Mi�dzynarodowe POST�POWANIE CYWILNE Tadeusz Ereci�ski Jan Ciszewski Wydawnictwa Prawnicze PWN Warszawa 2000 Poszczeg�lne rozdzia�y napisali: Tadeusz Ereci�ski � I, II, III, IV. VII pkt l, 2, IX pkt l, X, XI, XII, XIII, XIV Jan Ciszewski � V, VI, VII pkt 3, VIII, IX pkt 2, 3, 4, 5 Projekt ok�adki i stron tytu�owych Maryna Wi�niewska Redaktor Gra�yna Polkowska Redaktor techniczny Ma�gorzata Tim Tytu� dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej Firma jest cz�onkiem Polskiej Izby Ksi��ki � Copyright by Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o. Warszawa 1999 ISBN 83-87558-79-6 Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o., ul. gen. K. Sosnkowskiego l, 02-495 Warszawa Dzia� Handlowy: tel. i fax: (22) 667-45-31, 667-75-43, fax: (22) 723-07-38,723-07-39 http://www.wp-pwn.com.pl e-mail:[email protected] Wydanie pierwsze Sk�ad i �amanie: KOLONEL, Warszawa Druk uko�czono w grudniu 1999 r. Druk i oprawa: Zak�ady Graficzne im. KEN w Bydgoszczy SPIS TRE�CI WYKAZ SKR�T�W ....................... 9 OD AUTOR�W ......................... 11 Rozdzia� I. ZAGADNIENIA OG�LNE ................. 13 1. Poj�cie mi�dzynarodowego post�powania cywilnego ........... 13 2. Przedmiot i zakres mi�dzynarodowego post�powania cywilnego ....... 14 3. Mi�dzynarodowe post�powanie cywilne a post�powanie cywilne i mi�dzynarodowe prawo prywatne ........................ 16 4. Problemy kwalifikacji i porz�dku publicznego w mi�dzynarodowym post�powaniu cywilnym ......................... 18 5. �r�d�a polskiego mi�dzynarodowego prawa procesowego cywilnego ...... 22 6. Konwencja brukselska z 1968 roku i konwencja z Lugano z 1988 roku o jurysdykcji i wykonywaniu orzecze� w sprawach cywilnych i handlowych ........ 29 7. Nauka mi�dzynarodowego post�powania cywilnego ........... 36 Rozdzia� H. ZASADY POLSKIEGO MI�DZYNARODOWEGO PRAWA PROCESOWEGO CYWILNEGO ................... 40 1. Zasada priorytetu um�w mi�dzynarodowych .............. 41 2. Zasada r�wnouprawnienia cudzoziemc�w ............... 47 3. Zasada stosowania w�asnego prawa procesowego (lex f on processualis) . .... 51 4. Zasada respektowania obcej jurysdykcji oraz zagranicznych orzecze� i akt�w ... 55 5. Zasada wzajemno�ci ..................... 58 Rozdzia� ffl. JURYSDYKCJA KRAJOWA � ZAGADNIENIA OG�LNE ..... 61 1. Poj�cie i metody regulacji jurysdykcji krajowej ............. 61 2. ��czniki uzasadniaj�ce jurysdykcj� krajow� .............. 70 3. Rodzaje jurysdykcji krajowej ................... 73 4. Jurysdykcja wed�ug konwencji z Lugano z 1988 roku ........... 77 5. Znaczenie procesowe jurysdykcji krajowej i skutki jej braku. Ci�g�o�� jurysdykcji . 83 6. Zawis�o�� sprawy w s�dzie zagranicznym a jurysdykcja krajowa ....... 85 6 Spis tre�ci Rozdzia� IV. JURYSDYKCJA KRAJOWA � ZAGADNIENIA SZCZEGӣOWE . . 87 1. Jurysdykcja krajowa w sprawach ma��e�skich i rodzinnych (art. 1100-1101 k.p.c.) . 88 2. Jurysdykcja krajowa na podstawie art. 1102 k.p.c. ............ 97 3. Jurysdykcja krajowa w procesie w sprawach maj�tkowych (art. 1103 k.p.c.) ... 99 4. Umowy prorogacyjne i derogacyjne ................ 106 Rozdzia� V. JURYSDYKCJA KRAJOWA W POST�POWANIU NIEPROCESOWYM 114 1. Jurysdykcja krajowa w sprawach o ubezw�asnowolnienie ......... 114 2. Jurysdykcja krajowa w sprawach o uznanie za zmar�ego .......... 119 3. Jurysdykcja krajowa w sprawach o stwierdzenie zgonu .......... 125 4. Jurysdykcja krajowa w sprawach z zakresu opieki i kurateli ......... 128 5. Jurysdykcja krajowa w sprawach spadkowych rozpoznawanych w post�powaniu nieprocesowym ........................ 145 6. Jurysdykcja krajowa w innych sprawach rozpoznawanych w post�powaniu nieprocesowym 156 Rozdzia� VI. ZWOLNIENIE SPOD JURYSDYKCJI KRAJOWEJ ....... 165 1. Immunitet dyplomatyczny .................... 165 2. Immunitet jurysdykcyjny pa�stw obcych ............... 169 3. Immunitet konsularny ..................... 175 4. Umorzenie post�powania na podstawie art. 1113 k.p.c. .......... 177 5. Zrzeczenie si� immunitetu jurysdykcyjnego .............. 178 6. Immunitet egzekucyjny .................... 181 Rozdzia� VII. STRONY I UCZESTNICY MI�DZYNARODOWEGO POST�POWANIA CYWILNEGO � ZAGADNIENIA WYBRANE ......... 183 1. Zdolno�� s�dowa i procesowa .................. 183 2. Zast�pstwo procesowe ..................... 187 3. Sytuacja procesowa cudzoziemca ................. 189 Rozdzia� Vin. MI�DZYNARODOWA POMOC PRAWNA I DOR�CZENIA . ... 216 1. Tryb porozumiewania si� s�d�w polskich przy wyst�powaniu o udzielenie pomocy prawnej .......................... 217 2. Zakres pomocy prawnej i organy uprawnione do wyst�powania o udzielenie pomocy prawnej .......................... 220 3. Odmowa udzielenia pomocy prawnej ................ 222 4. Udzielanie pomocy prawnej przez s�dy polskie ............. 224 5. Wnioski s�d�w polskich o udzielenie pomocy prawnej za granic� ....... 228 6. Dor�czenie pism osobom przebywaj�cym w Polsce, kt�re nie podlegaj� s�dom polskim 231 7. Pe�nomocnik do dor�cze� .................... 232 8. Inne kwestie dotycz�ce pomocy prawnej ............... 238 Rozdzia� IX. INNE ZAGADNIENIA PROCESOWE W SPRAWACH O CHARAKTERZE MI�DZYNARODOWYM ................. 241 1. Zagadnienia dowodowe w mi�dzynarodowym procesie cywilnym ....... 241 2. Zabezpieczenie dowod�w .................... 249 3. Zagraniczne dokumenty urz�dowe ................. 251 4. Zabezpieczenie spadku po cudzoziemach ............... 256 5. Uzasadnianie prawomocnych orzecze� ................ 263 Spis tre�ci 7 Rozdzia� X. STWIERDZANIE TRE�CI I STOSOWANIE PRAWA OBCEGO PRZEZ S�D POLSKI ..................... 265 1. Kwestia charakteru prawa obcego jako podstawy orzekania przez s�d polski . . . 265 2. Zasada iura novit curia a prawo obce ................ 273 3. �rodki prawne stwierdzenia tre�ci prawa obcego ............ 277 4. Wyk�adnia norm prawa obcego .................. 283 5. Skutki niemo�no�ci ustalenia tre�ci norm prawa obcego .......... 287 6. Wy��czenie zastosowania norm prawa obcego ............. 290 7. Kontrola instancyjna zastosowania norm prawa obcego .......... 294 Rozdzia� XI. UZNAWANIE ORZECZE� ZAGRANICZNYCH ......... 300 1. Skuteczno�� orzecze� zagranicznych � zagadnienia og�lne ......... 300 2. Poj�cie skuteczno�ci orzecze� zagranicznych i system uznawania zagranicznych orzecze� w Polsce ......................... 307 3. Zakres orzecze� podlegaj�cych uznaniu ............... 315 4. Warunki uznania ....................... 330 5. Uznanie zagranicznych orzecze� ex leg� ............... 359 6. Skutki uznania zagranicznego orzeczenia ............... 367 Rozdzia� XII. WYKONANIE W POLSCE ZAGRANICZNYCH ORZECZE� I UGOD 374 1. Orzeczenia podlegaj�ce wykonaniu ................. 375 2. Warunki wykonalno�ci ..................... 378 3. Wykonalno�� zagranicznych ugod ................. 381 Rozdzia� Xm. POST�POWANIE O UZNANIE LUB WYKONANIE ZAGRANICZNEGO ORZECZENIA .................... 384 1. Charakter post�powania delibacyjnego ................ 384 2. Legitymacja do ��dania uznania lub wykonania zagranicznego orzeczenia i do udzia�u w post�powaniu ....................... 386 3. Tryb post�powania ...................... 391 Rozdzia� XIV. UZNANIE I WYKONANIE ZAGRANICZNYCH ORZECZE� WED�UG KONWENCJI Z LUGANO Z 1988 ROKU .......... 408 1. Zagadnienia og�lne i poj�cie orzeczenia ............... 408 2. Uznanie orzecze� wed�ug konwencji �uga�skiej ............. 412 3. Wykonanie orzecze� wed�ug konwencji �uga�skiej ............ 415 KONWENCJA O JURYSDYKCJI I WYKONYWANIU ORZECZE� S�DOWYCH W SPRAWACH CYWILNYCH I HANDLOWYCH SPORZ�DZONA W LUGANO DNIA 16 WRZE�NIA 1988 ROKU, RATYFIKOWANA PRZEZ PREZYDENTA RP DNIA 26 SIERPNIA 1999 ROKU. .................... 423 WYKAZ SKR�T�W �Archiv fur die civilistische Praxis" Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwo�ci Dziennik Ustaw Europejski Trybuna� Sprawiedliwo�ci Festschrift (Ksi�ga Pami�tkowa) International and Comparative Law Quarterly �Praxis des Intemationalen Privat-und Yerfahrensrecht" Internationales Zivilprozessrecht Kodeks cywilny Kodeks post�powania cywilnego Kodeks rodzinny i opieku�czy �Kwartalnik Prawa Prywatnego" Monitor Polski �Monitor Prawniczy" �Nowe Prawo" Orzecznictwo Trybuna�u Konstytucyjnego Orzecznictwo S�du Najwy�szego do 1962 r. Orzecznictwo S�du Najwy�szego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpiecze� Spo�ecznych (od 1963 r. do 1994 r.) Orzecznictwo S�du Najwy�szego Izba Cywilna (od 1995 r.) Orzecznictwo S�du Najwy�szego � Biuletyn Prokuratury Generalnej Orzecznictwo S�d�w Polskich Orzecznictwo S�d�w Polskich i Komisji Arbitra�owych �Palestra" �Pa�stwo i Prawo" �Polski Proces Cywilny" �Praca i Zabezpieczenie Spo�eczne" �Prawo i �ycie" �Problemy Egzekucji S�dowej" �Problemy Praworz�dno�ci" prawo prywatne mi�dzynarodowe � prawo o aktach stanu cywilnego � prawo o ustroju s�d�w powszechnych �Problemy Prawne Handlu Zagranicznego" 10 Wykaz, skr�t�w PS � �Przegl�d S�dowy" PUG � �Przegl�d Ustawodawstwa Gospodarczego" PZS � �Praca i Zabezpieczenie Spo�eczne" RabelsZ � �Rabels Zeitschrift fur ausiandisches und internationales Privatrecht RIW � �Recht der Internationalen Wirtschaft" RPEiS � �Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" SC � �Studia Cywilistyczne" SP � �Studia Prawnicze" Zb.Orz. � Zbi�r Orzecze� Zb.Urz. � Zbi�r Urz�dowy ZfR � �Zeitschrift fur Rechtsvergleichung" ZNIBPS � �Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa S�dowego" ZNUJ � �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" ZPAMS � �Zeszyty Problemowo-Analityczne Ministerstwa Sprawiedliwo�ci" ZPO � Zivilprozessordnung ZZP (ZfZP) � �Zeitschrift fur Zivilprozess" OD AUTOR�W Zmiany, kt�re dokona�y si� w Polsce po 1989 r., spowodowa�y r�wnie� znaczny wzrost zainteresowania szeroko rozumianym mi�dzynarodowym obrotem prawnym. Problematyka mi�dzynarodowego post�powania cywilnego stanowi istotny fragment tego obrotu, odnosz�c si� do s�dowego post�powania cywilnego z elementem zagranicznym przed s�dami polskimi. Sprawy te w praktyce s� z regu�y trudne i skomplikowane, a dla ich rozstrzygni�cia niezb�dna jest znajomo�� postanowie� konwencji mi�dzynarodowych wielo-i dwustronnych. W literaturze polskiej brak by�o dot�d opracowania, kt�re wykracza�oby poza praktyczne aspekty obrotu mi�dzynarodowego w sprawach cywilnych. Nawi�zuj�c do podstaw teoretycznych poszczeg�lnych problem�w om�wionych w pracach przedstawicieli polskiej i zagranicznej doktryny, pragniemy szerzej, ale w spos�b syntetyczny, pokaza� t�o podstawowych instytucji mi�dzynarodowego procesu cywilnego. Dzi�ki temu ksi��ka ta s�u�y� mo�e nie tylko studentom wydzia��w prawa uniwersytet�w i wydzia��w prawa handlu zagranicznego wy�szych uczelni ekonomicznych, s�dziom, adwokatom, radcom prawnym i praktykom uprawiaj�cym inne zawody prawnicze, ale tak�e wszystkim tym, kt�rzy chcieliby bli�ej pozna� problematyk� jurysdykcji krajowej, uznawania i wykonywania zagranicznych orzecze� s�dowych oraz inne instytucje mi�dzynarodowego post�powania cywilnego. Realna mo�liwo�� stania si� Polski w 1999 r. stron� konwencji z Lugano z 1988 r. o jurysdykcji krajowej i wykonywaniu orzecze� w sprawach cywilnych i handlowych przes�dzi�a o tym, �e w ksi��ce zamieszczono om�wienie rozwi�za� tej konwencji. Opracowanie nie obejmuje natomiast zagadnie� mi�dzynarodowego post�powania egzekucyjnego, mi�dzynarodowego arbitra�u handlowego oraz mi�dzy- 12 Od autor�w narodowego prawa upad�o�ciowego. Ka�da z tych dziedzin wymaga�aby odr�bnego obszernego przedstawienia, co znacznie wykracza�oby poza ramy tej ksi��ki. Stan prawny, literatur� i publikowane orzecznictwo uwzgl�dniono na koniec maja 1999 roku. Rozdzia� ZAGADNIENIA OG�LNE 1. POJ�CIE MI�DZYNARODOWEGO POST�POWANIA CYWILNEGO W wielu sprawach dotycz�cych fakt�w i zdarze� z dziedziny stosunk�w uregulowanych w szczeg�lno�ci przez prawo cywilne oraz rodzinne i opieku�cze wyst�puje element wskazuj�cy na to, �e dany stosunek prawny wykracza poza polski obszar prawny, chocia� skutki prawne tych fakt�w i zdarze� powinny by� ocenione i rozstrzygni�te w Polsce. Element ten okre�la si� jako �zagraniczny" lub �obcy", rzadziej jako �mi�dzynarodowy". Istnienie elementu zagranicznego w sprawie cywilnej oznacza zatem, �e dana sprawa ma zwi�zek z wi�cej ni� jednym systemem prawnym. Zwi�zek ten mo�e odnosi� si� do stron lub uczestnik�w post�powania � mo�na wtedy m�wi� o elemencie zagranicznym sprawy cywilnej w znaczeniu podmiotowym. B�dzie tak przyk�adowo wtedy, gdy w sprawie wyst�puj� osoby maj�ce r�ne obywatelstwo, jedna ze stron lub uczestnik post�powania zamieszkuje lub ma miejsce pobytu za granic�. Element zagraniczny w znaczeniu przedmiotowym wyst�puje wtedy, gdy odnosi si� do przedmiotu procesu lub sporu, b�d� stosunku prawnego, z kt�rego sp�r ten wynika. Przyk�adowo wyst�pi to w sytuacjach, gdy przedmiot sporu znajduje si� za granic�, zobowi�zanie powsta�o za granic�, umowa ma by� wykonana za granic�, w obcym pa�stwie pope�niony zosta� czyn niedozwolony lub za granic� zosta� otwarty spadek. Element zagraniczny mo�e mie� wreszcie tylko charakter procesowy, np. gdy w toku post�powania przed s�dem polskim powstanie konieczno�� przes�uchania �wiadka zamieszka�ego za granic�. Przy rozpoznawaniu spraw cywilnych z elementem zagranicznym wy�aniaj� si� przed s�dem polskim zagadnienia zwi�zane z ustaleniem w�a�ciwego systemu prawnego, wed�ug kt�rego powinien on dokona� oceny prawnej danego stanu faktycznego, oraz szczeg�lne zagadnienia prawa mi�dzynarodowego prywatnego. Zastosowanie normy kolizyjnej do konkretnego stanu faktycznego doprowadza do ustalenia, jakie prawo materialne b�dzie prawem w�a�ciwym do rozstrzygni�cia danej sprawy. Je�eli s�d polski stosuje prawo obce jako prawo w�a�ciwe do rozstrzygni�cia sporu, to jest to jakby wt�rn� wskaz�wk� mi�dzynarodowego 14 /. Zagadnienia og�lne charakteru sprawy. Musi bowiem istnie� element zagraniczny we wskazanym wy�ej znaczeniu. Konieczno�� zastosowania prawa obcego wynika� b�dzie zatem z owego zagranicznego elementu rozstrzyganej sprawy cywilnej. Mi�dzynarodowe post�powanie cywilne okre�li� zatem mo�na jako post�powanie s�dowe w sprawach cywilnych z elementem zagranicznym, tocz�ce si� przed s�dem jednego pa�stwa '. Zanim dojdzie do subsumcji konkretnego stanu faktycznego pod norm� kolizyjn�, s�d musi rozwa�y� liczne zagadnienia nale��ce do polskiego prawa mi�dzynarodowego post�powania cywilnego. Chodzi� b�dzie m.in. o zagadnienie jurysdykcji krajowej, zdolno�� s�dow�, procesow� oraz procesowe uprawnienia cudzoziemc�w i zagranicznych os�b prawnych, zawis�o�� sprawy za granic�, problemy dowodowe, mi�dzynarodow� pomoc prawn� i dor�czenia oraz uznawanie i wykonywanie zagranicznych orzecze�. Ka�de pa�stwo ma w�asne regulacje post�powania w sprawach z elementem zagranicznym. St�d te� okre�lenie �post�powanie mi�dzynarodowe" jest r�wnie myl�ce jak termin �mi�dzynarodowe prawo prywatne". W obu wypadkach istotne s� normy prawne krajowe okre�laj�ce prawo i post�powanie na obszarze jednego pa�stwa. �r�d�em tych norm nie jest zatem regulacja �ponadpa�stwowa", natomiast mi�dzynarodowe jest ich zadanie, chodzi bowiem o stany faktyczne wykraczaj�ce poza obszar jednego pa�stwa2. 2. PRZEDMIOT l ZAKRES MI�DZYNARODOWEGO POST�POWANIA CYWILNEGO Mate�a mi�dzynarodowego post�powania cywilnego obejmuje w pierwszej kolejno�ci rozgraniczenie zakresu dzia�ania s�d�w polskich w sprawach cywilnych w stosunku do s�d�w zagranicznych � jest to problematyka jurysdykcji krajowej. Przedmiotem regulacji s� m.in. ��czniki uzasadniaj�ce jurysdykcj� krajow�, rodzaje jurysdykcji, umowy procesowe dotycz�ce jurysdykcji, zwolnienia od jurysdykcji spowodowane istnieniem immunitet�w oraz konsekwencje zawis�o�ci sprawy w s�dzie zagranicznym. ' Szerzej na temat poj�cia mi�dzynarodowego post�powania cywilnego zob. m.in. E. Riezler, Intemationales Zivilprozessrecht und Prozessuaies Fremdenrecht, Berlin�Tubingen 1949, s. l i n.; I. Szaszy, Intemational Civil Procedur�. A Comparative Study, Budapest 1967, s. 9 i n.; H. Schack, Intemationales Zivilverfahrensrechf, Munchen 1996, s. l i n.; E. Wierzbowski, Mi�dzynarodowy obr�t prawny w sprawach cywilnych. Warszawa 1971, s. 7 i n.; C. Sawicz, Obr�t prawny z zagranic�, Craftsman-Inwest 1991, s. 5 i n. 2 Mi�dzynarodowym prawem procesowym w �cis�ym tego s�owa znaczeniu b�dzie natomiast post�powanie np. przed Trybuna�em Sprawiedliwo�ci w Luksemburgu lub przed innymi s�dami mi�dzynarodowymi. Zob. r�wnie� J. Kolasa, Zarys rozwoju mi�dzynarodowego prawa procesowego, �Przegl�d Prawa i Administracji" Wroc�aw 1987, t. XXII, s. 57 i n. 2. Przedmiot i zakres mi�dzynarodowego post�powania cywilnego 15 Drug� grup� stanowi� swoisto�ci post�powania rozpoznawczego, wywo�ane wyst�puj�cym w sprawie elementem zagranicznym. Chodzi tu przyk�adowo o mi�dzynarodow� pomoc prawn� (dor�czenia za granic� i cudzoziemcom w Polsce, przeprowadzenie dowod�w za granic� i w Polsce na wniosek s�d�w zagranicznych), zagadnienia dowodowe (w szczeg�lno�ci problem prawa w�a�ciwego dla oceny kwestii ci�aru dowodu i wymagania formy dowodu) oraz moc dowodow� zagranicznych dokument�w. Swoisto�ci te odnosz� si� tak�e do stron i uczestnik�w post�powania (zagadnienia zdolno�ci s�dowej i procesowej, zast�pstwa procesowego oraz sytuacji procesowej cudzoziemca). Szczeg�lne miejsce zajmuje problematyka stwierdzania tre�ci i stosowania prawa obcego przez s�d, gdzie powstaje pytanie o charakter norm prawa zagranicznego i spos�b jego traktowania z punktu widzenia regu� dowodzenia w post�powaniu sadowym. Osobn� grup� stanowi� normy odnosz�ce si� do skutk�w procesowych orzecze� i innych akt�w zagranicznych w polskim porz�dku prawnym �jest to problematyka uznania i wykonania orzecze� zagranicznych. W jej ramach okre�la si� zakres orzecze� podlegaj�cych uznaniu lub wykonaniu, warunki uznania lub wykonania oraz tryb post�powania. Do zakresu mi�dzynarodowego post�powania cywilnego nale�y r�wnie� mi�dzynarodowe post�powanie egzekucyjne. W ramach tego post�powania reguluje si� m.in. post�powanie egzekucyjne przeciwko cudzoziemcom i zagranicznym osobom prawnym, egzekucj� ze statku zagranicznego oraz wykonalno�� orzecze� za granic�. Formalnie do zakresu mi�dzynarodowego post�powania cywilnego nale�y r�wnie� mi�dzynarodowy arbitra� handlowy. Przedmiotem regulacji jest tu przyk�adowo umowa o arbitra� (tzw. tradycyjnie zapis na s�d polubowny), wykonanie i uznanie zagranicznych orzecze� arbitra�owych oraz post�powanie o uchylenie orzeczenia arbitra�owego. Problematyka mi�dzynarodowego arbitra�u handlowego sta�a si� jednak w drugiej po�owie XX wieku na tyle specyficzna, �e stanowi ju� przedmiot nie tylko swoistej regulacji, ale tak�e wyodr�bniony przedmiot bada� naukowych. Do mi�dzynarodowego post�powania cywilnego w szerokim znaczeniu zaliczy� mo�na wreszcie regulacje mi�dzynarodowego post�powania upad�o�ciowego. Zar�wno problematyka mi�dzynarodowego post�powania egzekucyjnego, jak i mi�dzynarodowego post�powania upad�o�ciowego nie zosta�a w zasadzie szerzej przedstawiona w pi�miennictwie polskim3 i zagadnienia te ci�gle czekaj� na systematyczne opracowanie. 3 Zob. W. Skierkowska, Mi�dzynarodowe post�powanie cywilne w sprawach alimentacyjnych, Warszawa 1972, s. 171-193; Z. Szczurek, Dochodzenie wierzytelno�ci od wierzycieli zamieszkanych za granic�, Pr. Egz. S�dowej 1993, nr 2. 16 /. Zagadnienia og�lne 3. MI�DZYNARODOWE POST�POWANIE CYWILNE A POST�POWANIE CYWILNE l MI�DZYNARODOWE PRAWO PRYWATNE W ustawodawstwach zagranicznych rzadko instytucje mi�dzynarodowego post�powania cywilnego regulowane s� w jednym akcie prawnym. Z regu�y gdzie indziej zamieszczone s� przepisy dotycz�ce jurysdykcji i uznawania oraz wykonywania zagranicznych orzecze� s�dowych, a gdzie indziej normy odnosz�ce si� do specyfiki spraw z elementem zagranicznym. Cz�sto zagadnienia jurysdykcyjne, dowodzenia tre�ci prawa obcego i uznawania oraz wykonywania orzecze� zagranicznych uregulowane s� w ustawach dotycz�cych mi�dzynarodowego prawa prywatnego. Tak czyni� przyk�adowo: szwajcarska ustawa zwi�zkowa z 18 grudnia 1987 r. o prawie prywatnym mi�dzynarodowym4, w�gierska ustawa o prawie prywatnym mi�dzynarodowym z 13 maja 1979 r. czy w�oska ustawa nr 218 o reformie w�oskiego mi�dzynarodowego prawa prywatnego z 31 maja 1995 roku. W niekt�rych systemach zwi�zek ten podkre�lony jest w tytu�ach odpowiednich akt�w, np. w czechos�owackiej ustawie o mi�dzynarodowym prawie prywatnym i procesowym z 4 grudnia 1963 r., tureckiej ustawie nr 2675 o mi�dzynarodowym prawie prywatnym i prawie post�powania cywilnego z 20 maja 1982 r. Ale ju� na przyk�ad austriacka ustawa zwi�zkowa o prawie prywatnym mi�dzynarodowym z 15 czerwca 1978 r. reguluje jedynie stosowanie obcego prawa; zagadnienia jurysdykcji uregulowane s� w odr�bnej ustawie, a wykonywanie orzecze� w ustawie procesowej. W prawie niemieckim wi�kszo�� interesuj�cych nas zagadnie� zamieszczonych zosta�o w kodeksie post�powania cywilnego (ZPO). W nowym francuskim k.p.c. z 1975 r. uregulowano natomiast problematyk� arbitra�u mi�dzynarodowego (oraz zast�pstwo procesowe, dor�czenia za granic� i mi�dzynarodow� pomoc prawn�). Regulacj� jurysdykcji znale�� te� mo�na w kodeksach cywilnych lub przepisach wprowadzaj�cych kodeks cywilny. Spojrzenie z p�aszczyzny regulacji ustawowej nie daje wi�c odpowiedzi na pytanie, czy mi�dzynarodowe post�powanie cywilne powinno by� powi�zane z mi�dzynarodowym prawem prywatnym czy z post�powaniem cywilnym. R�wnie� w doktrynie europejskiej brak jest zgodno�ci w tym zakresie. Odnotowa� jednak nale�y, �e za samodzielnym traktowaniem mi�dzynarodowego post�powania cywilnego optuj� niekt�rzy autorzy niemieccy, austriaccy i w�oscy. Normy mi�dzynarodowego post�powania cywilnego i normy kolizyjne prawa prywatnego mi�dzynarodowego pozostaj� bez w�tpienia w bardzo �cis�ym zwi�zku. S�d rozpoznaj�cy konkretn� spraw� cywiln� z elementem zagranicznym stosuje swoje w�asne prawo mi�dzynarodowe prywatne. Od tego, w kt�rym pa�stwie 4 Zob. polskie t�umaczenie [w:] J. Poczobut, Kodyfikacje prawa prywatnego mi�dzynarodowego, Warszawa 1991, s. 89 i n. 3. Mi�dzynarodowe post�powanie cywilne a post�powanie cywilne... 17 b�dzie toczy�o si� post�powanie cywilne, zale�e� b�dzie, jakie prawo prywatne mi�dzynarodowe znajdzie zastosowanie, a w konsekwencji przes�dzi to o w�a�ciwo�ci prawa merytorycznego. Wskazuje to na wag� zbadania kwestii jurysdykcyjnych przez s�d, kt�ry ma rozpozna� spraw� z elementem zagranicznym po to, by ustali�, czy dla danej sprawy istnieje jurysdykcja krajowa. Poza wskazan� zale�no�ci� prawo mi�dzynarodowe prywatne i procesowe ��czy wsp�lno�� wielu zasadniczych poj��, takich jak np. obywatelstwo, miejsce zamieszkania, wzajemno��. Podobie�stwo regulacji nie mo�e jednak decydowa�. Gdyby tak by�o, to nale�a�oby np. prawo rodzinne ��czy� z post�powaniem odr�bnym w sprawach rodzinnych. Wydaje si�, �e o przynale�no�ci okre�lonych norm prawnych do konkretnego dziani prawa powinna decydowa� przede wszystkim ich funkcja. Z tego punktu widzenia wyr�ni� mo�na przepisy materialnoprawne (reguluj�ce bezpo�rednio stosunki spo�eczne i gospodarcze), przepisy procesowe (reguluj�ce organy w�a�ciwe do rozpoznawania spraw wynikaj�cych z okre�lonych stosunk�w prawnych i formy post�powania przed tymi organami) oraz normy kolizyjne. Przepisy z zakresu mi�dzynarodowego post�powania cywilnego maj� przede wszystkim charakter norm procesowych. Normy kolizyjne prawa mi�dzynarodowego prywatnego maj� w zasadzie charakter dwustronny. Natomiast normy mi�dzynarodowego prawa procesowego cywilnego z regu�y nie maj� charakteru norm kolizyjnych, a je�eli ju� wyj�tkowo mo�na im taki charakter przypisa� (por. np. art. 1117 k.p.c. dotycz�cy zdolno�ci s�dowej i procesowej obywateli pa�stw obcych i zagranicznych os�b prawnych), to maj� one charakter jednostronny. Te argumenty mog� przemawia� za traktowaniem przepis�w mi�dzynarodowego post�powania cywilnego jako cz�ci systemu prawa procesowego cywilnego. W polskim prawie mi�dzynarodowego post�powania cywilnego zasadnicze znaczenie maj� regulacje zawarte w cz�ci III kodeksu post�powania cywilnego, w kt�rej � w spos�b unikalny w skali �wiatowej � dokonano kodyfikacji przepis�w procesowych dotycz�cych spraw z elementem zagranicznym. W takim uj�ciu mi�dzynarodowe post�powanie cywilne jest swego rodzaju post�powaniem odr�bnym w stosunku do �zwyk�ego" post�powania cywilnego. O odr�bno�ci tego post�powania decyduje wyst�powanie w sprawie elementu zagranicznego. Ustawodawca odr�bnie unormowa� pewne instytucje procesowe w cz�ci III k.p.c. (np. zdolno�� s�dow� i procesow�, pomoc s�dow�, dokumenty) lub te� wprowadzi� w tej cz�ci instytucje charakterystyczne jedynie dla mi�dzynarodowego post�powania cywilnego (np. jurysdykcj� krajow�, immunitet procesowy, sytuacj� procesow� cudzoziemca i zagranicznej osoby prawnej, skuteczno�� i wykonalno�� zagranicznych orzecze�). Umiejscowienie przepis�w z zakresu mi�dzynarodowego post�powania cywilnego w kodeksie post�powania cywilnego wp�ywa na wyk�adni� niekt�rych poj�� prawnych. Poj�cia, kt�re nie s� charakterystyczne wy��cznie dla post�powania mi�dzynarodowego, musz� by� interpretowane zgodnie z wyk�adni� ustalon� dla nich w przepisach innych cz�ci k.p.c. (np. poj�cie sprawy ma��e�skiej u�yte 18 /. Zagadnienia og�lne w art. 1100 k.p.c. powinno by� wyk�adane zgodnie ze znaczeniem przyj�tym dla tego terminu w przepisach cz�ci I � dotycz�cych post�powania odr�bnego w sprawach ma��e�skich w art. 425 i nast. k.p.c.). Ponadto w zakresie kwestii procesowych nie uregulowanych w przepisach cz�ci III mo�liwe jest odpowiednie stosowanie przepis�w o procesie (art. 13 � 2 k.p.c.). Mi�dzynarodowe post�powanie cywilne uzna� wi�c mo�na za wyodr�bnion� cz�� post�powania cywilnego, stanowi�cego przedmiot samodzielnych bada� naukowych. 4. PROBLEMY KWALIFIKACJI l PORZ�DKU PUBLICZNEGO W MI�DZYNARODOWYM POST�POWANIU CYWILNYM 4.1. Zagadnienie kwalifikacji zosta�o rozwini�te na gruncie nauki mi�dzynarodowego prawa prywatnego i ci�gle wzbudza wiele kontrowersji. Dzisiaj nie powinno ju� jednak budzi� w�tpliwo�ci, �e operacja my�lowa, polegaj�ca na kwalifikowaniu poj�� i instytucji prawnych, ma istotne znaczenie r�wnie� na gruncie nauki mi�dzynarodowego post�powania cywilnego5. W literaturze zagranicznej po�wi�ca si� wiele miejsca kwestii, czy kwalifikacja w dziedzinie mi�dzynarodowego prawa procesowego cywilnego powinna by� dokonywana na tych samych zasadach, co w dziedzinie mi�dzynarodowego prawa prywatnego, i wed�ug jakich regu� nale�y j� przeprowadzi�. Nie wnikaj�c g��biej w t� sporn� problematyk�, w pierwszej kolejno�ci nale�y odr�ni� kwalifikacj� systemow�, tj. zakwalifikowanie danej instytucji do prawa materialnego lub procesowego, od tzw. kwalifikacji poj�ciowej, tj. ustalenia tre�ci konkretnego poj�cia prawnego w szczeg�lno�ci w zwi�zku z wyk�adni� ustawy krajowej. Uznanie w drodze kwalifikacji okre�lonej instytucji za instytucj� prawa materialnego decyduje o stosowaniu do niej odpowiedniej normy kolizyjnej, a w konsekwencji o mo�liwo�ci zastosowania prawa obcego wskazanego przez t� norm�. Gdy w wyniku kwalifikacji pewn� instytucj� zaliczy si� do prawa procesowego, wy��cza to potrzeb� stosowania norm kolizyjnych i decyduje to o zastosowaniu do niej w zasadzie w�asnego prawa procesowego, a wyj�tkowo tylko prawa obcego, gdy przepis w�asny lub konwencyjny na to pozwala lub ka�e dokona� oceny pewnej czynno�ci procesowej w �wietle obcego prawa procesowego6. 5 Por. np. E. Riezler, Internationales Zivilprozessrecht..., s. 101 i n.; H. Schack, Internationales Zivilverfahrensrecht, s. 16 i n.; H. Trammer, Zarys problematyki mi�dzynarodowego procesu cywilnego pa�stw kapitalistycznych. Warszawa 1956, s. 13�15; J. Jod�owski, Kilka kwestii z teorii mi�dzynarodowego post�powania cywilnego, PiP 1974, nr 2, s. 96�98; T. Ereci�ski, Prawo obce w sadowym post�powaniu cywilnym. Warszawa 1981, s. 199 i n. 6 J. Jod�owski, Kilka kwestii z teorii..., s. 98. 4. Problemy kwalifikacji i porz�dku publicznego.. 19 Przewa�a pogl�d, �e kwalifikacja systemowa powinna by� dokonywana na podstawie legisfori '�'. Pami�ta� jednak nale�y, �e jednoznaczne przyporz�dkowanie danej instytucji prawnej nie zawsze b�dzie mo�liwe. Taka sytuacja wyst�puje przyk�adowo przy kwalifikowaniu przepis�w dowodowych8. Kwestia komplikuje si� r�wnie�, gdy wchodz�ce w gr� systemy prawne r�nie rozstrzygaj� przynale�no�� do prawa materialnego lub procesowego tej samej instytucji prawnej (np. przedawnienie roszcze� � zaliczane w prawie kontynentalnym do prawa materialnego, w prawie anglosaskim nale�y do prawa procesowego)9. Przez kwalifikacj� poj�ciow� rozumie si� z regu�y ustalenie, jak pojmowa� u�ywane w normach prawnych poj�cia i terminy, kt�rych znaczenie w r�nych systemach prawnych mo�e by� odmienne. Zabiegowi takiemu mog� podlega� przyk�adowo takie poj�cia prawa procesowego, jak: sprawa cywilna, droga s�dowa, zdolno�� s�dowa i procesowa, orzeczenie, wyrok prawomocny, miejsce zamieszkania, pobyt czy post�powanie nieprocesowe. Powy�sze poj�cia i terminy mog� mie� w r�nych systemach prawnych odmienne znaczenie i obejmowa� r�ne zakresy poj�ciowe, na skutek czego, przy stosowaniu norm prawa procesowego oraz norm konwencyjnych, powstaje potrzeba ich dok�adnego okre�lenia i ustalenia. Czy maj� by� one rozumiane w tym samym znaczeniu, jak przyj�te we w�asnym prawie, czy te� niekiedy w znaczeniu przyjmowanym w prawie obcym, z kt�rego obszarem si� zaz�biaj� lub jak w odniesieniu do norm konwencji mi�dzynarodowych � w spos�b niezale�ny i autonomiczny. Jak trafnie wskazuje J. Jod�owski, ma to zw�aszcza znaczenie w tych wypadkach, gdy wydobycie w�a�ciwego sensu normy procesowej uwarunkowane jest znaczeniem i zakresem okre�lonych poj�� materialnoprawnych, do kt�rych mo�e odwo�ywa� si� norma procesowa1(). Teoretycznie istniej� nast�puj�ce mo�liwo�ci kwalifikacji poj�ciowej na gruncie mi�dzynarodowego post�powania cywilnego: a) wed�ug legisfori, b) wed�ug legis fori pa�stwa, kt�rego instytucja procesowa ma by� oceniona, 7 W literaturze niemieckiej taki pogl�d reprezentuj� m.in. E. Riezler, H. Nagel, R. Zoller, R. Geimer, R.A. Schiitze. W literaturze polskiej np. H. Trammer, J. Jod�owski, W. Siedlecki, T. Ereci�ski. Por. r�wnie� I. Szaszy, Intemational Civil Procedur�..., s. 130 i n. 8 Por. rozdzia� IX pkt l. 9 St�d mo�na broni� stanowiska, �e rozstrzygni�cie kwestii przedawnienia roszczenia podlegaj�cego ocenie wed�ug prawa angielskiego lub ameryka�skiego powinno w Polsce nast�pi� wed�ug legis causae. Por. tak�e E. Wierzbowski, Mi�dzynarodowy obr�t..., s. 61. '" Przyk�adowo wyja�nienie poj�cia �sprawa o roszczenie alimentacyjne" lub �sprawa z czynu niedozwolonego" wi��e si� z okre�leniem znaczenia terminu �roszczenie alimentacyjne" (lub �z czynu niedozwolonego"), a wi�c z problemami natury materialnoprawnej. Je�li zakres tych roszcze� w �wietle legis fori i legis causae nie pokrywa si�, rzutowa� to b�dzie na mo�liwo�� zakwalifikowania konkretnego sporu jako sprawy o roszczenie alimentacyjne b�d� z czynu niedozwolonego. B�dzie to typowy konflikt kwalifikacji w dziedzinie mi�dzynarodowego post�powania cywilnego. Podobna sytuacja wyst�pi� mo�e przy wyja�nianiu znaczenia takich poj�� jak �zdolno�� prawna" lub �zdolno�� do czynno�ci prawnych". Por. J. Jod�owski, Kilka kwestii..., s. 98. 20 /. Zagadnienia og�lne c) tzw. podw�jna kwalifikacja, tj. wed�ug regu� wskazanych w pkt. a i b, d) wed�ug legis causae, e) tzw. kwalifikacja autonomiczna poj�� u�ytych w konwencji mi�dzynarodowej. Ostatnia metoda kwalifikacji ograniczona jest przedmiotowo. Rozwini�ta zosta�a w praktyce g��wnie przy wyk�adni poj�� konwencji brukselskiej z 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzecze� w sprawach cywilnych i handlowych. Kwalifikacj� wy��cznie wed�ug legis causae ocenia si� obecnie jako metod� przestarza��. Poj�cia procesowe powinny by� bowiem kwalifikowane procesowe''. Twierdzi si�, �e mi�dzynarodowe post�powanie cywilne nie powinno by� obci��ane, je�eli nie jest to niezb�dne, poszukiwaniem w�a�ciwego prawa materialnego '2. Metoda podw�jnej kwalifikacji nadaje si� g��wnie do um�w dwustronnych. W drodze eliminacji mo�na doj�� zatem do wniosku, �e najcz�ciej w praktyce kwalifikacja poj�ciowa dokonana zostanie wed�ug legis fori. Ustalenie przez s�d sensu znaczeniowego okre�lonego poj�cia lub terminu b�dzie zatem z regu�y dokonane na podstawie prawa procesowego w siedzibie s�du orzekaj�cego, zw�aszcza gdy zaakceptuje si� tzw. kwalifikacj� wst�pn� (a metoda ta wydaje si� u�yteczna przy wst�pnej ocenie zg�oszonego roszczenia). Dopiero w dalszej kolejno�ci mo�na si�gn�� do lex causae, zw�aszcza przy ustalaniu ��cznik�w dla okre�lenia jurysdykcji krajowej lub dla stosowania w�a�ciwej normy kolizyjnej. Za przeprowadzeniem kwalifikacji wed�ug legis fori w niekt�rych sytuacjach przemawia� mo�e r�wnie� to, �e stosowanie konkretnego prawa �ci�le ��czy si� z charakterem czynno�ci organ�w danego pa�stwa. St�d te� przyk�adowo prawomocno�� orzeczenia nale�y ocenia� wed�ug prawa tego pa�stwa, kt�re wyda�o wyrok, cho�by nawet kwestia skutk�w tzw. materialnej prawomocno�ci uregulowana by�a w prawie obcym w ustawie materialnoprawnej. 4.2. Podobnie jak problem kwalifikacji zagadnienie stosowania klauzuli porz�dku publicznego powsta�o w dziedzinie prawa prywatnego mi�dzynarodowego i przenoszone jest na grunt mi�dzynarodowego post�powania cywilnego13. Zagadnienie porz�dku publicznego nie sta�o si� jednak og�lnym problemem w tej ostatniej dziedzinie i kwestie zwi�zane ze stosowaniem klauzuli podnoszone s� tylko w odniesieniu do mo�liwo�ci niezastosowania w�a�ciwego prawa obcego '' O roli prawa por�wnawczego przy kwalifikacji, zob. R.A. Schiitze, Intemationales Zwiiprozes-srecht md Rechtsyergleichung, Law in East and West, Tokyo 1988, s. 324 i n. 12 Por. H. Schack, Intemationales Zivilverfahrensrecht, s. 18. 13 Zob. E. Riezler, op.cit., s. 540 i n.; I. Szaszy, op.cit., s. 177 i n. 4. Problemy kwalifikacji i porz�dku publicznego... 21 przez s�d krajowy oraz jako przyczyna odmowy uznania lub wykonania zagranicznego orzeczenia. Zostan� wi�c poruszone przy okazj omawiania tych w�a�nie zagadnie�. Klauzula porz�dku publicznego stosowana jest w mi�dzynarodowym post�powaniu cywilnym z tych samych powod�w i pchli analogiczn� rol� jak klauzula porz�dku publicznego w prawie prywatnym mi�dzynarodowym. Jednak�e brany pod uwag� przez s�d zakres porz�dku publicznego w mi�dzynarodowym procesie cywilnym kszta�tuje si� w pewnym stopniu inaczej ni� w prawie prywatnym mi�dzynarodowym, a to ze wzgl�du na r�nice, kt�re zachodz� mi�dzy stosowaniem w Polsce obcego prawa a uznawaniem lub wykonywaniem zagranicznego orzeczenia14. W wypadku stosowania przez s�d obcego prawa mate�alnego nie mog� dozna� uszczerbku zasady proceduralne obowi�zuj�ce w Polsce, s�d polski bowiem w zasadzie stosuje przepisy w�asnego prawa procesowego. St�d te� skutkom zastosowania przez s�d polski obcego prawa materialnego mo�e si� przeciwstawi� tylko porz�dek publiczny wynikaj�cy z prawa materialnego. Natomiast z istoty post�powania o uznanie lub wykonanie zagranicznego orzeczenia wynika, �e zawsze chodzi o orzeczenia wydane na podstawie obcych przepis�w procesowych. Stwarza to niebezpiecze�stwo naruszenia przez uznanie lub wykonanie zagranicznego orzeczenia fundamentalnych zasad naszego post�powania cywilnego. Dlatego te� w ramach porz�dku publicznego, branego pod uwag� w post�powaniu o uznanie lub wykonanie, musz� by� zawsze uwzgl�dniane nasze podstawowe zasady post�powania s�dowego. Je�eli przedmiotem uznania lub wykonania jest zagraniczne orzeczenie wydane na podstawie obcego prawa materialnego, s�d polski w ramach porz�dku publicznego, kt�ry jest brany pod uwag� przy ocenie dopuszczalno�ci uznania lub wykonania, musi obok zasad procesowych uwzgl�dni� tak�e te wszystkie zasady, kt�re wchodzi�yby w gr�, gdyby s�d polski sam stosowa� to obce prawo. W tym wypadku zakres porz�dku publicznego w mi�dzynarodowym post�powaniu cywilnym obejmuje w znacznej cz�ci te same zasady, co w prawie mi�dzynarodowym prywatnym. Je�eli orzeczenie b�d�ce przedmiotem uznania lub wykonania zosta�o wydane na podstawie polskiego prawa materialnego, podstawowe zasady procesowe b�d� jedynymi, kt�re s�d b�dzie uwzgl�dnia� w ramach porz�dku publicznego. 14 Zob. K. Zawada, Klauzula porz�dku publicznego w mi�dzynarodowym post�powaniu cywilnym, NP 1979, nr 5, s. 74. i 22 /. Zagadnienia og�lne 5. �R�D�A POLSKIEGO MI�DZYNARODOWEGO PRAWA PROCESOWEGO CYWILNEGO 5.1. Normy polskiego prawa mi�dzynarodowego procesowego cywilnego powstaj� w drodze legislacji krajowej oraz w wyniku zawierania um�w mi�dzynarodowych przez Polsk� lub przyst�powania przez Polsk� do funkcjonuj�cych ju� konwencji mi�dzynarodowych. Podstawowy trzon przepis�w ustawowych znalaz� si� w cz�ci III k.p.c. W ksi�dze I tej cz�ci (art. 1097-1116) uregulowana zosta�a problematyka jurysdykcji krajowej. W ksi�dze III (art. 1145-1153) zamieszczono przepisy dotycz�ce uznawania i wykonywania orzecze� s�d�w zagranicznych, a ksi�ga II, zatytu�owana �Post�powanie" (art. 1117-1144), ma charakter zbiorczy i obejmuje pozosta�e przepisy z zakresu mi�dzynarodowego post�powania cywilnego. W ksi�dze II uregulowano m.in. sytuacj� procesow� cudzoziemca, pomoc prawn�, dor�czenia, zabezpieczenie koszt�w procesu oraz zagadnienia stosowania prawa obcego. Poza cz�ci� III k.p.c. r�wnie� w pozosta�ych dw�ch cz�ciach k.p.c. zawarte s� pojedyncze przepisy, kt�re maj� znaczenie dla mi�dzynarodowego post�powania cywilnego. Przyk�adowo wskaza� nale�y art. 28 k.p.c. dotycz�cy og�lnej w�a�ciwo�ci miejscowej s�du, w sytuacji gdy pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce; art. 712 i nast. k.p.c. dotycz�ce skargi o uchylenie wyroku s�du polubownego, w takim zakresie, w jakim chodzi� b�dzie o uchylenie wyroku wydanego w mi�dzynarodowym arbitra�u handlowym na terenie Polski; art. 781 � 2 k.p.c. dotycz�cy nadania klauzuli wykonalno�ci, w sytuacji gdy wierzyciel zamierza wszcz�� egzekucj� za granic�, oraz art. 1022 k.p.c. dotycz�cy egzekucji ze statku zagranicznego znajduj�cego si� na terytorium Polski. �r�d�a mi�dzynarodowego post�powania cywilnego mog� stanowi� r�wnie� przepisy pozakodeksowe. Wymieni� tu nale�y przyk�adowo: dekret z 7 lipca 1945 r. o odtwarzaniu dyplom�w i �wiadectw uko�czenia nauki (Dz.U. nr 27, p�z. 164 z p�n. zm.; dotyczy tak�e dyplom�w zagranicznych) czy prawo o aktach stanu cywilnego z 29 wrze�nia 1986 r. (np. art. 73 dotycz�cy wpisu zagranicznych akt�w stanu cywilnego). 5.2. Drugim zasadniczym �r�d�em norm prawa mi�dzynarodowego post�powania cywilnego s� postanowienia um�w wielostronnych i dwustronnych, kt�rych Polska jest stron�. Zgodnie z art. 1096 k.p.c., postanowienia tych um�w maj� pierwsze�stwo przed przepisami cz�ci III k.p.c.15 Spo�r�d um�w wielostronnych przedstawi� tylko umowy najwa�niejsze16. Przede wszystkim s� to dwie konwencje haskie dotycz�ce procedury cywilnej: 15 O stosunku um�w mi�dzynarodowych do prawa wewn�trznego zob. rozdzia� II pkt l. 16 Pe�niejsze zestawienie um�w mi�dzynarodowych wielostronnych i dwustronnych daje J. Ciszewski, Obr�t prawny z zagranic�. Zbi�r um�w mi�dzynarodowych, t. I i II, Sopot 1997. 5. �r�d�a polskiego mi�dzynarodowego prawa procesowego cywilnego 23 1. Konwencja dotycz�ca procedury cywilnej, podpisana w Hadze 17 lipca 1905 r. (Dz.U. z 1926 r. nr 126, p�z. 734 i 735). Polska jest zwi�zana t� konwencj� tylko w stosunkach z Islandi�; 2. Konwencja dotycz�ca procedury cywilnej, podpisana w Hadze l marca 1954 r. (Dz.U. z 1963 r. nr 17, p�z. 90 i 91). Ponadto nale�y zwr�ci� uwag� na te konwencje, kt�re mog� mie� najcz�stsze zastosowanie w praktyce: 1. Konwencja o dochodzeniu roszcze� alimentacyjnych za granic�, sporz�dzona w Nowym Jorku 20 czerwca 1956 r. (Dz.U. z 1961 r. nr 17, p�z. 87 i 88); 2. Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzecze� arbitra�owych, sporz�dzona w Nowym Jorku 10 czerwca 1958 r. (Dz.U. z 1962 r. nr 9, p�z. 41 i 42); 3. Konwencja europejska o mi�dzynarodowym arbitra�u handlowym, sporz�dzona w Genewie 21 kwietnia 1961 r. (Dz.U. z 1964 r. nr 40, p�z. 270 i 271); 4. Konwencja w sprawie zgody na zawarcie ma��e�stwa, najni�szego wieku ma��e�skiego i rejestracji ma��e�stw, otwarta do podpisu w Nowym Jorku 10 grudnia 1962 r. (Dz.U. z 1965 r. nr 9, p�z. 53 i 54); 5. Konwencja o przedawnieniu w mi�dzynarodowej sprzeda�y towar�w, sporz�dzona w Nowym Jorku 14 czerwca 1974 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 45, p�z. 282 i 283). Konwencja ta wesz�a w �ycie w stosunku do Polski l grudnia 1995 roku; 6. Protok� o zmianie konwencji o przedawnieniu w mi�dzynarodowej sprzeda�y towar�w, sporz�dzony w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 45, p�z. 284); 7. Konwencja Narod�w Zjednoczonych o umowach mi�dzynarodowej sprzeda�y towar�w, sporz�dzona w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 45, p�z. 286 i 287). Konwencja ta wesz�a w �ycie w stosunku do Polski l czerwca 1996 roku; 8. Konwencja o prawach dziecka przyj�ta przez Zgromadzenie Og�lne Narod�w Zjednoczonych w dniu 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. nr 120, p�z. 526 i 527); 9. Konwencja dotycz�ca kolizji praw w przedmiocie rozporz�dze� testamentowych, sporz�dzona w Hadze 5 pa�dziernika 1961 r. (Dz.U. z 1969 r. nr 34, p�z. 284 i 285); 10. Konwencja o w�a�ciwo�ci organ�w i prawie w�a�ciwym w zakresie ochrony ma�oletnich, sporz�dzona w Hadze 5 pa�dziernika 1961 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 106, p�z. 519 i 520); 11. Konwencja o przeprowadzaniu dowod�w za granic� w sprawach cywilnych i handlowych, sporz�dzona w Hadze 18 marca 1970 r. (jeszcze nie opublikowana). Konwencja wesz�a w �ycie w stosunku do Polski 13 kwietnia 1996 roku; 12. Konwencja o uznawaniu rozwod�w i separacji, sporz�dzona w Hadze l czerwca 1970 r. (jeszcze nie opublikowana). Konwencja wesz�a w �ycie w stosunku do Polski 24 czerwca 1996 roku; 24 /. Zagadnienia og�lne 13. Konwencja o prawie w�a�ciwym dla zobowi�za� alimentacyjnych, sporz�dzona w Hadze 2 pa�dziernika 1973 r. (jeszcze nie opublikowana). Konwencja wesz�a w �ycie w stosunku do Polski l maja 1996 roku; 14. Konwencja dotycz�ca uznawania i wykonalno�ci orzecze� odnosz�cych si� do obowi�zk�w alimentacyjnych, sporz�dzona w Hadze 2 pa�dziernika 1973 r. (jeszcze nie opublikowana). Konwencja wesz�a w �ycie w stosunku do Polski l lipca 1996 roku; 15. Konwencja dotycz�ca cywilnych aspekt�w uprowadzenia dziecka za granic�, sporz�dzona w Hadze 25 pa�dziernika 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 108, p�z. 528 i 529); 16. Konwencja o u�atwianiu dost�pu do wymiaru sprawiedliwo�ci w stosunkach mi�dzynarodowych, sporz�dzona w Hadze 25 pa�dziernika 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 18, p�z. 86 i 87). Konwencja ta wesz�a w �ycie wobec Polski l listopada 1992 roku; 17. Konwencja o ochronie dzieci i wsp�pracy w dziedzinie przysposobienia mi�dzynarodowego, sporz�dzona w Hadze 29 maja 1993 r. (jeszcze nie opublikowana). Konwencja ta wesz�a w �ycie w stosunku do Polski l pa�dziernika 1995 roku; 18. Konwencja dotycz�ca uregulowania opieki nad ma�oletnimi, podpisana w Hadze 12 czerwca 1902 r. (Dz.U. z 1929 r. nr 80, p�z. 596); 19. Konwencja dotycz�ca ubezw�asnowolnienia i analogicznych zarz�dze� opieku�czych, podpisana w Hadze 17 lipca 1905 r. (Dz.U. z 1929 r. nr 80, p�z. 598); 20. Europejska konwencja o zniesieniu wymogu legalizacji dokument�w sporz�dzonych przez przedstawicieli dyplomatycznych lub urz�dnik�w konsularnych, sporz�dzona w Londynie 7 czerwca 1968 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 76, p�z. 381 i 382); 21. Konwencja europejska o informacji o prawie obcym, sporz�dzona w Londynie 7 czerwca 1968 r. (Dz.U. z 1994 r. nr 64, p�z. 272-275). Konwencja ta wesz�a w �ycie w stosunku do Polski 15 grudnia 1992 roku; 22. Europejska konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzecze� dotycz�cych pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporz�dzona w Luksemburgu 20 maja 1980 r. (Dz.U. z 1996 r. nr 31, p�z. 134 i 135); 23. Mi�dzynarodowa konwencja o ujednoliceniu niekt�rych zasad dotycz�cych jurysdykcji cywilnej w sprawach zderze�, sporz�dzona w Brukseli 10 maja 1952 r. (Dz.U. z 1994 r. nr 110, p�z. 532 i 533); 24. Konwencja o dor�czaniu za granic� dokument�w s�dowych i pozas�dowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporz�dzona w Hadze 15 listopada 1965 r. (jeszcze nie opublikowana). Konwencja ta wesz�a w �ycie wobec Polski l wrze�nia 1996 roku; 25. Konwencja o odpowiedzialno�ci os�b utrzymuj�cych hotele za rzeczy wniesione przez go�ci hotelowych, sporz�dzona w Pary�u 17 grudnia 1962 r. (Dz.U. z 1999 r. nr 22, p�z. 197). Konwencja wesz�a w �ycie wobec Polski 18 czerwca 1997 roku; 26. Europejska konwencja o przysposabianiu dzieci, sporz�dzona w Strasburgu 24 kwietnia 1967 r. (jeszcze nie opublikowana). Konwencja wesz�a w �ycie wobec Polski 22 wrze�nia 1996 roku; 5. �r�d�a polskiego mi�dzynarodowego prawa procesowego cywilnego 25 27. Europejska konwencja o statusie prawnym dziecka pozama��e�skiego, sporz�dzona w Strasburgu 15 pa�dziernika 1975 r. (nie opublikowana). Konwencja wesz�a w �ycie wobec Polski 22 wrze�nia 1996 roku; 28. Porozumienie europejskie w sprawie przekazywania wniosk�w o przyznanie pomocy s�dowej, sporz�dzone w Strasburgu 27 stycznia 1977 r. (jeszcze nie opublikowane). Wesz�o w �ycie wobec Polski 19 kwietnia 1997 roku. Polska zawar�a r�wnie� liczne umowy dwustronne. Zostan� one przytoczone w porz�dku alfabetycznym, wed�ug pa�stw, z kt�rymi zosta�y zawarte: Algieria � Umowa dotycz�ca obrotu prawnego w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Algierze 9 listopada 1976 r. (Dz.U. z 1982 r. nr 10, p�z. 73 i 74); Australia jest stron�: konwencji mi�dzy Polsk� a Wielk� Brytani� i P�nocn� Irlandi� w przedmiocie post�powania w sprawach cywilnych i handlowych, podpisanej w Warszawie 26 sierpnia 1931 r. (Dz.U. z 1934 r. nr 4, p�z. 31). Tekst konwencji � Dz.U. z 1932 r. nr 55, p�z. 533 i 534; z 1934 r. nr 37, p�z. 339; Austria � Umowa o wzajemnych stosunkach w sprawach z zakresu prawa cywilnego oraz o dokumentach, podpisana w Wiedniu 11 grudnia 1963 r. (Dz.U. z 1974 r. nr 6, p�z. 33 i 335). Umowa by�a � jeszcze przed og�oszeniem � uzupe�niona przez Protok� dodatkowy do Umowy podpisany w Wiedniu 25 stycznia 1973 r. (Dz.U. z 1974 r. nr 6, p�z. 34 i 35). Zar�wno Umowa, jak i Protok� dodatkowy wesz�y w �ycie 20 lutego 1974 roku; Belgia � Umowa o uznawaniu orzecze� w sprawach o rozw�d, sporz�dzona w Brukseli 17 grudnia 1986 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 39, p�z. 234 i 235). Wesz�a w �ycie 18 stycznia 1997 roku; Bia�oru� � Umowa o pomocy prawnej w stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, sporz�dzona w Mi�sku 26 pa�dziernika 1995 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 128, p�z. 619 i 620); Bo�nia i Hercegowina � Umowa o obrocie prawnym w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Warszawie 6 lutego 1960 r. (Dz.U. z 1963 r. nr 27, p�z. 162 i 163); Bu�garia � Umowa o pomocy prawnej w stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Warszawie 4 grudnia 1961 r. (Dz.U. z 1963 r. nr 17, p�z. 88 i 89). Umowa wesz�a w �ycie 19 kwietnia 1963 r. Umowa zosta�a zmieniona Protoko�em do Umowy, podpisanym w Sofii 27 czerwca 1980 r. (Dz.U. z 1981 r. nr 10, p�z. 43 i 44). Protok� wszed� w �ycie 25 lutego 1981 roku; Chiny � Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Warszawie 5 czerwca 1987 r. (Dz.U. z 1988 r. nr 9, p�z. 65 i 66); Chorwacja � Umowa o obrocie prawnym w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Warszawie 6 lutego 1960 r. (Dz.U. z 1963 r. nr 27, p�z. 162 i 163), z wyj�tkiem art. 73-91; Cypr � Umowa o wsp�pracy prawnej w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Nikozji 14 listopada 1996 r, wesz�a w �ycie 18 grudnia 1998 r. (Dz.U. z 1999 r. nr 39, p�z. 383); 26 /. Zagadnienia og�lne Czechy � Umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, podpisana w Warszawie 21 grudnia 1987 r. (Dz.U. z 1989 r. nr 39, p�z. 210 i 211) � z wyj�tkiem art. 64-85; Egipt � Umowa z Arabsk� Republik� Egiptu o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i handlowych, sporz�dzona w Kairze 17 maja 1992 r. (Dz.U. z 1994 r. nr 34, p�z. 126 i 127); Finlandia � Umowa o ochronie prawnej i pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Helsinkach 27 maja 1980 r. (Dz.U. z 1981 r. nr 27, p�z. 140 i 141); Francja � Umowa o prawie w�a�ciwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzecze� w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, sporz�dzona w Warszawie 5 kwietnia 1967 r. (Dz.U. z 1969 r. nr 4, p�z. 22 i 23); Uk�ad o u�atwieniu stosowania konwencji o procedurze cywilnej, podpisanej w Hadze l marca 1954 r., sporz�dzony w Warszawie 5 kwietnia 1967 r. (Dz.U. z 1969 r. nr 5, p�z. 33 i 34); Grecja � Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Atenach 24 pa�dziernika 1979 r. (Dz.U. 1982 r. nr 4, p�z. 24 i 25); Irak � Umowa o pomocy prawnej i s�dowej w sprawach cywilnych i karnych, sporz�dzona w Bagdadzie 29 pa�dziernika 1988 r. (Dz.U. z 1989 r. nr 70, p�z. 418 i 419); Jugos�awia � Umowa o obrocie prawnym w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Warszawie 6 lutego 1960 r. (Dz.U. z 1963 r. nr 27, p�z. 162 i 163); Kanada � Kanada jest stron� konwencji mi�dzy Polsk� a Wielk� Brytani� i P�nocn� Irlandi� w przedmiocie post�powania w sprawach cywilnych i handlowych, podpisanej w Warszawie 26 sierpnia 1931 roku; Kenia � W drodze wymiany not w 1968 r. (komunikat o wymianie not: Dz.Urz. Min. Sprawiedl. z 1968 r. nr 5, p�z. 37) ustalono, �e w stosunkach mi�dzy Polsk� a Keni� stosowa� si� b�dzie: konwencj� mi�dz