do KGB by� wyni kiem z�o�onej sytuacji. Po pierwsze, reforma systemu socja listycznego, kt�r� Gorbaczow rozpocz�� swoj� pierestrojk�, szybko wymkn�a mu si� spod kontroli. System zacz�� si� raczej wali� ni� unowocze�nia�. Po drugie, Gorbaczow nie by� politycznie dostatecznie silny, by utrzyma� KGB w ry zach, nawet je�eli tego chcia�. Narastaj�ce niepokoje et niczne, pog��biaj�cy si� kryzys ekonomiczny, ��danie nie podleg�o�ci ze strony republik ba�tyckich i opozycja w �onie w�asnego kierownictwa - wszystkie te czynniki podkopywa �y jego w�adz�. Nie m�g� ryzykowa� konfliktu z KGB przez 22 KGB I MIT PUCZU SIERPNIOWEGO wzywanie do demokratycznych reform w tej organizacji, po niewa� potrzebowa� aparatu przymusu jako filaru swojej w�adzy. By� to problem, z kt�rym mia� si� r�wnie� zmierzy� nast�pca Gorbaczowa, Borys Jelcyn. Publicznie kierownictwo KGB, Kriuczkow i jego zast�p cy, deklarowali zdecydowane poparcie reform Gorbaczowa. Kriuczkow, kt�ry w czasach, gdy szefem KGB by� Jurij Andropow, pe�ni� funkcj� szefa I Zarz�du G��wnego (wywiad zagraniczny), prezentowa� wobec medi�w wywa�one i roz s�dne pogl�dy. Popiera� potrzeb� kompletnej przebudowy radzieckiej polityki zagranicznej. Wyra�a� zadowolenie z powstania komisji parlamentarnej, kt�ra mia�a kontrolo wa� KGB, i przyk�ada� du�� wag� do rehabilitacji ofiar czy stek stalinowskich. Na podstawie jego publicznych wyst� pie� (Kriuczkow udzieli� co najmniej osiemnastu wywia d�w prasowych w ci�gu pierwszych dw�ch lat swojego urz�dowania) i zwi�zk�w z "liberalnym" Andropowem nie kt�rzy zachodni analitycy uznali nominacj� Kriuczkowa za przejaw pierestrojki7. Pr�buj�c ze wszystkich sil promowa� nowy wizerunek KGB i przekonuj�c �wiat, �e organizacja ta radykalnie si� zmienia, funkcjonariusze Komitetu z trudem ukrywali sw�j niepok�j, zw�aszcza od po�owy 1990 roku. Mieli powody do zdenerwowania. W ko�cu ich partnerzy w Europie Wschod niej, gdzie komunizm ju� upad�, z dnia na dzie� tracili pra c�, a niekt�rzy zostali nawet postawieni przed s�dem za przest�pstwa kryminalne. W republikach nierosyjskich grupy nacjonalistyczne, kt�re postrzega�y KGB jako pod stawowy symbol rosyjskiej dominacji, posuwa�y si� do gr�b, a w niekt�rych wypadkach nawet do atak�w na bu dynki KGB. Narasta�o r�wnie� zjawisko "niedyskrecji", po pe�nianych przez rozczarowanych funkcjonariuszy s�u�b specjalnych. W rezultacie glasnosti krytyka stawa�a si� co raz g�o�niejsza, a do prasy przecieka�y szokuj�ce historie obrazuj�ce pogard� KGB dla prawa8. Mimo �e kierownictwo KGB pr�bowa�o broni� swojego dobrego imienia i powo�a�o nawet specjalne biuro ds. public 23 . ROZDZIA� PIERWSZY relations (kt�re mi�dzy innymi sponsorowa�o wybory "miss KGB"), to w Komitecie dominowa�o uczucie frustracji i zde nerwowania. W marcu 1990 roku grupa funkcjonariuszy KGB z kwatery g��wnej w Moskwie wystosowa�a apel do de putowanych do Rady Najwy�szej ZSRR, by powstrzymali ro sn�c� przest�pczo�� i destabilizacj� w kraju przez przyj�cie ustaw wzmacniaj�cych pozycj� KGB. Kriuczkow i jego za st�pcy zacz�li g�o�no przestrzega� przed narodowymi aspira cjami nie-Rosjan w Zwi�zku Radzieckim, a tak�e przed nie bezpiecze�stwem gospodarki wolnorynkowej. W przem�wie niu, wyg�oszonym na XXVIII Zje�dzie KPZR w lipcu 1990 roku, Kriuczkow ostrzega�, �e "poddanie kraju pierwotnym si�om wolnego rynku by�oby katastrofalnym b��dem"9. Gorbaczow odpowiedzia� na apele KGB, zwi�kszaj�c si�y policyjne, kt�re mia�y zapewni� spok�j i walczy� z prze st�pstwami gospodarczymi i zamieszkami wybuchaj�cymi na tle etnicznym. Rozszerzy� r�wnie� w�asn� w�adz�, na rzucaj�c w marcu 1990 roku Zjazdowi Deputowanych Lu dowych now� ustaw� o stanie wyj�tkowym, kt�ra mia�a by� konstytucyjn� podstaw� zapewnienia prezydentowi ZSRR ogromnej w�adzy. Potem Gnrbary.nw popar� nieoficialnie now� ustaw� o KGB, rozszerzaj�c� kompetencje Komitetu, kt�r� Rada Najwy�sza przyj�a w maju 1991 roku10. Ostrze �enia o straszliwych konsekwencjach dalszego tolerowania zamieszek etnicznych, erozji prawa i porz�dku wywar�y du �e wra�enie na Gorbaczowie i jego doradcach. Nie mogli so bie pozwoli� na lekcewa�enie tych niebezpiecze�stw. KONSERWATY�CI ZWIERAJ� SZEREGI Za kulisami zar�wno kierownictwo KGB, jak i dow�dcy wojskowi zacz�li jesieni� 1990 roku przygotowywa� plany wprowadzenia stanu wojennego. Pretekstem mia�o by� og�oszenie, �e rozw�j sytuacji zagra�a pa�stwu". Przetesto wali swoje zamiary na Litwie w styczniu 1991 roku, kiedy radzieckie si�y bezpiecze�stwa oraz oddzia�y wojskowe wkroczy�y do Wilna i zaatakowa�y stacj� telewizyjn�. 24 KGB I MIT PUCZU SIERPNIOWEGO Wbrew wra�eniu, jakie stara� si� wywrze� na opinii pu blicznej, Gorbaczow nie by� jedynie niewinnym �wiadkiem tych wydarze�. Dow�dca Radzieckich Si� Powietrznych jed noznacznie stwierdzi� w p�niejszym wywiadzie, �e prezy dent osobi�cie decydowa� o r�nych "sankcjach", wprowa dzanych przez KGB i wojsko12. Dokumenty z archiw�w s�u�b specjalnych rzeczywi�cie pokazuj�, �e Gorbaczow by� w pe�ni �wiadomy plan�w wprowadzenia przez KGB stanu wyj�tkowego i rozwa�a� tak� ewentualno�� przy kilku oka zjach. Biuro Polityczne KPZR powa�nie zastanawia�o si� nad u�yciem nadzwyczajnych �rodk�w w marcu 1991 roku, kiedy tysi�ce moskwian wyleg�o na ulice, by zadeklarowa� poparcie dla Borysa Jelcyna13. Inne dokumenty archiwalne - odkryte przez komisj� par lamentarn� powo�an� do zbadania okoliczno�ci puczu sierp niowego - r�wnie� pokazuj�, �e Gorbaczow cz�sto upowa� nia� KGB do prowadzenia "niedemokratycznych" dzia�a�, takich jak inwigilowanie i pods�uchiwanie swoich politycz nych oponent�w (a czasami r�wnie� i wsp�pracownik�w). Prezydent nie tylko czyta� raporty KGB, ale r�wnie� robi� na nich odr�czne adnotacje14. Obro�cy Gorbaczowa argumento wali p�niej, �e dzia�ania prezydenta wynika�y z celowej dezinformacji KGB. Wed�ug nich KGB zasypywa� Gorbaczo wa raportami, w kt�rych w fa�szywy spos�b przedstawiano sytuacj� polityczn�. Mia�y one przekonywa� Gorbaczowa, �e sprawy wymkn�y si� spod kontroli, a jego w�asna pozycja jest tak zagro�ona, �e nie da si� unikn�� u�ycia nadzwyczaj nych �rodk�w, nie wy��czaj�c stanu wyj�tkowego15. Nale�y jednak w�tpi�, �e Gorbaczow by� tak naiwny, by wierzy� we wszystko, co m�wi�y doniesienia KGB. Nie jest to jednak zbyt istotne, poniewa� analizy KGB nie by�y za pewne dalekie od prawdy. Wiosn� 1991 roku Gorbaczow traci� grunt pod nogami tak szybko, �e m�g� mie� poczucie, �e wszyscy s� przeciwko niemu. Jelcyn, kt�ry w czerwcu zo sta� wybrany prezydentem Rosji i mia� demokratyczn� legi tymacj� dla swej w�adzy, naciska� na Gorbaczowa, by zrezy gnowa� z wi�kszo�ci swych uprawnie�. Nowy prezydent nie 25 . ROZDZIA� PIERWSZY tylko nawo�ywa� do pozbawienia KPZR kierowniczej roli w pa�stwie, ale ��da� r�wnie� bezprecedensowego rozsze rzenia niezale�no�ci republik ZSRR. Pod presj� Jelcyna Gorbaczow zgodzi� si� w kwietniu 1991 roku na scedowanie pewnych funkcji rz�du centralnego na republiki, wyrzeka j�c si� tym samym znacznej cz�ci w�adzy. To jednak nie wystarcza�o - Rosja i inne republiki zacz�y domaga� si� stworzenia nowej struktury federacji. Gdy trwaj�ce przez ca�e lato negocjacje z republika� skimi i regionalnymi przyw�dcami nie przynios�y rezulta tu, Gorbaczow zacz�� w tajemnicy spotyka� si� z Jelcynem i kazachskim przyw�dc�, Nursu�tanem Nazarbajewem, by dopracowa� szczeg�y porozumienia z republikami. 23 lip ca w Nowym Ogariewie og�oszono tak zwany Traktat Zwi�zkowy, kt�ry mia� by� podpisany 20 sierpnia 1991 ro ku, sprowadzaj�cy Gorbaczowa i innych cz�onk�w w�adz centralnych do drugorz�dnej roli politycznej. Perspektywa ta nie u�miecha�a si� prezydentowi ZSRR, szuka� wi�c od powiedniego pretekstu, by unikn�� podpisania tego doku mentu16. Jak m�wi� potem jeden z najbli�szych wsp�pra cownik�w GcrbaczGv,a, szef jego kancelarii, Waierij Boidin: "Byli przekonani, �e podpisanie traktatu spowoduje gospodarcze i finansowe bankructwo, rozpad si� zbrojnych i wszystkich innych struktur politycznych i ekonomicznych, upadek naszej wsp�lnej kultury i wzrost niepokoj�w et nicznych"17. PR�BA PRZEJ�CIA W�ADZY Pierwsza wersja kryzysu sierpniowego z 1991 roku, po wszechnie akceptowana w Rosji i na Zachodzie, by�a prosta: kierownictwo KGB od kilku miesi�cy planowa�o odsuni�cie Gorbaczowa i czeka�o na sprzyjaj�cy moment. Kriuczkow i jego wsp�pracownicy uwa�ali, �e prezydent posun�� si� za daleko w reformowaniu systemu i dlatego trzeba go usu n��. 18 sierpnia przeprowadzili zamach stanu i zaskoczyli Gorbaczowa kompletnie, osadzaj�c go w areszcie domowym 26 KGB I MIT PUCZU SIERPNIOWEGO w Forosie, w jego letniej willi na Krymie. Pr�ba przej�cia w�adzy nie powiod�a si� ze wzgl�du na zdecydowany op�r Jelcyna i jego zwolennik�w18. Nie min�o wiele czasu, a ta wersja wydarze� straci�a w Rosji jak�kolwiek wiarygodno��. Gdy pojawia�o si� coraz wi�cej pyta�, na kt�re nie by�o odpowiedzi, a kolejne wer sje zdarze� wzajemnie si� wyklucza�y, wielu Rosjan zacz�o w�tpi� w pomys�, jakoby Gorbaczow by� niewinn� ofiar� spiskowc�w. Zamiast tego twierdzili, �e by� g��boko zaanga �owany w ca�� spraw�. Jak - pytali - Gorbaczow m�g� zo sta� zdradzony przez ludzi, kt�rych zna� tak dobrze? Szef KGB, Kriuczkow, by� jego zaufanym wsp�pracownikiem. Towarzyszy� Gorbaczowowi w jego pierwszej podr�y do Stan�w Zjednoczonych pod koniec 1988 roku i by� g��wnym filarem jego trustu m�zg�w. Gorbaczow zna� Anatolija �ukianowa, kt�ry wspiera� Pa�stwowy Komitet Stanu Wyj�t kowego po jego sformowaniu, jeszcze z czas�w studi�w prawniczych na Uniwersytecie Moskiewskim. Nawet �a�os ny Giennadij Janajew, wy�miewany przez media za pija� stwo i g�upot�, zdoby� niezachwiane zaufanie Gorbaczowa. Kiedy pod koniec 1990 roku deputowani sprzeciwili si� kandydaturze Janajewa na wiceprezydenta Zwi�zku Ra dzieckiego, argumentuj�c, �e jest on przeciwny reformom, Gorbaczow wymusi� na nich zgod�, m�wi�c: "W najtrud niejszych momentach mojego �ycia chc� mie� obok siebie osob�, kt�rej ufam absolutnie"19. To zadziwiaj�ce, �e taki do�wiadczony polityk jak Gorba czow m�g� si� tak bardzo pomyli� w ocenie swoich wsp� pracownik�w, tym bardziej �e by� wielokrotnie i z r�nych �r�de� ostrzegany, i� twardoglowi d��� do przesilenia. Wy druki telefoniczne pokazuj�, �e rano w dniu swego rzeko mego aresztowania prezydent rozmawia� z Kriuczkowem i innymi spiskowcami20. Nast�pnie bezczynnie pozosta� w Forosie. Czy naprawd� si� pomyli�? Czy mo�e by� w pe�ni �wiadomy ich plan�w? Dowody wskazuj�, �e Gorbaczow nie by� niewinn� ofiar� spiskowc�w i �e raczej popiera� pomys� wprowadzenia sta27 . ROZDZIA� PIERWSZY nu wyj�tkowego na terenie ca�ego kraju. Gawrii� Pop�w, by �y mer Moskwy, kt�ry ostrzeg� ameryka�skiego ambasado ra, Jacka Matlocka, o planach zastosowania �rodk�w nad zwyczajnych w czerwcu 1991 roku, powiedzia� potem, �e jest przekonany, i� Gorbaczow zach�ca� twardog�owych cz�onk�w swojego rz�du do podj�cia takich dzia�a�, by po wstrzyma� rosn�cego w si�� Jelcyna. Matlock jednak �le zinterpretowa� ostrze�enie Popowa i powt�rzy� je Gorbaczowowi zamiast Jelcynowi. W efekcie prezydent zrezygnowa� z pomys�u wprowadzenia stanu wyj�tkowego w czerwcu21. Dwa miesi�ce p�niej, gdy zbli�a�a si� data podpisania Traktatu Zwi�zkowego, wsp�pracownicy Gorbaczowa uru chomili plan wprowadzenia stanu wyj�tkowego, kt�ry unie mo�liwi�by podpisanie traktatu. Gorbaczow, jak m�wi�, by� w pe�ni �wiadomy ich dzia�a�. "Organizatorzy tej akcji naj pierw powiadomili prezydenta - powiedzia� potem �ukianow. - A on nie zrobi� nic, by ich powstrzyma�"22. Wszyscy oskar�eni puczy�ci twierdzili, �e Gorbaczow da� im woln� r�k� w przygotowaniach, a potem, zamiast przyjecha� do Moskwy i przej�� dow�dztwo, niespodziewarrmlinar nhnrnhp" l ynctFlwi� swoich tnwa - j c r j rzyszy "na lodzie" (okaza�o si�, �e Gorbaczow mia� k�opoty z kr�gos�upem. Jeden z jego lekarzy m�wi�, �e polecia� do Forosu 18 sierpnia, kiedy prezydent mia� by� osadzony w areszcie domowym, i zaaplikowa� mu silne leki przeciw b�lowe, po kt�rych Gorbaczow na kr�tko zasn��)23. By�o to zachowanie typowe dla Gorbaczowa. Podobnie post�powa� wcze�niej, kiedy sytuacja wymaga�a zdecydowanych kro k�w, za kt�re jednak on sam nie chcia� bra� odpowiedzial no�ci. Chocia� Gorbaczow kierowa� rz�dem w czasie masa kry w Tbilisi w kwietniu 1989 roku i w czasie krwawych zaj�� w republikach ba�tyckich na pocz�tku 1991, potrafi� unikn�� odpowiedzialno�ci, zas�aniaj�c si� niewiedz�. Pre zydent zbija� wielki polityczny kapita�, tworz�c publiczny wizerunek osoby, kt�ra znajduje si� pod nieustann� presj� swych konserwatywnych podw�adnych, a nawet jest przez nich oszukiwana. Pozwala�o mu to zachowa� opini� demo28 TTIO TTlrrT�3� C KGB I MIT PUCZU SIERPNIOWEGO kraty w oczach Zachodu i jednocze�nie ogranicza� refor my. Jak powiedzia� by�y premier i jeden z oskar�onych, Walentin Paw��w: "Gorbaczow postanowi� zagra� w gr�, w kt� rej nie m�g� przegra�. Gdyby stan wyj�tkowy zosta� wpro wadzony podczas jego pobytu na Krymie, wr�ci�by do Mo skwy po wyzdrowieniu i przej��by w�adz�. Gdyby to si� nie uda�o, m�g�by wr�ci�, aresztowa� wszystkich i jako prezy dent ponownie obj�� w�adz�. W ka�dym wypadku pokaza� by ludziom, �e ma absolutnie czyste r�ce"24. Kiedy czterej emisariusze (Bo�din, Wariennikow, Oleg Bak�anow, wiceprze wodnicz�cy Komitetu Obrony Kraju, i Oleg Szenin, sekretarz Komitetu Centralnego) przylecieli do Forosu 18 sierpnia, by przedyskutowa� z Gorbaczowem przygotowania do wpro wadzenia stanu wyj�tkowego, ku swemu rozczarowaniu stwierdzili, �e Gorbaczow nieoczekiwanie zmieni� sw�j sto sunek do ca�ej sprawy. Rozmawia� z nimi ostro i odm�wi� publicznego poparcia, m�wi�c m�tnie, by robili to, co uzna j� za stosowne25. PYTANIA O UWI�ZIENIE GORBACZOWA Wersja, jakoby pucz by� spiskiem kierownictwa KGB, ma j�cym na celu pozbawienie prezydenta w�adzy, opiera�a si� na twierdzeniu Gorbaczowa, �e by� on przetrzymywany w Forosie w kompletnej izolacji. Je�eli rzeczywi�cie by� przeciw ny wprowadzeniu stanu wyj�tkowego, powinien przypuszczal nie w miar� mo�liwo�ci pr�bowa� zawiadomi� �wiat o swoim stanowisku. ��czno�� w Forosie zosta�a rzekomo odci�ta 18 sierpnia przed przybyciem o 16.50 czterech emisariuszy, kt�rym towarzyszy� Jurij Plechanow, szef DC Zarz�du G��wne go KGB, odpowiadaj�cego za ochron� cz�onk�w KC i najwy� szych w�adz pa�stwowych (zob. Tabela l). Wed�ug Gorbaczo wa, gdy zapowiedziano nieoczekiwanych go�ci, chwyci� za s�u chawk�, by dowiedzie� si� o cel tej wizyty, stwierdzi� jednak, �e wszystkie telefony milcz�. Niech�tnie zatem, jak m�wi�, przyj�� tych ludzi. Kiedy odm�wi� spe�nienia ��da�, go�cie 29 . ROZDZIA� PIERWSZY TABELA l. Kalendarium puczu z sierpnia 1991 roku 18 sierpnia godzina 16.00 godzina 16.50 godzina 18.00 19 sierpnia godzina 4.00 godzina 6.00 godzina 22.30 20 sierpnia 21 sierpnia godzina 1.00 godzina 8.00 godzina 17.00 godzina 18.38 22 sierpnia godzina 2.30 ��czno�� w willi prezydenta w Forosie wg telefonisty i Szachnazarowa zostaje odci�ta. Inne �r�d�a podaj� godzin� 16.30, 16.32 lub 17.50. Przybycie wys�annik�w PKSW (Bo�dina, Wariennikowa, Bak�anowa i Szenina). Wyjazd wys�annik�w. Komandosi z jednostki "Alfa" przyje�d�aj� do willi Jelcyna, ale nie aresztuj� go. PKSW og�asza wprowadzenie stanu wyj�tkowego. Jelcyn w siedzibie parlamentu Rosji wydaje dekret, pot�piaj�cy PKSW. Primakow wraca do Moskwy. Primakow o�wiadcza, �e prezydent Gorbaczow nie jest chory i �e zosta� uwi�ziony. Czo�gi wje�d�aj� do Moskwy i kieruj� si� w stron� Bia�ego Domu, siedziby parlamenn-i Republiki Rosyjskiej. Trzech m�odych ludzi ginie przy pr�bie zdobycia czo�gu. Ministerstwo Obrony wycofuje wojsko z ulic Moskwy. Pi�ciu cz�onk�w PKSW, w tym Kriuczkow, przybywa do Forosu, gdzie zostaj� p�niej aresztowani. ��czno�� w Forosie zostaje przywr�cona (niekt�re �r�d�a podaj�, �e wkr�tce po godz. 17.00). Samolot z prezydentem Gorbaczowem i pi�cioma zaaresztowanymi spiskowcami na pok�adzie l�duje w Moskwie. 30 KGB I MIT PUCZU SIERPNIOWEGO wyjechali, zostawiaj�c go pod siln� stra�� w jego willi. Przez nast�pne siedemdziesi�t dwie godziny, jak relacjono wa� Gorbaczow dziennikarzom po swoim dramatycznym po wrocie do Moskwy w nocy 22 sierpnia, by� zupe�nie odci�ty od �wiata i nie m�g� si� skontaktowa� z nikim spoza Fo rosu26. Oskar�eni w p�niejszym procesie twierdzili, �e ��czno�� Gorbaczowa ze �wiatem wcale nie zosta�a odci�ta i m�g� on w ka�dej chwili wr�ci� do Moskwy. Oczywi�cie, nie musimy im do ko�ca wierzy�; mieli wszak silne motywy, by oskar�a� prezydenta. Jednak od czasu puczu pojawi�o si� wystarcza j�co du�o wiarygodnych dowod�w, by przychyli� si� do ich wersji i uzyska� nowy obraz roli, jak� w tych wydarzeniach odegra� KGB. Po pierwsze, znacznie r�ni� si� od siebie podawane go dziny, w kt�rych jakoby ��czno�� telefoniczna mia�a zosta� odci�ta. Oczywi�cie takie nie�cis�o�ci s� typowe w podob nych przypadkach, ale rozbie�no�ci sugeruj�, �e wersje wy darze� ustalano ju� po fakcie. Prezydencki doradca, Gieorgij Szachnazarow, kt�ry przebywa� w sanatorium Lu�ny i (12 kilometr�w od prezydenckiej willi), m�wi� na konferencji prasowej 22 sierpnia, �e rozmawia� kr�tko z Gorbaczowem 18 sierpnia o godzinie 16.00 i �e natychmiast po tej rozmo wie ��czno�� zosta�a przerwana27. Telefonistka w centrali miejskiej to potwierdzi�a28. Jednak wed�ug Gorbaczowa rozmowa z Szachnazarowem, w czasie kt�rej omawiali prze m�wienie, jakie prezydent mia� wyg�osi� na zbli�aj�cej si� sesji Rady Najwy�szej, odby�a si� nie