Stefan �eromski Promie I Zawadzaj�c o ka�dy przystanek, cho�by najmniejszy, poci�g zbli�a� si� wreszcie do stacji Sapy, centralnego punktu zjednoczenia trzech ga��zi kolejowych. Raduski zaznajomiony ze wszystkimi towarzyszami drogi w przedziale "niepal�cym" klasy trzeciej, ilekro� wstrzymywano bieg poci�gu, wysiada� dla zwiedzenia bufet�w, cz�sto zaopatrzonych tylko w piwo i kie�basy, do z�udzenia imituj�ce postronki z w�z�ami, kt�reby primo tygodniami moczono w wodzie morskiej, a secundo miesi�cami suszono na s�o�cu afryka�skim. Kupowa� tam, co si� da�o, nie dla siebie zreszt�, lecz dla dzieci w wagonie, dla damy w wy�wiechtanej salopce, dla starego jegomo�ci niewiadomej kondycji w baranach, dla dwu ch�op�w, zd��aj�cych do s�du w mie�cie, dla kucharki wioz�cej ryby w ogromnym koszu, a nawet dla �yda, prawdopodobnie trzy razy starszego od konstytucji rzeszy prusko - niemieckiej, kt�ry budzi� si� kiedy niekiedy, st�ka� i tar� swe pa��kowate plecy o por�cz ruchem do najwy�szego stopnia prowincjonalnym. G��wnym interlokutorem Raduskiego by� pan w baranach. On to ka�dorazowo wymawia� imi� stacji, do kt�rej si� zbli�ano, wskazywa� palcem, uzbrojonym w paznokie� od dawien dawna nie pozbawiony ani bystrego wzrostu, ani srogiego zabarwienia i mianowa� usty, wsie i folwarki, le��ce w polu widzenia, przytacza� nazwiska zawiadowc�w stacyjnych, pe�nomocnik�w, starszych i m�odszych telegrafist�w oraz w�a�cicieli bufet�w. Wszystko to czyni� z niew�tpliw� sumienno�ci�, jak gdyby pragn�� nagrodzi� towarzysza podr�y za przyniesione do wagonu piwo, butersznyty etc. i zwr�ci� mu co do grosza w formie �adunku erudycji koszt wy�o�ony na kupno innych przysmak�w. Raduski z prawdziwym pietyzmem s�ucha� tych szczeg��w, ale nade wszystko rozpytywa� si� o przestrze� z Sap�w do ��awca. Przepowiada� sobie po kilka razy za panem w baranach nazwiska czterech stacyjek, a wym�wiwszy ka�de z nich, dziwacznie odwraca� g�ow� i patrzy� na sufit wagonu. Inne osoby w przedziale stara�y si� nie zostawa� zbyt daleko za panem wiele m�wi�cym i ka�da z nich dorzuca�a jaki� szczeg� ju� to o samych stacjach, ju� o przyleg�ej prowincji. Tymczasem wagon przebywaj�c zwrotnice zako�ysa� si� raptownie i nim z twarzy podr�nych znik�a stereotypowa obawa, czy to aby nie nast�puje wykolejenie, zwolna wsun�� si� przed peron. Drzwi otwarto z nieuniknionym trzaskiem. Ukaza� si� w nich konduktor chorowity, z rzadk�, czarn� brod� i szyj� naprz�d wyci�gni�t�. Id�c wzd�u� przedzia��w wagon�w pod ci�arem swojego niezmiernego szynela z tak� fors�, jakby usi�owa� raz wreszcie wyrwa� si� z tej szaty i uciec na koniec �wiata, mizerak ten zawiadamia� pasa�er�w w spos�b przez nos urz�dowy, �e kto jedzie do ��awca, to niech wysiada. - No, moi szanowni pa�stwo - zawo�a� Raduski g�osem weso�ym - ja do ��awca. Szcz�liwej podr�y... Uj�� szybko sw�j ma�y, sk�rzany kuferek, sk�oni� si� towarzyszom, wyskoczy� i uton�� w zbitym t�umie. Poci�gi zbli�a�y si� do tej stacji i odchodzi�y, rozlega� si� nieustanny prawie �wist, brz�k dzwonk�w, �oskot k�, gwar ludzki... Na peronie snu�y si� osoby ze wszystkich warstw spo�ecznych: od ch�op�w w ��tych ko�uchach i od �ydowin�w w zat�uszczonych obficie cha�atach i butach najordynarniejszego kalibru, a� po d�entelmen�w, z wdzi�kiem nosz�cych p�aszcze, ko�nierze i czapki bobrowe. Drzwi klasy drugiej i trzeciej poch�ania�y i wydziela�y na zewn�trz dwa nurty ludzkie. W poprzek peronu trudno by�o przecisn�� si� mi�dzy zwart� a ruchom� ci�b�. Raduski ze swym ma�ym pakunkiem w r�ce kr�ci� si� to tu, to tam, dawa� si� poci�ga�, wprowadza� si� do wn�trza i na �wiat wydobywa�. Serce jego przepe�nia�a, niby spienione wino czar� kryszta�ow�, b�ogos�awiona szcz�liwo��, obezw�adniaj�ca r�ce i nogi. W�r�d masy, kt�ra go bra�a ze sob�, g�ow� mia� co chwila przy czyjej� g�owie i kimkolwiek by by� ten drugi cz�owiek, dotyka� go ramionami z mi�o�ci�, s�ucha� jego mowy i przypatrywa� mu si� oczami, co niezbyt prawdziwie widz�, a przecie wszystkie szczeg�y zgarniaj� i ch�on�. Gdyby w owej minucie ktokolwiek z tych ludzi, bogaty czy biedny, obdarty czy wystrojony, uczciwy czy nikczemny zwr�ci� si� do niego i rzek�: Panie Janie Raduski, jestem w potrzebie, daj no setk�, czy tysi�c rubli... - uczyni�by to niezw�ocznie. Ale nikt na� uwagi nie zwraca�, chyba ci, do kt�rych twarz pochyla� zbyt blisko. - Ani jednej osoby, ani jednego znajomego spojrzenia... - szepta� do siebie. Czasami w t�umie miga� jaki� kontur, jaki� profil znajomy, doskonale znany i przejmowa� serce dreszczem �miesznego b�lu, trwogi, wstydu. Chwila mocnego skupienia uwagi rozprasza�a u�ud�: to nie ten cz�owiek... Z tamtym obcowa�o si� cz�sto, zna�o si� go dobrze, albo cierpia�o si� z jego powodu jeszcze bardzo niedawno, ale w odleg�o�ci trzystu mil od stacji Sapy. I ju� tamto wszystko zosta�o niesko�czenie daleko... W innej znowu chwili przesuwa�o si� oblicze bez w�tpienia w tych stronach widziane za czas�w dzieci�stwa, czy nawet wczesnej m�odo�ci, ale tak przez d�ugi szereg lat we wspomnieniu zatarte, tak zestarza�e i odmienione, �e snu�o si� w oczach niby dziwaczne jakie� z�udzenie, niepokoi�o pami��, jak przykra chimera, wymykaj�ca si� z obj�� my�li. Zagarni�ty przez �wie�y przyp�yw os�b, Raduski wszed� do poczekalni klasy drugiej i nie opar� si� a� w najdalszym jej k�cie. By�a to hala wielka i bardzo w�ska. Szereg kolumn dzieli� j� od drugiej, gdzie sk�adano pakunki. Przy drzwiach g��wnych znajdowa� si� du�y szynkwas, zwany tak�e bufetem. Ozdobne sklepienie tej sali pokryte by�o plamami wieloletniego kopciu naftowego, �ciany jej zaczernia�y, jakby do ostatniego w��kna przej�te dymem z cygar i papieros�w, sprz�ty umalowane jednostajn� olejn� farb�, nosi�y �lady i znaki czego� niby pracy i zu�ycia. Raduski siad� na wyplatanej �aweczce, tobo�ek umie�ci� pod ni� przy nogach i znowu zapad� w �w stan szczeg�lny, kt�ry mo�na by nazwa� gor�czkowym marzeniem. Gwar publiki, p�yn�cej niewyczerpan� fal� skupia� si� w tamtym miejscu, zlewa� w jednostajne brzmienie i pod zaczernia�ym sufitem cicho hucza�, jak tony organ�w wielkiego ko�cio�a. To echo zgie�ku wyda�o si� podr�nemu jak gdyby melodi� chy�ego biegu �ycia. Brzmia�o w niej stanowczo co�, niby sama tre�� i istota wszystkiego, co si� zamyka mi�dzy pierwszym wzruszeniem mi�osnym, a ostatnim dreszczem �mierci. W owej chwili, jak na wynios�ym pograniczu ko�czy� si� ju� kraj, utkany ze wspomnie�, mia�a si� przerwa� zmy�lona, niematerialna rzeczywisto��, latami w sercu stwarzana, mia�a znikn�� tamta ziemia, mieli odej�� ludzie, jak widziad�a senne, co nie zostawiaj� �ladu st�p swoich ani na pierwszym �niegu zimowym, ani na mokrym piasku wybrze�a. Zadum� jego przerwa� dono�ny g�os portiera, kt�ry uderzywszy trzykro� w ma�y, r�czny dzwonek, wo�a: - W Morys�w, Tarcice, Palenisko, ��awiec... - Cha cha cha... ��awiec... - za�mia� si� Raduski z cicha, patrz�c na twarz starego oficjalisty przez smugi sinego dymu, ci�gn�cego si� w poprzek sali ku wyj�ciu. - Ten sam portier, ten sam g�os... Jedena�cie lat nie s�ysza�em ci� na jawie, kamracie, ale za to w marzeniu, w marzeniu... Sala szybko pustosza�a. Gdy krzyk od�wiernego zabrzmia� znowu, Raduski wyszed�. Po drodze przyjrza� si� twarzy szwajcara i niby we �nie nad wyraz pr�dkim widzia�, jak co� obcego, m�odo�� sw� i samego siebie podczas oczekiwania w tej sali na schadzk� z pierwsz� w �yciu kochank�. Zadr�a�a w sercu dawna rozkosz, otwar�a ramiona do u�cisku w pr�ni, j�kn�a na podobie�stwo tonu muzycznego i znowu sta�a si� nico�ci�. Z ca�ego systemu, z ca�ego �wiata i tamtego �ycia nie zosta�o nic, taka nawet szczypta popio�u, �eby na niej mog�a jedna � za spocz��. W g��bi serca zdumiewaj�c si� nad ow� surow� r�nic� dwu egzystencji tego samego cz�owieka, stanu m�odzie�ca i stanu trzydziestokilkuletniego m�czyzny tak odmiennych, jak byt go��bia chy�o lec�cego pod chmurami odmienny jest od bytu jaja, z kt�rego si� wyl�g�, a jednocze�nie kombinuj�c zwi�zek logiczny mi�dzy bie��cymi zdarzeniami, podr�ny nasz stan�� przy wagonach. Konduktorowie chodzili z wolna tam i z powrotem, mrucz�c od niechcenia: - W Morys�w, Tarcice, Palenisko... - A gdzie jest wagon dla niepal�cych - zapyta� grzecznie Raduski pierwszego z brzegu. - Dla niepal�cych? Ij... Ano niech pan idzie naprz�d. Pierwszy wagon... �w pierwszy wagon by� nie tylko "pal�cy", ale wszystkimi otworami swymi wydziela� dym z machorki i cygar, wonny, jakby ze spalenia kupy badyli kartoflanych w drugim tygodniu wrze�nia. Na �awkach, p�kach i pod �awkami mie�ci� si� tam lud izraelski, zaj�ty konwersacj� niewymownie o�ywion�. Raduski sta� we drzwiach przez chwil� i upatrywa� dla siebie jakiegokolwiek miejsca, ale go nie znalaz�. Zeskoczy� tedy na peron i wgramoli� si� do innego wagonu klasy trzeciej, nie zasi�gaj�c ju� u konduktora informacji. By� tam t�ok jeszcze wi�kszy, aczkolwiek aryjski. Dym zreszt� posiada� ten sam zapach kapu�ciano - kartoflany. Panowa�a tu jeszcze wi�ksza swoboda ruch�w, ni� w przedziale semickim, by�y zaj�te nie tylko miejsca, ale nawet przej�cia. Dopiero w trzecim wagonie w�drowiec trafi� na wolny brze�ek �awki i tam z ochot� przysiad�. S�ycha� ju� by�o sygna�y konduktorskie, gdy do tego samego wagonu obydwoma wej�ciami wpad�a nowa gromada ludzi i zapcha�a go tak szczelnie, �e szpilki ju� by tam nie wepchn��. W przej�ciach mi�dzy �awkami sta�o po pi�� i sze�� os�b, dr�ka wzd�u� wagonu by�a tak zaludniona, �e drzwi wewn�trznych �adn� miar� nie mo�na by�o otworzy�. Poci�g ruszy�. Nos i usta Raduskiego znajdowa�y si� wobec rozpi�tego surduta i rozpi�tej kamizelki, obejmuj�cej poka�ny brzuch jednostki, kt�rej korpus chroni�a od upadku wysuni�ta p�ka. Obok siedzia�y dwie ma�e dziewczynki, dawniejsze towarzyszki podr�y, siostry prawie tego samego wieku, przytulone do matki, ciotki czy babki w salopie ze staromodnym ko�nierzem. Na twarze ich poobwi�zywane chustkami pada� z okna nik�y blask i da� je pozna� Raduskiemu. Siedzia�y, jak dawniej, uroczy�cie wyprostowane, o ile na to zezwala�y plecy, brzuchy, r�ce wspieraj�ce si� na nich co chwila, jak o martwe zawini�tka i pakunki i wytrzeszcza�y oczy w podziwie, przechodz�cym cz� sto w strach rzetelny. Starsza pani usi�owa�a chroni� je od zgniecenia, zas�ania� od uderze� licznych �okci�w, ale sama wkr�tce dosta�a wyra�nie, niby nieumy�lne szturchni�cie i apostrof�, poczym da�a spok�j wszystkiemu. Za plecami dziewcz�t, na �awce maj�cej wsp�lne oparcie, siedzia� jaki� pasa�er w szopach bardzo wytartych i kapeluszu, tzw. melonie. ��tawa twarz, kt�rej barwa znajdowa�a si� w zale�no�ci bezpo�redniej od piwa "s�omkowego" ��czy�a si� tak samo z rudym ko�nierzem futra, jak kszta�t czaszki z form� przyp�aszczonego kapelusza. Odwracaj�c nieco na bok g�ow�, Raduski widzia� biust tego s�siada, kt�rego g�os s�ycha� by�o w ca�ym wagonie. W�r�d mn�stwa anegdot starych jak jego futro i nie wi�ksz� maj�cych warto��, kt�re wyg�asza� tonem dono�nym, �eby go mog�a s�ysze� przynajmniej po�owa os�b w przedziale, rudy obywatel wtr�ca� od czasu do czasu: - A ty parchu, bierz cha�at w troki, p�kim dobry i nie czekaj na moj� ostatni� pasj�! - Co pan si� wtr�cisz w nie sw�j interes... - krzycza� w odpowiedzi kilkunastoletni �ydek, skromnie siedz�cy na ko�cu �awki. - Co pan jeste� fagas od wyrzucania ludzi z tego wagonu?... W�a�ciciel sp�owia�ego futera�u robi� min�, �e nie s�yszy. Opowiedzia� z talentem najbli�szym s�siadom nowy "kawa�", a ledwie go sko�czy� wnet szepn�� przyduszonym g�osem: - Id� st�d �ydzie starozakonny, bo ci m�wi�, �e z kwitkiem wieprzowym wylecisz. A do �ydowskiego wagonu, �mierdzielu. - Mnie tu wolno, ja mam bulet! - Cho�by� i mia� bulet, to ja ci perswaduj� jak tkliwa matka rodzonemu dzieci�ciu, nie sied� ko�o mnie, skoro ci� st�d wypycham, bo w przeciwnym razie b�d� zmuszony tak ci da� w oko, �e ci� wprost z tej �awki w bia�ej trumience wynios� na kirkut... - Co pan my�li, czy ja to samo nie mam pi�ci na oko! Ledwie izraelita s��w tych dom�wi�, rozleg� si� krzyk jego, ca�y t�um os�b, stoj�cych woko�o �awki, zako�ysa� si� na nogach... - Gwa�t! - wrzasn�� �ydek... - Gaspadin konduktorze, co to jest... rozb�j, rozb�jnik, rabu�! - Milcz! - wrzasn�� pan w szopach, kt�ry go przed chwil� zepchn�� by� z �awki. - Co to milcz! Ty sam milcz, z�odziej! - zacz�� na ca�e gard�o krzycze� pokrzywdzony. - Nie piszcz mi tu, �ydzie! Czego na mnie w�azisz? Pra� go w ucho bez gadania! - wo�a�o teraz kilkana�cie g�os�w. Udzielono mu nadto z tylu stron admonicji pi�ciami pod boki, �e si� ca�kiem udobrucha� i skromnie stan�� w t�umie. W samym �rodku wagonu mie�ci� si� okr�g�y piec �elazny i w�a�nie o tej porze bry�y w�gla, zatlone przy wyje�dzie z Sap�w roz�arzy�y si� w nim na dobre. Pasa�erowie siedz�cy i stoj�cy bez ustanku �mili tytu�. Zaduch, dym i brak powietrza by�y nie do zniesienia. Bardzo ucierpia�y dwie ma�e s�siadeczki Raduskiego. Jeden z pasa�er�w, usadowiony prawie na nich wysun�� si� by� cokolwiek dla zbadania czego�, co si� ha�a�liwie dzia�o z tamtej strony pieca i ma�e panienki odetchn�y, ale wnet wejrzenia ich znowu pos�pnia�y. Na przeciwleg�ej �awce siedzieli, �ywo rozprawiaj�c, dwaj kawalerowie, z kt�rych m�odszy kopci� papierosa za papierosem, a strugi dymu z nadzwyczajn� r�wnowag� umys�u puszcza� w twarz starszej, zapewne siedmioletniej dziewczynki. Wypali� w ten spos�b jedn� sztuk�, drug� i si�gn�� w�a�nie do pude�ka, �eby pocz�stowa� towarzysza, gdy starsza z dziewcz�t otrz�sn�a si� szczeg�lnym ruchem i zwiesi�a blad� twarzyczk�. Za chwil� dosta�a md�o�ci. Raduski szybko rozepchn�� gadaj�cych s�siad�w, spu�ci� okno i zwr�ci� si� do wszystkich z grzeczn� pro�b�, �eby si� na czas pewien wstrzymali od papieros�w. M�odzi ludzie rzucili na niego wzrokiem zdumionym, jakby przemawia� w j�zyku malajskim i podj�li dalszy ci�g rozmowy. Nim up�yn�a chwila czasu, dziecko przysz�o do siebie, a okno trzeba by�o zamkn��, gdy� pewien blado��ty jegomo�� z szerokim nosem, spiczast� brod� i wyrazem kwa�no-wilgotnego pesymizmu na melancholijnym obliczu wo�a� z trzeciej �awy, �e dostaje zapalenia w prawym p�ucu. Skoro tylko szyba podniesion� zosta�a, s�siad z przeciwka wydoby� swoje niewyczerpane pude�ko, cz�stowa� towarzysza i wzi�� si� do zapa�ek. - Panie - rzek� do niego Raduski - nie pal�e u licha cho� chwil�! Widzisz przecie, �e dziecko z tego dymu omdlewa... M�odzieniec u�miechn�� si� w spos�b niezdecydowany, wstrzyma� w r�ce zapa�k�, ale i cygaretki z ust nie wyj��. W�a�nie pod�wczas szed� wzd�u� wagonu nadkonduktor w towarzystwie swego asystenta i obydwaj z chwalebn� pieczo�owito�ci� zaj�li si� badaniem czy ka�da z os�b ma prawo korzysta� z dymu i zaduchu w pozie, jak� jej wyznaczy� srogi los na sp�k� z oszcz�dno�ci� akcjonariuszy. Raduski zwr�ci� si� do tych urz�dnik�w z ��daniem, a�eby wskazali mu przedzia� dla niepal�cych i a�eby go tam wraz z ma�ymi s�siadkami zaprowadzili. Okaza�o si�, �e takiego przedzia�u w poci�gu nie ma. - Publika wsz�dzie kopci, prosz� pana, c� my na to poradzimy... - rzek� nadkonduktor, badaj�c bilety. - To mnie pan prowad� do klasy drugiej. Te dzieci s� chore... - W drugiej klasie t�ok taki sam, a mo�e i gorszy. Jedna rzecz, co jest, to zrobi� z tego wagonu niepal�cy... We� pan przekr�� tabliczk� - zwr�ci� si� starszy do konduktora. Wkr�tce nade drzwiami widnia�a sentencja zabraniaj�ca pali�. Obydwaj konduktorowie powt�rzyli przepis ustnie, ale bez skutku. Katolik w szopach, kt�ry por�ni� si� by� niedawno z s�siadem semit�, wsta� ze swego miejsca i ostentacyjnie zapali� cygaro. To samo uczynili natychmiast dwaj m�odzie�cy. Pan w szopach, obgryzaj�c koniec swojego kapustosa i naok� wypluwaj�c w��kna, rzek�: - Dopiero by� pal�cy, ju� niekuriaszczy... A co mnie obchodzi? Komu dym kr�ci w nosie, to niech idzie do pierwszej klasy. - Ale kiedy pan nie chce zwr�ci� uwagi... - �o��dkowa� si� Raduski - �e to nie o starszych mowa, bo starszy wytrzyma, ale dziecko dostaje md�o�ci. Jak�e mo�na? S�ysza� pan, �e nie ma innego miejsca. - Dziecko... md�o�ci. Mnie te md�o�ci zawsze id� na zdrowie i tej hrabiance nie zaszkodz�... - Cha cha cha... - za�miali si� s�siedzi. Pan Jan skompromitowany zamilk�. W�dz palacz�w, pewny teraz sukursu, mierzy� go wzrokiem tak wyzywaj�co - zaczepnym, jakby w g�rnych, miarodajnych sferach jego czaszki, skrytej w g��bi "melona", rozbrykane piwo chlupota� si� pocz�o w spos�b burzliwy i niebezpieczny. W samej rzeczy zwyci�stwo tytoniu by�o coraz oczywistsze. Obok dwu m�odych ludzi pal�cych, a za plecami jegomo�ci w rozpi�tym surducie, da� si� s�ysze� trzask zapa�ki i nowa fontanna dymu skierowa�a si� ku sufitowi... Przy samych drzwiach sta� kr�py cz�owiek w granatowej czapce i palcie z aksamitnym ko�nierzem gorszego gatunku. Twarz jego, ruchy i spos�b bycia zdradza�y robotnika, czy rzemie�lnika. Gaw�dz�c z s�siadami wtr�ca� wiele wyraz�w fachowych, jaskrawych i malowa� rzecz nadzwyczaj wyrazistymi gestami. Gdy nowy palacz zaci�gn�� si� dymem i wypu�ci� go z ust pod nos siedz�cym, �w ruchliwy pasa�er rzuci� okiem na wszystkich i rzek� kategorycznie: - A te� panowie to sobie poczynaj� nie jak panowie, ale nie przymierzaj�c jak �wynie!... Pan w szopach poczu� si� dotkni�tym i od razu pchaj�c przed sob� wszystkich z zamiarem, wida�, starcia z nowym antypalaczem gro�nie mrukn��: - Dzisz go! Drugi kaznodzieja! W�a�nie, �e b�dziemy palili i ca�a rzecz, a pan st�j i ujadaj! - Ale kop�, panie! Ka�dy b�dzie trzyma� swoje: pan swego cygarusa, ja swoje s�owo... Ry�y obywatel �ypn�� bia�kami raz i drugi, nie znalaz�szy, wida�, punktualnie w umy�le swym repliki. Nawet i w par� chwil p�niej mrucza� tylko przez z�by i w�sy grubia�skie wymys�y, ale dowcipnego s�owa nie urodzi�. M��d� pal�ca za jego inicjatyw� przeszywa�a wprawdzie kaszkietowego z�owrogimi oczyma, ale r�wnie� zatopi�a swe wzburzone odczucia w pomruku nieparlamentarnym. Jan Raduski by� a� nadto przyzwyczajony do wszelkiego rodzaju scen wagonowych. Zdarza�o mu si� widzie�, jak podochocona publika, wskutek jakiego� przewinienia wzgl�dem kasjera stacji, szturmem bra�a dworzec, bufet, wagony i odbywa�a woja� wed�ug swej ch�ci. Tote� wyst�pienie obywatela w kaszkiecie bardzo przypad�o do smaku, by�o mu tak mi�e, �e tego s�owem opisa� nie mo�na. Zza ramienia pasa�era stoj�cego patrzy�ci�gle na swego adherenta i postanowi� zaznajomi� si� z nim niezw�ocznie. Tymczasem tamten, wci�� ciskaj�c �mia�e wejrzenia mi�dzy gremium pal�ce, przedosta� si� ku �rodkowi wagonu za piec, gdzie ju� od dawna umiejscowiona by�a jaka� heca. Dawa�y si� stamt�d s�ysze� ci�g�e okrzyki, sprzeczki, gro�by, przyduszone szepty i ch�ralne �miechy. Raduski wsta� ze swego miejsca, ust�pi� je oty�emu s�siadowi, a sam przecisn�� si� na �rodek i wyjrza� zza plec�w m�czyzn pochylonych. Bawiono si� tam hazardownie w szczeg�ln� gr�. Wysoki i chudy m�odzieniec z min� kryminalisty trzyma� w r�ku d�ugi, cienki i w�ski rzemyk sk�rzany. W oczach wszystkich ujmowa� palcami prawej r�ki jego dwa ko�ce, lew� miejsce, gdzie przypada� �rodek i od tego �rodka zwija� rzemie� w�cis�y rulon. Gdy ze� utworzy� p�aski kr��ek, k�ad� go na �awie i proponowa� komukolwiek, �eby cienkim drutem trafi� w �rodek. - Stawiasz pan fajgla, ja stawiam fajgla i granie idzie... - m�wi� tonem tak andrusowskim, �e Raduski za�mia� si� mimo woli. - Widzisz pan przecie, �e bier� za ko�ce paseczka, widzisz pan, �e ci�gn�... - gada� dalej wysmuk�y. Je�li drucik zostanie panu, skoro ca�y rozkr�c�, mi�dzy dwiema po��wkami paska, rubelians pa�ski, je�li za� b�dzie "na polu", rubelians m�j. Rozumiesz pan przecie?... Drucik zawsze zostawa� "na polu" i rzadko kiedy trafia� w "op�otki". Czasami, gdy rozw�cieczony gracz domy�la� si� jakiego� z�odziejstwa po przepuszczeniu kilku "rubelians�w", drucik trafia� w "op�otki" i ochota do pr�bowania szcz�cia wzmaga�a si� znowu. Jegomo�� w kaszkiecie przez czas pewien ognistym wzrokiem przypatrywa� si� tej grze, przekrzywiaj�c g�ow� z ramienia na rami�. W pewnej chwili, gdy ostatni z ryzykuj�cych szuka� po kieszeniach "fajgla" i w �adnej go znale�� nie m�g�, stronnik Raduskiego zawo�a�: - Stawiam dwadzie�cia kop! - Idzie granie... - powiedzia� w�a�ciciel paska, wznosz�c ku g�rze bia�� �renic�. Okaza�o si�, �e nowy gracz trafi� w �rodek i zabra� czterdzie�ci groszy. Nie zwlekaj�c, postawi� obydwie czterdziestki i wygra�. W�wczas pu�ci� w kurs tylko jedn� i zwyci�y�. To jego szcz�liwe prowadzenie druta powitano ze wszystkich stron cichym szmerem. B�yszcz�ce oczy wpija�y si� w ruch palc�w, rozchylone usta pcha�y je, zdawa�o si� nami�tnym oddechem. �ywy robotnik wygra� jeszcze kilka razy, ale niespodziewanie szcz�cie go zdradzi�o. Poczytywa� to za chwilowy lapsus oka, gor�czkowa� si�, stawia� coraz wi�cej i brn�� w przegran�. �miech, rozlegaj�cy si� dooko�a jego uszu, n�ka� go i prowadzi� w pasj� coraz wi�ksz�. Strugi potu la�y si� z jego czo�a... Raduski schylony nad t� �awk�, patrza� w twarze graj�cych, jedn� po drugiej bada� ciekawym wzrokiem. Dopiero �wist lokomotywy zm�ci�jego my�li. - Morys�w... - wym�wi� kto� od niechcenia. W istocie poci�g zatrzyma� si� i znaczna ilo�� pasa�er�w wysiad�a z wagonu. Przez otwarte drzwi wlecia�y k��by zimowego powietrza i sprawi�y ulg� dziewcz�tom, do kt�rych Raduski wr�ci� znowu. Starsza z nich wci�� by�a ��ta i mia�a oczy zamglone, tote� pan Jan, uzyskawszy zezwolenie damy w salopie, wyprowadzi� omdlewaj�c� na peron i przeszed� z ni� tam i na powr�t. Dooko�a stacyjki czernia� las sosnowy. Wrony z krzykiem przelatywa�y z drzewa na drzewo; daleko w�r�d lasu s�ysze� si� dawa� �oskot siekiery. �elazne szyny drogi za lokomotyw� bieg�y z pocz�tku prosto, a nast�pnie zgina�y si� nieznacznym �ukiem i nikn�y mi�dzy drzewami. - Tam pojedziemy... - szepn�� Raduski niby to do dziewczynki, czuj�c, jak si� w nim szarpie rozdra�niona, nie cierpi�ca zw�oki ��dza ujrzenia skrytego za lasem widoku. Wkr�tce uderzy� drugi dzwonek. Trzeba by�o wraca� do wagonu. Miejsca tam ju� by�o nieco wi�cej, ale zawsze kilka os�b sta�o po�rodku. Zaledwie pan Jan z towarzyszk� zdoby� na nowo jej miejsce, zjawi� si� w drzwiach du�y tob� w kraciastej chustce, a za nim staruszka, pchaj�ca go po schodkach i we drzwi. G�ow� mia�a owini�t� w chustki tak szczelnie, �e wida� by�o tylko twarz pomarszczon�, warg� wysuni�t� i rzadkie z�by. Za pierwsz� sz�a druga kobiecina w wieku, chuda i r�wnie opatulona. Skoro tylko ta d�wigaj�ca tobo�ek stan�a przy drzwiach, zacz�a m�wi� nie wiadomo do kogo w spos�b uroczysty, jak w chwili przes�uchania w s�dzie: - Jechalimy - wo�a, g�o�no ciapi�c d�ugimi wargami - z pani� Pisarkiewiczow� do dom i bzdurzylimy se gadu-gadu... A� tu stacja. Pani Pisarkiewiczowa powiada: Palenisko. A bo� pani najpierwsza powiedzia�a!... No, jak Palenisko - my za tobo�y i szast z kolei na ziemi�. My do miasta, niby na Palenisko, a tu nie ma. Stoi jakisi cudaczny budynek, przy nim obora, a dalej las, jak s�dz�. Jezu! Zawo�a�am ja pierwsza, c� to jest takiego... Stan�limy, patrzemy si�, a tu koleja pychu pychu, pychu pychu... posz�a! Wczoraj si� to zdarzy�o, przed p�nockiem. �wi�ta Domicelo, powiedzielimy z pani� Pisarkiewiczow�, a to my, wida� nie w Palenisku wysiedli... Dwa kuferki, jeden m�usi�w, drugi pani Pisarkiewiczowej na baga� nam zda� kazali w Sapach. C� to b�dzie teraz, ludzie kochaj�ce?... - A c� ma by�, trza si� by�o pilnowa� - mrukn�� kto� z k�ta - m�� pogrzebaczem plecy wy�oi, to i po b�lu. Pani Pisarkiewiczowa strzeli�a okiem w tamtym kierunku, a staruszce m�wi�cej przez ten czas d�uga warga rusza�a si� mechanicznie i szybko, jak spr�yna silnie przyci�ni�ta, a p�niej wolno puszczona. - My do naczelnika - zacz�a, skoro tylko nastr�czy� si� czas przemawiania - opowiadamy, jak, co, pytamy si�, upraszamy - nic. R�ce roz�o�y� - do jutra, m�wi, drogie panie zaczekajcie, do popo�udnia, a dopiero, m�wi, bilety na nic, a rzeczom, m�wi, nic z�ego si� nie stanie. Rzeczom nic z�ego si� nie stanie, a tam m�u� mia� z koby�k� uproszon� od Zieli�skiego, bo do nasz, niby do ku�ni, dziewi��, a no tak, albo osiem albo dziewi�� wiorszt... Zd�bia�ymy z pani� Pisarkiewiczow�. Tu funduszu mamy na kupienie ca�� czterdziestk�, a tu m�wi, bilet nowy kup ? i jeszcze we� i nocuj! Zafrasowalimy si�... ? Ale m�u� pogrzebaczem wypierze, to nie ma o czym gada�. Sprawa sko�czona... Starowina przerwa�a opowiadanie i zawstydzi�a si�. Blade rumie�czyki ubarwi�y jej zmarszczone jagody. Wkr�tce jednak przysz�a do siebie i pytlowa�a dalej, wszelako cichszym g�osem i zwracaj�c si� do najbli�szych s�siad�w: ? Kupilimy na noc u bufeciarzy dwa kubki herbaty i po bu�ce, po kajzerce. Te bu�ki my wdrobili do herbaty i by�a wieczerza, a zap�aci�o si� za toto osiemna�cie groszy. Spa� nam kaza� potier na sali mi�dzy ch�opiskami. Tak my le�eli na drewnianych �awach z tobo�ami pod g�ow�. St�kania by�o wi�cej, jak czego. Teraz my do wagonu, ale co ta mo�e by� z tego, to ju� nic nie wiem. Chyba, ze wyrzuc�... My bez bilet�w jedziemy! ? krzykn� a raptem z tak rozpaczliw� determinacj�, jak gdyby wyznawa�a publicznie, �e jest morderczyni�. Pewien pasa�er usun�� si� nieco i zrobi� jej miejsce. Zaraz, wdzi�cznie dygaj�c, przysiad�a, tobo�ek umie�ci�a na kolanach i, spl�t�szy d�onie, obj�a go r�kami. Wypadek ten rozbi� znowu fale jej elokwencji. Wargi tylko pracowa�y bezd�wi�cznie. Czasami pada� z nich projekt jakiego� zdania: ? Nie wiem nawet, co tu z nami mo�e by� takiego... Ruch wagonu, atmosfera ciep�o ? duszna i spoczynek w trakcie wzrusze� ? wnet u�pi�y babin�. Oczy jej coraz bardziej zas�ania�o bielmo, wargi rusza�y si� coraz wolniej, g�owa sz�a w r�ne strony. Towarzyszka niedoli, pani Pisarkiewiczowa, sta�a niedaleko w grupie m�czyzn g�o�no rozprawiaj�cych i wpatrzona w okno pos�pnie, ze�ci�ni�tymi ustami milcza�a. Gdy bez�adnie opadni�ta dolna warga wskaza�a, �e jejmo�� wymowna �pi na dobre, Raduski wszcz�� tajemnicze konszachty ze starsz� panienk�, kt�r� przedtem oprowadza� po peronie stacji Morys�w. Dziewczynka rzuca�a pytaj�ce wejrzenia to na sw� opiekunk�, to na Raduskiego, na �pi�c� obok pasa�erk�, wreszcie na praw� d�o� swoj�, w kt�rej co� trzyma�a. Twarz jej na przemian p�on�a i blad�a, szeroko rozwarte oczy wyra�a�y g��boki niepok�j. Za chwil� wszystko to w niej jakby przycich�o. Zsun�wszy si� na ziemi� dziewczynka ta zbli�y�a si� nieznacznie do �pi�cej, stan�a bokiem i, nie podnosz�c r�k, wsun�a jej mi�dzy splecione d�onie papierow� trzyrubl�wk�. Wykona�a to tak zr�cznie, �e nikt z obecnych nie zauwa�y� tej operacji, a staruszka w dalszym ci�gu spa�a bez odmawiania sobie nawet kowalsko - mazowieckich melodii chrapickiego. Obydwie siostry przytuli�y si� teraz do siebie i strzyg�y oczyma, �ledz�c ka�dy oddech, ka�dy ruch�pi�cej. Kiedy niekiedy jedna z nich trz�s�a si� na znak, �e "ta pani" ju� si� budzi. Wtedy druga ucisza�a j� nakazuj�cym podnoszeniem brwi i mow� oczu... Raduski wyszed� cichaczem z wagonu, stan�� na jego platformie, wspar� si� �okciami o gruby pr�t �elaznej balustrady i patrza� w krajobraz. Naok� sta�y otwarte, p�askie pola. �niegi le�a�y tam jeszcze g��bokie, ale ju� zestarza�e i jakby zniszczone. Zaspy porozrzucane przez dawne burze, zmi�k�e do g��bi w odwil�ach, wystyg�e w mrozach, jak daleko wzrok si�ga� zasmuca�y widok nieruchomymi formami. Ostre grzbiety skib roli, jesieni� uprawionej, wida� ju� by�o gdzieniegdzie. Dzikie wichry lutego zdar�y z nich nie tylko�nieg, ale i zdmuchn�y i rozbi�y grudy piachu. Na ca�ym obszarze skorupy �niegowej le�a�y po wierzchu ��tawobure p�aty i smugi, z kszta�tu przypominaj�ce jakby u�amane zardzewia�e groty dzid tytanicznych, kt�rymi by w ci�gu nocy zimowych walczy�y ze sob� p�anetniki wichrem porwane. W dali, w dali szarej, bez cienia b��kitu tkwi�y topole, ze mg�y ledwo wydzielone, jak obdarte pi�ra, id�ce alejami dok�d�, na kraj �wiata. Bli�ej, sta�y w polach tu i �wdzie ma�e zagajniki brzozowe, albo samotne i na wp�uschni�te dzikie gruszki. Czarnosine, wystrz�pione, pierzaste, k��bi�ce si� chmury mkn�y na niebie w po�wistach ostrego wiatru. Niekiedy przelatywa� ob�ok czarniejszy ni� inne wlok�c za sob� przez martwe pola cie� sw�j �a�obny. Kiedy indziej licho wie sk�d lecia�y krople deszczu nieliczne, rzadkie, dziwnie ch�odne. Krople te ci�y w twarz, niby grad, a do szyb wagonu przystawa�y w formie ostrych kryszta�k�w i d�ugo si� na nich szkli�y. Czasami w�r�d zawa��w chmur ods�ania� si� nieforemny strz�pek �miertelnie bladego b��kitu i pr�dko gin�� sprzed oczu. Raz tylko wy�ama� si� z pomi�dzy ob�ok�w i spad� na ziemi� jasny promie� s�o�ca. W postaci wielkiej, bia�ej plamy gna� w�r�d r�wnin, �cigany przez g�ste cienie, roztr�ca� matowe, przygas�e, zatrzymane w chmurach, jakby chorowite �wiat�o dzienne. Lecia� po �niegach, po martwych skibach, po przezi�b�ych i zesch�ych szkieletach krzewin, po badylach i �d�b�ach, �pi�cych w letargu, nie znajduj�c miejsca, niby go��bica Noego, gdzie by wytchn�� i �ywej ziemi, kt�r� by m�g� ogarn�� i ukocha� mi�osnym �wiat�em swoim, z niczego rodz�cym wiekuiste �ycie. W �lad za tymi promieniami sz�y oczy Raduskiego w kraj, w poprzek onej dalekiej, dalekiej strony, a spragniona dusza nasyca�a si� �ywi�cym blaskiem, jak pierwsza lepsza obumar�a bylina w�r�d wygonu... Poci�g min�� Tarcice i zatrzyma� si� w Palenisku. By�a to najbli�sza stacja od Niemrawego, wioski, gdzie Jan Raduski urodzi� si�, chowa�, gdzie �yli d�ugie lata i gdzie pomarli jego rodzice. Za biedn�, brudn�, pe�n� �yd�w mie�cin�, kt�ra le�a�a z drugiej strony plantu na pochy�ym zboczu wzg�rka wida� by�o drog� wysadzan� wielkimi drzewami. Daleko, pod pierwszym lasem od tego traktu zbacza�a "polska", jednotorowa droga, prowadz�ca ku Niemrawemu. Raduski stan�� w�r�d peronu i wyt�y� wzrok w swoj� stron�. Tamt�dy w�a�nie jecha�y ze wzg�rza sanie ch�opskie, zaprz�one w jedn� szkapin�, truchtem biegn�c� z prawej strony dyszla. Ch�op w ko�uchu i "w�ciek�ej", baraniej czapie siedzia� na przodku mi�dzy k�onicami. ? A cho�bym te� zabra� si� i pojecha�, albo i poszed�... Mo�e to ch�op z Niemrawego... ? my�la� Raduski. Dzie�o si� z nim co� dziwnego. Wyra�nie jak tylko mo�na czu� w p�ucach swoje powietrze, a w sercu b�l owej nierozerwalnej �y�y, jak� cz�owiek zaro�ni�ty jest z mogi�ami. Oczy jego poznawa�y zarysy mg�� przes�oni� tych las�w jak si� poznaje i wita dawno niewidziane twarze os�b kochanych. Bardzo daleko, ju� jakby w chmurach deszczowych wzrok jego dosi�gn�� jednej smugi wysuni�tej, kt�r� zdawa� si� wci�ga� w szar� pr�ni� tuman zalewaj�cy widnokr�g. Gdy poci�g ruszy�, Raduski stan�� przy drzwiach mi�dzy rozmawiaj�cymi. S�ysza�, �e obudzona babka znowu prawi g�o�no, chwyta� uchem ton, nawet sens jej mowy, ale nie by� w stanie zaj�� tym my�li, w kt�rej, jak d�wi�k najczarowniejszy s�ania�o si� przezwisko dopiero co widzianego lasu: Bukowa knieja, Bukowa knieja... ? Pa�stwo kochaj�ce ? wo�a�a stara, piastuj�c w r�ce trzyrublowy ? a i c� toto mo�e oznacza�. Zdrzemn�am si�. Widzia�am we �nie barana z czarnymi rogami, a lecia� na mnie tak jakby z g�ry Widuchowej, czy co... Budz� ja si�, ruszam palicami: cosi chrupi w palicach... Ja spojrz�... �wi�ta Domicelo z Pa��k�w, a i c� by toto mog�o znaczy�?... Nikt nie zwraca� uwagi na monolog starej, gdy� wszyscy prawie zbierali si� do wysiadania w ��awcu. Wstawano z �awek, �ci�gano z p�ek w�ze�ki, pakunki, wdziewano zwierzchnie okrycia i prostowano ko�ci. ? A wi�c kochany Karolku, weso�ego alleluja! ? Zawo�a� kto� na ko�cu przedzia�u. ? Prawda ? pomy�la� Raduski ? to� to jutro Wielkanoc. Czu�, �e za uczuciami jego, niby cie� za cz�owiekiem w s�oneczne popo�udnie, idzie i uwija si� nieuchwytny zabobon: czy te� to szcz�cie powrotu, to zupe�ne, bezwyj�tkowe, zdecydowane ziszczenie marze� lat tylu nie kryje w sobie jakiej� zemsty i kary straszliwej?... D�ugi �wist lokomotywy wszystko przerwa�. Raduski wyjrza� przez szyb� i daleko, u ko�ca p�aszczyzny zobaczy� stare, znane dachy, mury, cha�upy i wie�e, kr�luj�ce nad nimi. Poci�g rzn�� teraz przez puste obszary, mija� drogi, wysadzone wielkimi drzewami, podmiejskie chaty, cegielnie, nowe budy i dawne rudery. Stan�� wreszcie u celu. Jaki� pos�ugacz wzi�� z r�k w�drowca t�umoczek, kart� na odbi�r baga��w i wyprowadzi� go przed dworzec. Doro�ki z ha�asem zaje�d�a�y i rusza�y z miejsca, naok� snuli si� tragarze w bluzach, �ydzi co� proponuj�cy... Raduski wsiad� do pierwszego z brzegu powozu i, zanim przyniesiono rzeczy, patrza� na miasto. Wzruszenia jego usta�y nareszcie, czu� w sobie spok�j. Dzie� si� mia� ku zachodowi. Wiatr ucich�, a raczej odwr�ci� si� i wia� teraz od strony po�udniowej, wolno d�wigaj�c stamt�d na barkach gromad� chmur, kt�re kry�y czyste niebo. Wielkie s�o�ce p�yn�o ku ziemi, ton�c w wylewie krwawego �wiat�a. Dwie, trzy zgubione przez wiatr chmurki, sta�y w tym przestworze ognistym, jak same barwy, z niczego z�o�one, podobne do cudownych, niedba�ych marze�, b��dz�cych nad otch�ani� bytu, kt�ry si� walk� karmi, a p�odzi bole��. Blask zachodu o�wietla� wie�� najwi�kszego z ko�cio��w ��awieckich. Zbudowano j�, jak wie�� nios�a w wieku trzynastym. Nawa i prezbiterium, do kt�rych niegdy� przypiera�a, uleg�y by�y po�arowi, run�y w gruzy, a na ich miejscu wzniesiono inne; i te kilkakro� przebudowano, a stara wie�a nienaruszona d�ugie wieki wytrwa�a. Rudozielone mchy j� oblaz�y, czerwona dach�wka, nakrywaj�ca szczyt urwany raptownie, sp�owia�a, jak stara, sponiewierana czerwona czapka. Ju� z dala wida� by�o ogromne g�azy, tworz�ce nier�wne boki tej wie�y, z jednej strony �ci�te pod k�tem nadzwyczaj ostrym, z drugiej prawie okr�g�e. Ma�e okienka ? strzelnice w rozmaitych punktach czernia�y na jej powierzchni. Raduski nie m�g� oderwa� wzroku i duszy od tego budynku. My�la� o murarzach, kt�rzy nosili i stawiali jedne na drugich owe szare kamienie przed tyloma wiekami. My�la� o d�ugotrwa�ym ich trudzie, o wysi�kach r�k, n�g, grzbiet�w; w pr�dkim zachwyceniu widzia� zmordowane twarze, potem krwawym ociekaj�ce, wejrzenia ich omdla�e pod ci�arem kamienia i naczy� rzadkiego wapna, s�ysza� st�kanie, ciche westchnienie zamkni�te w piersiach, zdo�a� si� nawet wmy�le� w ich wiar� prost� ledwie ot�uczon�, jak tamte kamienie, a tak surowo mocn�, jak one. Dla wiecznego Boga d�wigali bry�y na tyl� wysoko��, dla Niego z�o�yli n�dz� swego bytu, krzywd� po�o�enia, m�k� cia�a i ducha. Tote� w tych bulwach spa� zakl�ty talizman potu i �ez owej trzody roboczej dawnego �wiata... Waliz� ustawiono wreszcie na przednim siedzeniu i drynda ruszy�a ku miastu. Pierwsza ulica wjazdowa posiada�a te same jamy w bruku, te same do cna zdeptane chodniki, wygi�te i spr�chnia�e parkany. W pewnym miejscu czerwieni� si� nowy dom pi�trowy, jeszcze nie uko�czony. Doro�karz odwi�z� Raduskiego przez bram� hotelu Imperial, zaspany lokaj wprowadzi� go do stancji zimnej, jak psiarnia, a ponurej i z�owrogiej niby jaskinia zb�j�w. Numer ten mia� jeden tylko cenny przymiot: zachlapanym swoim oknem spogl�da�na baszt�. Wida� j� by�o ca�� w promieniach gasn�cego s�o�ca. Raduski stan�� przy oknie i pocz�� snu� ci�g dalszy swoich rozmy�la�, a raczej fantastycznych marze� o dawnym murze. Sta� tam d�ugo w przedziwnym zapomnieniu o wszystkim innym na �wiecie. Oczy jego patrzy�y na "Star�" przez pryzmat uczu� dzieci�stwa, przez perspektyw� wszystkich smutk�w i rado�ci, kt�rych ta ruina by�a �wiadkiem i jak gdyby s�dzi�. Dusza wchodzi�a na nowo w jakie� niewys�owione z ni� powinowactwo, w zakon braterski, kt�rego istotne znaczenie, sens i warto�� schowane by�y w �lepej skrytce serca, zamkni� tej nawet dla niespracowanej badaczki, dla owego �yda wiecznego tu�acza, ? dla �wiadomo�ci. Blaski s�oneczne gas�y na wynios�ych murach i znika�y, jakby zst�puj�c do grob�w, w czarnej ziemi wykopanych. Dzie� z wolna wlewa� si� pocz�� w noc szar�. Raduski wdzia� pr�dko sw�j lekki paltocik i ruszy� na miasto. Ulice by�y puste, sklepy zamykano. Ciep�e przeci�gi wiatru sz�y wzd�u� i w poprzek ��awca, topi�c do reszty �nieg zmok�y, czarny, obracaj�c bruki w topiele i bagna. Na dachach, szczytach mur�w, mi�dzy drewnianymi budowlami, w okolicy �mietnik�w i stajen wa��sa�a si� para. Zewsz�d lecia�y i p�yn�y strugi nie tyle wody, ile brudnej cieczy. Tam rynna, przed laty p�kni�ta, darzy�a obfit� wilgoci� �cian� przylegaj�c� i brzydka plama z odcieniem zielonkowatym, niby g��bokie rozranienie gnoi�a si� na froncie starego domu. Gdzieniegdzie spod urwanego tynku wyziera� znaczny plac rdzawych cegie�, jak �ebra i wn�trzno�ci awanturnika, uszkodzone w nocnej bijatyce. Raduski zagl�da� w pewne dziedzi�ce i sionki, kt�re wydawa�o si�, noc ogarn�a na wieczne w�adanie. Ze szczeg�lnym pietyzmem zwiedzi� podw�rze, gdzie onego czasu grywa� w ekstr�. Brakowa�o tam a� do tej minuty kamieni, kt�re w�wczas wyrwano w celu oznaczenia met dla matki, rewizora i pitak�w. Gdy sta� na tym miejscu, zda�o mu si�, �e w mury, okalaj�ce z trzech stron podw�rze, bije dzieci�cy krzyk towarzysz�w i jego w�asny, �e z drewnianej galerii, biegn�cej w okr�g dziedzi�ca, s�ycha� pr� dkie kroki uczennic, kt�re tam mieszka�y, dwunastoletnich boginek o d�ugich, jedwabnych, p�owych w�osach, o cudownych lazurowych oczach, przeczystych, jak to� krynicy... Dopiero co wype�ni�a serce po brzegi rado�� na widok tych miejsc, a oto ju� samej rzeczywisto�ci by�o mu nie dosy�, ? sz�o dalej, w kraje wspomnienia, a stamt�d znowu dalej i dalej... Zmrok pada� i ukry� w sobie ca�y ��awiec od przedmie�cia do przedmie�cia. W krzywych ulicach i po rynkach p�on� a gdzieniegdzie latarnia, kopc�c bez ustanku, jakby to stanowi�o jedyn� jej rozrywk� w trakcie nudnej misji o�wietlania dziur ��awieckich. Wszystkie sklepiki, nie wy��czaj�c �ydowskich, szczelnie zamkni�to, wskutek czego ulice by�y podobne do korytarzy w katakumbach. �wieci�o si� jedynie w oknach mieszka� i Raduski, w�druj�c w ciemno�ci z zau�ka w zau�ek widzia� czasem jaki� profil, albo cie� kobiecy, rysuj�cy si� na szybie. Ka�da z tych sylwetek przykuwa�a jego uwag�, ci�gn�a my�li do mieszka�, przejmowa�a serce mazgajskim pragnieniem czu�o�ci. W mrocznych k�tach w��cz�ga nasz potr�ca� od czasu do czasu jakiego� cz�owieka, b�aga�o wybaczenie tej winy i szed� dalej. Z miejsc pryncypialnych odp�yn�� na przedmie�cie, zwane Placem Targowym. Za czas�w uczniowskich, przed pi�tnastoma laty mieszka� by�w tej okolicy. Zna� tam ka�d� ruder�, ka�d� dziur�, ka�dy r�w, zna� przyleg�e pola, krzaki i las w s�siedztwie. Pewien wynios�y punkt w tej stronie dawa� widzie� "knieje" niemrawskie, oraz na du�ej przestrzeni bia�� smug� szosy do domu id�c�. Raduski min�� ostatni budynek i wl�k� si� noga za nog�. Wiedzia� przecie, �e ani lasu, ani odleg�ej drogi nie zobaczy, chcia�o mu si� jednak patrze� z owego wzniesienia ku swej ojcowi�nie, w swoj� w�asn� noc... Drzewa wiekowej, miejskiej alei sko�czy�y si�. B�otnista szosa ci�gn�a stamt�d mi�dzy g��bokimi rowami w martwe grunta, nie ozdobiona ani jedn� krzewin�. Strupiesza�y l�d sta� jeszcze na ka�u�ach, ale ju� roz�azi� si� pod stop�. W bruzdach i kana�ach szepta�y cicho drobne �cieki wody. Z po�udniowej strony tchn�� ciep�em dobry wietrzyk, ogrzewaj�cy nie tylko ziemi�, ale i biedne serce ludzkie. Raduski prze�ywa� istotnie rozkoszn� chwil�. Wybaczy� �yciu wszystkie zniesione cierpienia, nie l�ka� si� przysz�ych, czu� jak mocno spojony jest z owym dawnym uczniakiem, o kt�rym tego� dnia s�dzi�, �e nic z nim samym nie ma wsp�lnego. Rozpycha�a mu piersi fizyczna i duchowa satysfakcja w�drowania w ciemn� noc przez g�uche pola. Ile� to razy chodzi� t� drog� latem i zim�, nios�c w sobie zupe�nie t� sam� uciech�! Obecna by�a tylko daleko g��bsza i wi�ksza. Jak nigdy czu� si� na si�ach do zacz�cia nowego� ycia, do pracy podw�jnej, potr�jnej, z czterykro� mocniejszym uporem mi�o�ci. Plany, dawno, ca�ymi okresami czasu roztrz�sane, w tym momencie stali�y si�, przeistacza�y prawie w czyny jak �elazo m�otem obrobione, skoro je nareszcie cisn�� w wod�. Gdy tak szed� g��boko w sobie zatopiony, us�ysza� raptem na drodze i obok w�r�d pola chy�e kroki. Stan�� i patrza� w ciemno��. Wtem pr�dzej uczu�, ni� dostrzeg� przed sob� wysokiego cz�owieka. ? Panie, ? rzek� ten cz�owiek ? gdzie� to pan idzie? Raduski, przywyk�y do napa�ci nocnych i obrony, z brzmienia g�osu pozna�, �e to jest m�czyzna z wielk� si�� fizyczn�. Tote� niezw�ocznie praw� r�k� doby� z kieszeni rewolwer z futera�u, wyj�� go i odwiedziony trzyma� przy piersiach. Us�ysza� r�wnie�, �e ma za plecami ludzi, kt�rzy si� cicho skradaj� ku niemu. ? Gdzie id�? ? rzek� spokojnie, ty�em zwracaj�c si� do rowu, �eby zapewni� sobie sytuacj� obronn� ? a tak ta id�... Ty, cz�owieku dlaczego si� pytasz? ? Masz panie jakie pieni�dze, to dej z dobrej woli ? rzek� tamten cicho, zbli�aj�c si� o krok i zni�aj�c g�ow�. ? A tego chcesz! Nie podchod��e bli�ej ani o cal, bo ci w �eb strzel�. ? Wicek, ? ozwa� si� inny g�os z boku ? we�no ino!... W tej chwili Raduski pos�ysza� ko�o swej g�owy �wist pa�ki i uczu� w karku b�l okropny. R�ka mu na chwil� tak zdr�twia�a, jakby jej wcale nie mia�. Drugie uderzenie wbi�o mu kapelusz na czo�o. Grube, skrzywione paluchy chwyci�y go za gardziel. Gdy si� szarpn�� z ca�ej mocy i wyrwa�, z�apa�y aksamitny ko�nierz i udar�y go z paltota. W�wczas ca�ym wysi�kiem podni�s� rewolwer i, celuj�c w g�ow� cz�owieka, kt�rego ju� dojrza� w ciemno�ci, strzeli� raz, potem drugi. Sylwetki napastnik�w zgin�y w dymie. Wnet da� si� s�ysze� odg�os skok�w uciekaj�cych. Wszyscy przesadzili r�w i, rozbijaj�c butami mi�kkie zagony, rwali w pola. Nim up�yn�a minuta, wszystko ucich�o. Pan Jan sta� na miejscu, d�wigaj�c w g�r� i opuszczaj�c praw� r�k� dla zbadania, czy mu jej w ramieniu nie strzaskano. B�l czu� du�y, ale m�g� wykonywa� ruchy wszelakie. Zimne dreszcze lata�y mu teraz po krzy�u i straszne uniesienie zaciska�o w r�ce kolb� rewolweru. Szybkimi krokami, spogl�daj�c naok�, ruszy� ku miastu i pr�dko stan�� w alei. Wiatr smutnie hucza� mi�dzy konarami. Id�cemu wydawa�o si� wtedy, �e to by� chyba sen, ale rwanie w obojczyku i zdr�twia�o�� w palcach m�wi�y o rzeczywisto�ci a� nadto dobitnie. Zatrzyma� si� pod jednym z drzew, wspar� o pie� plecami... R�ce jego zwisa�y bezw�adnie, g�owa upad�a na piersi. Niewymowne jakie� os�upienie, s�siaduj�ce z g�upot� cisn�o mu gard�o, jak przed chwil� r�ka z�odzieja, wydusi�o z piersi j�k, a z g�owy my�l p�on�c� mimo wiedzy i woli, podobnie jak p�ynie �za z oka: ? Tak�e� mi� to przywita�a?... Wkr�tce szed� dalej i znalaz� si� w ulicy przedmie�cia. Nie spotka� nikogo, ale w domach czuwano jeszcze. Za parkami i okiennicami tu i �wdzie p�on�y �wiat�a. Na krzyw� uliczk�, prowadz�c� do miasta, pada�y smugi blasku, o�wietlaj�c liczne koleje, wy��obione w niema�ym b�ocie. Obok prawej po�aci dom�w tuli� si� przy murach w�ziutki chodniczek z kamieni drobnych i rozkruszonych. W pewnych miejscach, nad pewnymi rynsztokami, u st�p wiadomych parkan�w, w�r�d najtragiczniejszego bajora trotuarek gin��, jakby ulegaj�c grozie przemagaj�cej si�y z�ego na jednego. W tych miejscach by�y przecie� niejakie szlaki, zwykle gzygzakowate, ale tworz�ce zawi�e kombinacje skok�w, znajomo�� kt�rych ogromnie u�atwia�a podr� i chroni�a nogi od przemoczenia. Wspominaj�c sobie owe �rodki komunikacyjne, Raduski trafi� na ulic� pryncypaln�. Pierwszy urok, jaki wyrwa�o na� miasto rodzinne, ju� zgas�. Z ciemnych przecznic, z plac�w odleg�ych, u�pionych w mroku pod stra�� trzech, czterech latarni wia�y teraz dawne uczucia. Przypadki z czas�w dzieci�stwa, w �lad kt�rych sz�y troski, obawy, rozczarowania i zawody, wy�azi�y z bram, z czarnych nor, z szyld�w, napis�w, kszta�t�w dom�w, rysuj�cych si� w n�dznym �wietle. Rzeczy, kt�re w ci�gu tylu lat nie bytno�ci w ��awcu ulega�y zapomnieniu tak ca�kowitemu, jak m�ki przecierpiane podczas wyrzynania si� pierwszych z�b�w, o�y�y w imaginacji i nakrywa�y sob� wszelkie nowe sprawy i wra�enia. Ca�e miasto otwiera�o si� przed Raduskim nie w tej szacie uroczej, w jak� je oblek� o szcz�cie powrotu, nie w rzeczywistej nawet swej formie, lecz jako suma dawno startych w pami�ci wyobra�e�. Szed� pustymi ulicami, czuj�c w ramieniu dotkliwy b�l, a w uszach dwa strza�y rewolwerowe. Przed oczami jego rozsnuwa�a si� w mrocznej nocy zgni�a kanwa uczu� zdech�ych, dawno wyrzuconych z serca i jakby cudzych. Nie wiedzie� kiedy znalaz� si� na drugim ko�cu miasta, po�o�onym troch� wy�ej. Do dwu d�ugich ulic przyczepione tam by�o obszerne przedmie�cie Kamionka. Stanowi�o ono jak gdyby ma�� mie�cin�, mechanicznie zro�ni�t� z ��awcem. Ostatnie chaty Kamionki ��czy�y si� z wiosk� bez nazwy, po�rodku kt�rej stercza� folwark, wyr�niaj�cy si� z grona innych folwark�w tym, �e w�a�ciciel jego sw�j w�asny dw�r odnajmowa� urz�dnikom ��awieckim, a gnoj�wk� z przed owczarni spuszcza� na szos� spacerowo ? wyjazdow�. Kamionk� zamieszkiwali przewa�nie rzemie�lnicy najbiedniejszego stopnia, �ydzi z minimalnymi funduszami, a wreszcie wszelaka bezimienna i bezklasowa ho�ota. Z drugiej swej przyfolwarcznej cz�ci Kamionka reprezentowa�a male�ki White ? Chapel i s�usznie by�a wyklinana przez osoby posiadaj�ce rzeczy do skradzenia, w szczeg�lno�ci za�przez folwark, ozdobiony strumieniem gnoj�wki. Od szosy, przecinaj�cej to siedlisko biedy, sz�y na prawo i na lewo ma�e, zwykle �lepe zau�ki mi� dzy starymi parkanami, w tyle domostw drewnianych, albo i samych chlewik�w. Nad gromad� rozrzuconych budowli wznosi�y si� dwie kamienice z czerwonej ceg�y i oknami swych dumnych pi�ter z g�ry o�wietla�y s�siednie dachy. T� cz�� miasta Raduski pami�ta� s�abiej, ni� inne, tote� ch�tnie skierowa� tu kroki. Og�ln� figur� miejsca, spor� liczb� szewc�w zna� niegdy� osobi�cie z widzenia i s�yszenia, ale rzadko tu bywa�, mieszkaj�c na drugim biegunie ��awca. Teraz szed� �rodkiem drogi, zatrzymywa� si�, my�la�, wspomina� i znowu kroczy� dalej. Oto mia� przed sob� jeden z b�otnistych k�t�w, przy ko�cu kt�rego sta� dom drewniany z ganeczkiem, rodzaj starego dworu na niewielkim folwarku. Obok tego czernia� drugi, pogr��ony w zupe�nej ciemno�ci. W pierwszym z prawej i lewej strony ganku okna b�yszcza�y. Dwa z nich nieco wi�ksze ledwo, ledwo zabarwia�a lampka nocna. ? Tu mieszka�a onego czasu pani W�tracka... ? my�la� Raduski. - Utrzymywa�a si� z lekcji muzyki po z�otemu godzinka... I mieszka zapewne a� do tej chwili poczciwina w dziurawych r�kawiczkach, chlubi�ca si� tym, �e raz na w�asne oczy widzia�a Moniuszk�... Z okienka lewej strony domu kuchenna lampa, rzuca�a w dziedzi�czyk kilka krok�w blasku. Raduski zbli�y� si�, cicho st�paj�c po b�ocie, i zajrza� do wn�trza. Tu� przy oknie sta�a nad bali� m�oda dziewczyna, a jak si� podgl�daczowi w pierwszej chwili wyda�o, m�ody ch�opiec. W g��bi ciemnej kuchni mie�ci� si� du�y, odpowiednio brudny komin i troch� statk�w. Jeden k�t stancji zajmowa�o sosnowe �o�ysko, przykryte jakim� czerwonym ga�ganem. W s�siedztwie pieca wiaderko dnem wykr�cone do g�ry podtrzymywa�o desk� do prasowania. Rozci�gni� ta serwetka czy r�cznik, s�u�y�a za obrus, na kt�rym le�a�y: upieczona strucla bardzo skromnych wymiar�w, zawini�ta kie�basa, kilka jaj i ma�y serek. Wszystko to ozdobione by�o trzema, tu i tam wetkni�tymi ga��zkami bor�wek. Dziewczyna przy balii mia�a mo�e szesna�cie, mo�e siedemna�cie lat, oblicze brzydkie z zadartym nosem i paskudnymi ustami, na g�owie w�osy nie czesane pewnie ze dwa miesi�ce. Korpus jej cia�a suchy, jak piszczel, bez piersi, z wydatnymi gnatami obojczyka przykryty by� tylko ut�uszczonym lejbikiem w jaskrawe kwiaty. Ten str�j pozbawiony r�kaw�w, g��boko wyci�ty na piersiach i plecach by� odsznurowany i ukazywa� nagi, zapadni�ty brzuch, p�ask� dek� piersiow�, brudn� szyj� i d�ugie, �ylaste r�ce, chude jak u m�czyzny. Ogromne w stosunku do przedramion d�onie pracowicie mydli�y i nurza�y w czarnej wodzie brudny �achman ze zgrzebnego p��tna. Raduski przybli�y� si� jeszcze bardziej i patrzy� na t� prace. Stara zgryzota, ze w�ciek�o�ci co chwila przechodz�ca w szyderstwo, ruszy�a si� w jego piersiach. ? Kaliban z Burzy Szekspira... ? szepta� bezd�wi�cznie. ? P�zwierz�, p�cz�owiek, a w�a�ciwie daleko bardziej zwierz�, ni� cz�owiek. Marysia, czy Kasia, nasz kulturalny Hausthier, przedmiot do pos�dze� o kradzie�, na kt�rym robactwo ma wiekuisty serwitut. Patrzajcie�! Koszul� sobie pierze, na Wielkanoc koszul� pierze... Nie ma drugiej, z pewno�ci� nie ma drugiej, a na wielkanocne gody kt� by �mia� w czarnej koszuli? A tam le�y �wi�cone. Po siedmiu tygodniach �cis�ego jejunium z sol� i z olejem, dla oczyszczenia duszy z grzech�w, a cia�a z pokus diabelskich... Dziewczyna zla�a tymczasem z balii brudn� wod�, wchlusn�a z wiadra czystej i jeszcze raz namydli�a swoj� koszul�. Raduski przypatruj�c si� jej nieruchomym okiem, rozmy�la�: "Wejd� do tej sionki, uchyl� drzwi, cisn� na �rodek sto rubli... Albo mo�e zastukam w okno, wywo�am j� na dw�r i, stoj�c w ciemno�ci, dam w r�k�. Niech sobie wierzy, �e to Pan Jezus zmartwychwsta�y, id�c po ziemi w