Prawo RODZINNE Jerzy Ignatowicz Wydawnictwa Prawnicze PWN Warszawa 2000 Wydanie IV zmienione Zaktualizowa� i uzupe�ni� Miros�aw Nazar Zaktualizowa� i uzupe�ni� Miros�aw Nazar nowe fragmenty: � 3, IV i VIII; � 9, III, V, VI, Vffl; � 10, IV; � 12 obszerniejsze uzupe�nienia: � 2,1 i II; � 3,1, III, IV, V i Vffl; � 4, VII; � 6, III i V; � 7; � 8, II; � 9, IV i VII; � 14,IV;� 15,1; � 16, III; � 18, VII; �20,1 i II; �21,1, II i III; �23, X; � 46, II Projekt ok�adki i stron tytu�owych Maryna Wi�niewska Redaktor Alicja Sobkow-Haber Redaktor techniczny Ma�gorzata Tas Firma jest cz�onkiem Polskiej Lsby Ksi��ki � Copyright by Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o. Warszawa 1996 ISBN 83-87558-97-4 Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o., ul. gen. K. Sosnkowskiego l, 02-495 Warszawa Dzia� Handlowy: tel. i fax: (22) 667-45-31, 667-75-43, fax: (22) 723-07-38, 723-07-39 http://www.wp-pwn.com.pl e-mail:[email protected] Wydanie czwarte zmienione Ark. wyd.: 26,25. Ark. druk.: 26,75. Sk�ad i �amanie: VARIA, Warszawa Druk uko�czono w grudniu 1999 r Druk i oprawa: SEMAFIC, Warszawa SPIS TRE�CI Od autora ........................ 7 Wykaz skr�t�w ...................... 12 Rozdzia� I. RODZINA I PRAWO RODZINNE .......... 15 � l. Rodzina i powi�zania rodzinne ............. 16 � 2. Prawo rodzinne .................. 23 Rozdzia� II. OCHRONA PRAW RODZINNYCH ......... 39 � 3. Prawa rodzinne i og�lna charakterystyka ich ochrony .... 40 � 4. Dochodzenie praw stanu cywilnego. Akta stanu cywilnego ... 59 � 5. S�d opieku�czy. Sprawy opieku�cze ma�oletnich ...... 68 � 6. S�d rodzinny. Sprawy nieletnich ............ 70 � 7. Instytucjonalne formy zast�pczej pieczy nad ma�oletnimi ... 76 Rozdzia� III. ZAWARCIE MA��E�STWA I SKUTKI TEGO ZDARZENIA 89 � 8. Og�lna charakterystyka ma��e�stwa ........... 90 � 9. Zawarcie ma��e�stwa ................ 93 � 10. Wzajemne prawa i obowi�zki ma��onk�w; charakterystyka og�lna 124 � 11. Prawa i obowi�zki ma��onk�w; charakterystyka szczeg�owa . . 129 � 12. Separacja ma��onk�w ................ 134 Rozdzia� IV. WSP�LNO�� USTAWOWA I INNE MA��E�SKIE USTROJE MAJ�TKOWE ................. 143 � 13. Poj�cie, rodzaje i og�lna charakterystyka maj�tkowych ustroj�w ma��e�skich . . . -? ................ 144 � 14. Sk�ad maj�tku wsp�lnego i maj�tk�w odr�bnych ...... 149 � 15. Zarz�d maj�tkiem wsp�lnym oraz korzystanie z tego maj�tku 160 � 16. Odpowiedzialno�� za d�ugi maj�tkiem wsp�lnym ...... 166 � 17. Ustanie wsp�lno�ci ustawowej ............. 172 � 18. Ustroje maj�tkowe umowne oraz ustr�j przymusowy ..... 179 6 Spis tre�ci Rozdzia� V. USTANIE MA��E�STWA ............. 187 � 19. Og�lna charakterystyka ustania ma��e�stwa ........ 188 . � 20. Ustalenie nieistnienia i istnienia ma��e�stwa ........ 191 � 21. Uniewa�nienie ma��e�stwa .............. 196 � 22. Poj�cie rozwodu i przes�anki jego dopuszczalno�ci ...... 203 � 23. Zakres kognicji s�du rozwodowego; tre�� wyroku orzekaj�cego rozw�d ..................... 218 � 24. Skutki rozwodu oraz oddalenie pow�dztwa o rozw�d .... 229 � 25. �mier� ma��onka i uznanie go za zmar�ego ........ 232 Rozdzia� VI. MACIERZY�STWO I OJCOSTWO ......... 237 � 26. Pochodzenie dziecka; zasady og�lne ........... 238 � 27. Macierzy�stwo ................... 248 � 28. Pochodzenie dziecka od m�a matki ........... 253 � 29. Uznanie dziecka .................. 259 � 30. S�dowe ustalenie ojcostwa .............. 269 � 31. Przysposobienie .................. 275 � 32. Rozwi�zanie przysposobienia .............. 296 Rozdzia� VII. W�ADZA RODZICIELSKA ............ 305 � 33. Poj�cie w�adzy rodzicielskiej i jej powstanie ........ 306 � 34. Tre�� i wykonywanie w�adzy rodzicielskiej ........ 311 � 35. Pozbawienie rodzic�w w�adzy rodzicielskiej, jej zawieszenie i ograniczenie oraz inne jej modyfikacje ............ 321 � 36. Ustanie w�adzy rodzicielskiej .............. 333 � 37. Pozosta�e stosunki mi�dzy rodzicami a dzie�mi ....... 335 Rozdzia� VIII. OBOWI�ZEK ALIMENTACYJNY ......... 343 � 38. Poj�cie i zakres obowi�zku alimentacyjnego ........ 344 � 39. Obowi�zek alimentacyjny ze wzgl�du na jego �r�d�o ..... 358 � 40. Realizacja obowi�zku alimentacyjnego .......... 379 Rozdzia� IX. OPIEKA I KURATELA .............. 397 � 41. Poj�cie i organizacja opieki .............. 397 � 42. Ustanowienie opieki i powo�anie opiekuna ........ 402 � 43. Tre�� i sprawowanie opieki .............. 406 � 44. Ustanie opieki i wyga�ni�cie funkcji opiekuna . . . . . . . 413 � 45. Opieka nad ubezw�asnowolnionym ca�kowicie ....... 417 � 46. Kuratela ..................... 420 OD AUTORA Do wydania l Praca niniejsza jest �ci�le dostosowana, jako podr�cznik, do wymaga� dydaktyki uniwersyteckiej. Zawarte w niej rozwa�ania obejmuj� wyk�adni� obowi�zuj�cych w dziedzinie prawa rodzinnego ustaw (przede wszystkim kodeksu rodzinnego i opieku�czego) oraz zasadnicze dla tej wyk�adni problemy z zakresu wiedzy teoretycznej, ze wskazaniem wyst�puj�cych niejednokrotnie rozbie�no�ci pogl�d�w. Ze wzgl�du na taki zakres pracy, z bogatej literatury przedmiotu zosta�y wybrane - i zawarte na wst�pie ka�dego rozdzia�u - jedynie pozycje podstawowe albo szczeg�lnie charakterystyczne lub nowatorskie. W szerszym (cho� tak�e ograniczonym) zakresie zosta�o powo�ane orzecznictwo S�du Najwy�szego. Po pierwsze dlatego, �e orzecznictwo to sta�o si� - jak to podkre�lono w uzasadnieniu projektu k.r.o. - �faktycznym wsp�tw�rc�" polskiego prawa rodzinnego. Po drugie w tym celu, aby student t� szczeg�ln� rol� orzecznictwa w pe�ni sobie u�wiadomi�. Zawarte w podr�czniku rozwa�ania s� ponadto tak uj�te, aby student, ucz�c si�, musia� korzysta� tak�e z kodeksu, nie spos�b bowiem opanowa� prawa stanowionego tylko ze �r�d�a po�redniego, jakim jest podr�cznik. Przewodni� my�l� podr�cznika jest takie jego uj�cie, aby ucz�cy si� m�g� mo�liwie �atwo wyodr�bni� z ca�ej masy informacji poszczeg�lne problemy jurydyczne i u�wiadomi� sobie, �e wprawdzie prawo rodzinne jest bardziej ani�eli pozosta�e dzia�y prawa cywilnego przesycone za�o�eniami ideowymi i spo�ecznymi, ale jest tak�e bogatym zbiorem konstrukcji i uj�� z zakresu dogmatyki prawa. Dotychczasowe do- Od autora �wiadczenie uczy bowiem, �e studenci, pozostaj�c pod wp�ywem ideowej tre�ci prawa rodzinnego, nie dostrzegaj� jego jurydycznej tre�ci, a o swym b��dzie przekonuj� si� w terminie sp�nionym (na egzaminie). Temu celowi ma m.in. s�u�y� podzia� poszczeg�lnych paragraf�w na punkty oznaczone liczb� rzymsk�, tytu�y bowiem tych punkt�w z regu�y wskazuj� na problemy (pytania) egzaminacyjne. Systematyka podr�cznika jest tradycyjna. Konieczne wiadomo�ci zosta�y w nim zamieszczone w porz�dku odpowiadaj�cym kolejno�ci uregulowa� kodeksowych. Ca�o�� materia�u zosta�a podzielona na rozdzia�y, te na paragrafy, a paragrafy - jak ju� zaznaczono - na tytu�owane punkty. Od tego tradycyjnego schematu wyst�puj� jednak w podr�czniku pewne odst�pstwa, z kt�rych g��wne polegaj� na tym, �e zosta�y wyodr�bnione w oddzielny rozdzia� (drugi) zasady ochrony praw rodzinnych, przede wszystkim za� zasady wsp�lne dla wszystkich spraw s�dowych, w kt�rych zainteresowani dochodz� swego stanu cywilnego. Ta problematyka by�a dotychczas traktowana po macoszemu, co sprawia�o, �e student nie mia� wizji tego, i� przewa�aj�ca cz�� spraw o prawa rodzinne niemaj�tkowe - tak ma��e�skich, jak i maj�cych za przedmiot pochodzenie dziecka - ma wsp�lny mianownik. W ramach ochrony praw rodzinnych zosta�y te� om�wione takie kategorie, jak s�d opieku�czy i s�d rodzinny; zosta� przy tym po�o�ony nacisk na niekt�re zasady prawa procesowego i na to, aby student wyrobi� sobie skrystalizowan� wizj� procesu rodzinnego oraz rodzinnego post�powania nieprocesowego. Z podobnych przyczyn zosta�y w tym�e rodziale przedstawione wsp�lne dla w�adzy rodzicielskiej i opieki dzia�aj�ce u nas plac�wki opieku�cze (plac�wki opieku�czo--wychowawcze, rodziny zast�pcze, rodzinne domy dziecka). W podr�czniku wyst�puj� tak�e dalsze odst�pstwa od systematyki kodeksu. Do najwa�niejszych nale��: a) skupienie w jednym rozdziale (V) wszystkich instytucji prowadz�cych do ustania ma��e�stwa (uniewa�nienie, rozw�d, �mier�) lub maj�cych z tym ustaniem praktyczny zwi�zek (ustalenie nieistnienia ma��e�stwa); b) zawarcie - tak�e w jednym rodziale (VIII) - ca�o�ci problematyki alimentacyjnej, o kt�rej k.r.o. m�wi w r�nych miejscach. Wydaje si�, �e takie uj�cie pozwoli ucz�cemu si� na lepsze zrozumienie tych instytucji. Jerzy Ignatowicz Od autora Do wydania II Przedstawione w s�owie od autora za�o�enia, jakie zdecydowa�y o koncepcji podr�cznika z roku 1987, zosta�y w pe�ni utrzymane przy opracowywaniu nowego wydania, ukazuj�cego si� w roku 1995. Zdecydowa� o tym fakt, �e podr�cznik w jego dotychczasowym uj�ciu zosta� - jak si� zdaje - zaaprobowany przez odbiorc�w. Wydanie II podr�cznika nie jest jednak�e tylko �poprawionym" powt�rzeniem wydania I. Wprawdzie legislacyjne zmiany, jakim kodeks rodzinny i opieku�czy zosta� poddany w ostatnich latach, s� niewielkie, ale z tego nie wynika, �eby nowe wydanie mog�o by� tylko kopi� wydania poprzedniego. Aktualizacja podr�cznika musia�a p�j�� - poza om�wieniem dokonanych zmian legislacyjnych - w dwu kierunkach. Po pierwsze - konieczne by�o uwzgl�dnienie wp�ywu, jaki w ostatnich kilku dziesi�tkach lat na krajowe prawo rodzinne wywieraj� uregulowania mi�dzynarodowe, takie jak w szczeg�lno�ci Konwencja Praw Dziecka. Po drugie - niezb�dne by�o zwr�cenie krytycznej uwagi na do�� liczne (cho� nie zawsze sensowne) propozycje de leg� ferenda, wysuwane w toku publicznych dyskusji, a nawet kierowane do parlamentu. Uzasadnione bowiem wydaje si�, �e student powinien po przestudiowaniu podr�cznika nie tylko nauczy� si� prawa w danym momencie obowi�zuj�cego, ale tak�e wyrobi� sobie przynajmniej og�lne wyobra�enie o nurtuj�cych nasze spo�ecze�stwo tendencjach de leg� ferenda w dziedzinie stosunk�w prawnorodzinnych. Stan ustawodawstwa, publikowanego orzecznictwa oraz pi�miennictwa zosta� w niniejszym wydaniu podr�cznika uwzgl�dniony w zasadzie na dzie� 30 czerwca 1995 roku. Do wydania III W kr�tkim odst�pie czasu, jaki dzieli ukazanie si� II i III wydania niniejszego podr�cznika (l rok), przepisy po�wi�cone prawu rodzinnemu nie uleg�y powa�niejszym zmianom. Wyj�tek stanowi nowelizacja k.p.c. dokonana przez ustaw� z dnia l marca 1996 r., Dz.U. nr 43, p�z. 189. Wprawdzie, powo�ane do �ycia przez t� nowel� przepisy nie dotycz� specjalnie problematyki prawno-rodzinnej (jak np. niezmie- 10 Od autora nione unormowania o post�powaniu odr�bnym w sprawach niemaj�tkowych z zakresu prawa rodzinnego - art. 425-458 k.p.c.), ale zmiany o charakterze og�lnym wy�aniaj� tak�e nowe problemy w sferze szeroko rozumianego prawa rodzinnego. B�dzie o nich mowa na w�a�ciwych miejscach. Z powy�szego wynika r�wnie�, �e to, co powiedziano w s�owie od autora w wydaniu I i II podr�cznika, zachowa�o w pe�ni aktualno�� w odniesieniu do wydania III. Stan ustawodawstwa zosta� w niniejszym wydaniu uwzgl�dniony w zasadzie na dzie� 30 czerwca 1996 roku. Jerzy Ignatowicz Do wydania IV Podr�cznik Prawo rodzinne Profesora Jerzego Ignatowicza zyska� uznanie w �rodowiskach student�w prawa, prawnik�w � praktyk�w i pracownik�w naukowych. W okresie trzech lat, jakie min�y od chwili III wydania podr�cznika, opracowanego po raz ostatni przez Profesora, polskie prawo rodzinne uleg�o istotnym zmianom. To wielka szkoda, �e nie otrzymamy kolejnego wydania podr�cznika, przygotowanego przez Profesora i nie poznamy jego oceny zmian w prawie rodzinnym oraz propozycji de leg� ferenda. Warto jednak zachowa� podr�cznik Prawo rodzinne Profesora Jerzego Ignatowicza, dokonuj�c niezb�dnej aktualizacji i uzupe�nie�. B�dzie to zgodne z wol� Profesora, os�b jemu bliskich i jak si� wydaje � spe�ni oczekiwania r�nych �rodowisk prawniczych, a zw�aszcza student�w prawa. Przygotowuj�c IV wydanie podr�cznika przyj��em za�o�enie, �e podr�cznik powinien pozosta� dzie�em Profesora Jerzego Ignatowicza i zapewni� Czytelnikowi mo�liwo�� poznania prawniczych pogl�d�w wybitnego znawcy prawa rodzinnego i opieku�czego. Powinni�my bowiem pami�ta�, �e Profesor Jerzy Ignatowicz mia� ogromny wp�yw na kszta�t, tre��, wyk�adni� oraz stosowanie polskiego prawa rodzinnego jako uczony, cz�onek lub ekspert komisji ustawodawczych oraz s�dzia S�du Najwy�szego. Stosownie do przyj�tego za�o�enia dokona�em przede wszystkim aktualizacji odes�a� do ustawodawstwa, literatury, orzecznictwa i wprowadzi�em uzupe�nienia konieczne ze wzgl�du na nowy stan prawny (w szczeg�lno�ci: zawarcie ma��e�stwa w formie Od autora 11 wyznaniowej, nazwisko ma��onk�w, s�dowa separacja ma��onk�w, �r�d�a prawa rodzinnego, krajowa i mi�dzynarodowa ochrona praw rodzinnych). Pogl�dy Profesora wypowiedziane w poprzednich wydaniach podr�cznika, tak�e w sprawach wzbudzaj�cych rozbie�ne opinie, zosta�y zachowane (i ewentualnie � odniesione do najnowszych wypowiedzi doktryny oraz judykatury). Dokona�em jednej zmiany nie podyktowanej zmian� prawa. Zast�pi�em mianowicie proponowan� przez Profesora we wcze�niejszych wydaniach podr�cznika klasyfikacj� praw rodzinnych typologi� (� 3), nieco odbiegaj�c� od pierwowzoru. Zabieg ten uzna�em za usprawiedliwiony, gdy� Profesor zach�ca� mnie do zaj�cia si� problematyk� praw rodzinnych i ich ochrony, twierdz�c z w�a�ciw� sobie skromno�ci�, i� zawarte w podr�czniku opracowanie wspomnianych zagadnie� jest tylko wskazaniem kierunku po��danych wysi�k�w badawczych. Stan ustawodawstwa, publikowanego orzecznictwa oraz pi�miennictwa zosta� uwzgl�dniony na dzie� 30 pa�dziernika 1999 roku. Miros�aw Nazar WYKAZ SKR�T�W l. �r�d�a prawa a.s.c. - prawo o aktach stanu cywilnego z 29 IX 1986 r. (Dz.U. Nr 36, p�z. 180 z p�n. zm.) EKPCz - Konwencja o ochronie praw cz�owieka i podstawowych wolno�ci (zwana te� Europejsk� Konwencj� Praw Cz�owieka), sporz�dzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, p�z. 284 z p�n. zm.) k.c. - kodeks cywilny - ustawa z 23 IV 1964 r. (Dz.U. Nr 16, p�z. 93 z p�n. zm.) k.c.K.P. - kodeks cywilny Kr�lestwa Polskiego z 1825 r. k.k. - kodeks karny - ustawa z 6 VI 1997 r. (Dz.U. Nr 88, p�z. 553 k.k.w. - kodeks karny wykonawczy - ustawa z 6 VI 1997 r. (Dz.U. Nr 90, p�z. 557 z p�n. zm.) k.p.c. - kodeks post�powania cywilnego - ustawa z 17 XI 1965 r. (Dz.U. Nr 43, p�z. 296 z p�z. zm.) k.p.k. - kodeks post�powania karnego - ustawa z 6 VI 1997 r. (Dz.U. Nr 89, p�z. 555) k.r.o. - kodeks rodzinny i opieku�czy - ustawa z 25 II 1964 r. (Dz.U. Nr 9, p�z. 59 z p�z. zm.) Nowela 1975 - ustawa z 19 XII 1975 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opieku�czy (Dz.U. Nr 45, p�z. 234) Nowela 1986 - ustawa z 29 IX 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. Nr 36, p�z. 180); z moc� obowi�zuj�c� od l III 1987 r. Nowela 1995 - ustawa z 26 V 1995 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opieku�czy oraz niekt�rych innych ustaw (Dz.U. Nr 83, p�z. 417); z moc� obowi�zuj�c� od 20 X 1995 r. Nowela 1998 - ustawa z 24 VII 1998 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opieku�czy, Kodeks post�powania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Pa�stwa do Ko�cio�a Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niekt�rych innych ustaw Wykaz skr�t�w 13 (Dz.U. Nr 117, p�z. 757); z moc� obowi�zuj�c� od 15 XI 1998 r. Nowela 1999 - ustawa o zmianie ustaw - Kodeks rodzinny i opieku�czy, Kodeks cywilny, Kodeks post�powania cywilnego oraz niekt�rych innych ustaw (Dz.U. Nr 52, p�z. 532); z moc� obowi�zuj�c� od 16 XII 1999 r. pr. sp�dz. - prawo sp�dzielcze - ustawa z 16 IX 1982 r. (Dz.U. Nr 30, p�z. 210; zm. Dz.U. z 1983 r. Nr 39, p�z. 176) u.n.l. - ustawa z 2 VII 1994 r. o najmie lokali mieszkaniowych (Dz.U. Nr 105, p�z. 509; tj. Dz.U. z 1998 r. Nr 120, p�z. 787 z p�n. zm.) u.p.n. - ustawa o post�powaniu w sprawach nieletnich z 26 X 1982 r. (Dz.U. Nr 35, p�z. 228 z p�n. zm.) II. Czasopisma Annales - �Annales Universitatis Mariae Curie-Sk�odowska" w Lublinie DPP - �Demokratyczny Przegl�d Prawniczy" Dz.U. - Dziennik Ustaw Dz.Urz.M.S. - �Dziennik Urz�dowy Ministerstwa Sprawiedliwo�ci" KSP - �Krakowskie Studia Prawnicze" KPP - �Kwartalnik Prawa Prywatnego" Mon. Pr. - �Monitor Prawniczy" NP - �Nowe Prawo" OSN - Urz�dowy zbi�r orzecze�, kt�rego nazwa ulega�a zmianie; obecnie �Orzecznictwo S�du Najwy�szego - Izba Cywilna" OSNAPiUS - Urz�dowy zbi�r orzecze� - Orzecznictwo s�du Najwy�szego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpiecze� Spo�ecznych (od 1994 r.) OSP - Orzecznictwo S�d�w Polskich (od 1990 r.) OSPiKA - �Orzecznictwo S�d�w Polskich i Komisji Arbitra�owych" Pal - �Palestra" PiP - �Pa�stwo i Prawo" PS - �Przegl�d S�dowy" RPEiS - �Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" SC - �Studia Cywilistyczne" SP - �Studia Prawnicze" ZNIBPS - �Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa S�dowego" III. Orzecznictwo orz. SN Wytyczne 1952 I - orzeczenie S�d Najwy�szy Wytyczne SN z 26 IV 1952 r. w zakresie stosowania art. 30 k.r., OSN 1952, p�z. l 14 Wykaz skr�t�w Wytyczne 1952 II - Wytyczne SN z 6 XII 1952 r. w zakresie s�dowego ustalenia ojcostwa, OSN 1953, p�z. 31 Wytyczne 1953 - Wytyczne SN z 27 VI 1953 r. w zakresie stosowania art. 236 k.p.c., OSN 1953, p�z. 95 Wytyczne 1955 - Wytyczne SN z 28 V 1955 r. w zakresie stosowania art. 29 k.r.o., OSN 1955, p�z. 46 Wytyczne 1956 - Wytyczne SN z 13 IV 1956 r. w zakresie przepadku maj�tku jednego z ma��onk�w, OSN 1956, p�z. 61 Wytyczne 1968 - Wytyczne SN z 18 III 1968 r. w zakresie stosowania przepis�w art. 56 oraz art. 58 k.r.o., OSN 1968, p�z. 77 Wytyczne 1974 - Wytyczne SN z 30 XI 1974 r. w zakresie stosowania przepis�w o podziale maj�tku wsp�lnego ma��onk�w w wypadku gdy w sk�ad tego maj�tku wchodzi sp�dzielcze prawo do lokalu, OSN 1975, p�z. 37 Wytyczne 1978 - Wytyczne SN z 13 I 1978 r. w zakresie orzekania w wyroku rozwodowym o wsp�lnym mieszkaniu zajmowanym przez ma��onk�w oraz o podziale maj�tku wsp�lnego, OSN 1978, p�z. 39 Wytyczne 1987 - Wytyczne SN z 16 XII 1987 r. w zakresie wyk�adni prawa i praktyki s�dowej w sprawach o alimenty, OSN 1988, p�z. 42 Zalecenia Kie- - Zalecenia Kierunkowe SN z 9 VI 1976 r. w sprawie wzmo�enia runkowe 1976 ochrony rodziny, OSN 1976, p�z. 184 Artyku�y powo�ane w tek�cie bez bli�szego okre�lenia oznaczaj� artyku�y k.r.o. Rozdzia� l RODZINA l PRAWO RODZINNE Literatura: F. Adamski: Model ma��e�stwa i rodziny a kultura masowa. Warszawa 1970; B. Dobrza�ski: Kodeks rodzinny i opieku�czy a kodeks cywilny, SC 1966, nr 7; J. Gwiazdomorski (referent g��wny), M. Grudzi�ski, S. Kaleta: Za�o�enia prawa rodzinnego w �wietle Konstytucji PRL, w: Zagadnienia prawne Konstytucji PRL, Warszawa 1954; J. Ignatowicz: Donios�e zmiany w kodeksie rodzinnym i opieku�czym, NP 1976, nr 4; Model ma��e�stwa i rodziny w �wietle przepis�w kodeksu rodzinnego i opieku�czego, w: Socjalistyczne prawo w umacnianiu rodziny i zapobieganiu zaburzeniom �ycia rodzinnego. Warszawa 1980; S. Kaleta: Teoretyczne i praktyczne znaczenie sporu o miejsce prawa rodzinnego w systemie praw, SC 1969, nr 13-14; J. Pi�towski: Zmiany w prawie rodzinnym, PiP 1976, nr 4; Projekt kodeksu rodzinnego i opieku�czego, Warszawa 1962; Z. Radwa�ski: Zmiany konstytucji PRL dotycz�ce rodziny, RPEiS 1977, nr 2; Dobro dziecka jako warto�� nadrz�dna w sprawach rodzinnych i opieku�czych, w: Socjalistyczne prawo...; Kodeks cywilny a prawo reguluj�ce zagadnienia rodziny, ZNIBPS 1983, nr 19-29; Rodzina w �wietle prawa i polityki spo�ecznej, pod red. T. Smyczy�skiego, Pozna� 1990; S. Szer: Wsp�praca polsko-czechos�owacka w zakresie kodyfikacji prawa rodzinnego, w: Ksi�ga pami�tkowa dla uczczenia pracy naukowej prof. dr. K. Przyhylowskiego, Krak�w-Warszawa 1964; A. Szl�zak: Prawno-rodzinna sytuacja pasierba, Wroc�aw 1985; B. Walaszek: Dobro dziecka jako przes�anka niekt�rych uregulowa� w kodeksie rodzinnym i opieku�czym, SP 1970, nr 26-27; Z. Wasilkowska: Model ma��e�stwa i rodziny w orzecznictwie S�du Najwy�szego, PiP 1974, nr 5; J. Winiarz: Socjalistyczne prawo rodzinne PRL. Ewolucja - stan aktualny - perspektywy, SP 1974, nr 4; Z. Ziembi�ski: Unormowania prawne a unormowania moralne w sferze prawa rodzinnego PRL, RPEiS 1977, nr 2. S. Grzybowski: O rzeczywistej i rzekomej nowoczesno�ci rozwi�za� zastosowanych w polskim kodeksie rodzinnym i opieku�czym, w: Prace z prawa cywilnego (wydane dla uczczenia pracy naukowej prof. J. St. Pi�towskiego), Ossolineum, Wroc�aw 1985, s. 127; S. Grzybowski: Z problematyki usytuowania prawa rodzinnego w systemie prawa cywilnego (zagadnienia przepis�w cz�ci og�lnej oraz o�wiadcze� o wst�pieniu w zwi�zek 16 /. Rodzina i prawo rodzinne mal�e�ski), w: Z zagadnie� wsp�czesnego prawa cywilnego. Ksi�ga pami�tkowa ku czci Prof. T. Dybowskiego, �Studia luridica", t. 21, Warszawa 1994; J. Ignatowicz: Kilka uwag o .przysz�ych zmianach kodeksu rodzinnego i opieku�czego, w: Prace cywilistyczne (po�wi�cone profesorowi J. Winiarzowi), Warszawa 1990; Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opieku�czego? (Materia�y Og�lnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 12 i 13 maja 1994 r. w Katowicach); pr. zbi�r, pod red. B. Czecha, Katowice 1997; Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, tom I, Prawo rodzinne (pr. zbi�r, pod red. nauk. M. Safjana); Prawa rodziny -prawa w rodzinie w �wietle standard�w mi�dzynarodowych. Materia�y Krajowej Konferencji Naukowej, Toru� 22-23 X 1998 (pr. zbi�r, pod red. T. Jasudowicza), Toru� 1999; Prawa rodziny - prawa w rodzinie w �wietle standard�w mi�dzynarodowych. Zbi�r dokument�w (t�um. i opra�. T. Jasudowicza), Toru� 1999; Prawa rodziny � prawa w rodzinie w �wietle standard�w mi�dzynarodowych. Orzecznictwo strasburskie, (wyb�r i opracowanie T. Jasudowicza), Toru� 1999; Prawa rodziny � prawa w rodzinie. Jan Pawe� II o ma��e�stwie i rodzinie. Wypisy z nauczania Ojca �wi�tego (opra�. T. Jasudowicza), Toru� 1999; Z. Radwa�ski: Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego, w: Rozprawy z prawa cywilnego. Ksi�ga pami�tkowa ku czci W. Czach�rskiego, Warszawa 1985; W. Stojanowska, M. Safjan: Europejskie standardy prawne a polskie prawo rodzinne, �Jurysta" 1996, nr 4; A. Strzembosz: Polskie prawo rodzinne w �wietle konwencji mi�dzynarodowych oraz rezolucji i rekomendacji Rady Europy, w: Zagadnienia praw rodziny, Lublin 1997. � 1. Rodzina i powi�zania rodzinne I. Rodzina II. Powi�zania rodzinne I. Rodzina. Termin: �prawo rodzinne" wskazuje niedwuznacznie na to, �e ten dzia� prawa zajmuje si� rodzin�, �ci�lej stosunkami prawnymi, jakie rodzi jej istnienie i funkcjonowanie; zar�wno stosunkami wewn�trz rodziny, jak i z osobami trzecimi, zar�wno niemaj�tkowymi, jak i maj�tkowymi. To sprawia, �e podstawow� kategori� tego dzia�u prawa jest rodzina. Jest to wprawdzie przede wszystkim zjawisko socjologiczne, ale jest ono tak�e w nie mniejszym stopniu przedmiotem zainteresowania prawa. To zainteresowanie nie zawsze by�o jednakowe. R�nie tak�e pojmowano w rozwoju historycznym samo poj�cie rodziny. W szczeg�lno�ci niejednakowo by� ujmowany kr�g os�b wchodz�cych do grupy rodzinnej. Z chwil�, gdy zacz�y si� rozpada� szersze zwi�zki, zwane rodami, miejsce ich zaj�a rodzina w sensie zwi�zk�w krwi wi���cych jej cz�onk�w bez wzgl�du na stopie� pokrewie�stwa, a wi�c tak dalece, jak to tylko da�o si� wykaza�. W sk�ad rodziny w takim znaczeniu wchodzili wi�c nie tylko rodzice i dzieci, ale tak�e dalsi krewni (dziadkowie, wnuki, stryjowie). Wzajemne stosunki w ramach takiej � ]. Rodzina i powi�zania rodzinne 17 rodziny, zwanej rodzin� wielk�, a tak�e poczucie przynale�no�ci do niej by�y bardzo �ywe. Reminiscencj� tego by�y np. przepisy k.c.franc., kt�re przewidywa�y dziedziczenie mi�dzy krewnymi a� do 12 stopnia (art. 755). Z czasem wi�zy (uczuciowe, gospodarcze) ��cz�ce rodzin� wielk� zacz�y s�abn��, a �ywe stosunki zachowa�y si� tylko mi�dzy najbli�szymi krewnymi, przede wszystkim tymi, kt�rzy pozostawali we wsp�lnym gospodarstwie. To doprowadzi�o do wytworzenia si�, jako kom�rki �ywej, tzw. rodziny ma�ej, tzn. zwi�zku z�o�onego z ma��onk�w i ich dzieci. Z tej przyczyny k.r.o., m�wi�c o rodzinie, ma zawsze na my�l rodzin� ma�� i w zasadzie z tym tylko poj�ciem ��czy swe unormowania. Do poj�cia rodziny w szerszym zakresie nawi�zuj� tylko nieliczne jego przepisy. S� to przede wszystkim przepisy o obowi�zku alimentacyjnym mi�dzy krewnymi (art. 128); podobnie art. 149 � 2, m�wi�cy o krewnych, spo�r�d kt�rych nale�y powo�a� opiekuna dziecka, ma na my�li tak�e dalszych krewnych, w zasadzie bez ograniczenia. W zwi�zku z powy�szym uj�ciem rodziny przez k.r.o. wymagaj� wyja�nienia dwie kwestie: a) sposobu powstania rodziny oraz b) jej sk�adu osobowego. Gdy chodzi o pierwsze zagadnienie, to ka�dy ustawodawca musi przede wszystkim rozstrzygn��, czemu da� pierwsze�stwo: czy faktycznemu funkcjonowaniu zwi�zku z�o�onego z rodzic�w i dzieci, czy te� przes�ankom formalnym. Na rzecz pierwszego systemu mo�na by przytoczy� ten argument, �e w razie jego przyj�cia (rodziny faktyczne) stan prawny pokrywa�by si� z istniej�c� rzeczywisto�ci�. Jednak�e ze wzgl�du na donios�e znaczenie rodziny, tak dla zainteresowanych jednostek, jak i dla spo�ecze�stwa (o czym ni�ej), a tak�e z uwagi na pogl�dy religijne poszczeg�lnych spo�eczno�ci, przyjmuje si� system drugi. Tak te� czyni k.r.o., gdy� w �wietle jego przepis�w rodzin� jest kom�rka, kt�rej powstanie jest sformalizowane; powstaje ona bowiem tylko na skutek zawarcia przez kobiet� i m�czyzn� ma��e�stwa (p. zw�aszcza art. 27). Zwi�zki przeto faktyczne (konkubinaty) nie stanowi� rodziny w rozumieniu prawa (� 9, VII). Gdy chodzi o sk�ad osobowy rodziny, to stwierdzi� przede wszystkim nale�y, �e rodzin� tworz� ju� sami ma��onkowie od chwili zawarcie zwi�zku ma��e�skiego; ma��e�stwo bezdzietne jest przeto tak�e rodzin�. W sk�ad rodziny wchodz� dalej wsp�lne dzieci ma��onk�w, ale tylko 18 /. Rodzina i prawo rodzinne ma�oletnie, a spo�r�d pe�noletnich te, kt�re si� jeszcze nie usamodzielni�y. W naszej praktyce spo�ecznej znajduje to wyraz przede wszystkim w tym, �e dzieci te (odmiennie ani�eli w wielu krajach zachodnich) nadal, mimo uzyskania pe�noletno�ci, zamieszkuj� z rodzicami; dla dalszego prawid�owego kszta�towania osobowo�ci m�odych ludzi ma to szczeg�lnie dodatnie znaczenie. Na r�wni ze wsp�lnymi dzie�mi ma��onk�w s� z omawianego punktu widzenia traktowane dzieci przez nich przysposobione, one wi�c tak�e wchodz� w sk�ad rodziny. Nie nale�� do rodziny natomiast, wed�ug przewa�aj�cego pogl�du, dzieci jednego z ma��onk�w, cho�by by�y razem w rodzinie przez nich za�o�onej wychowywane, a tak�e dzieci wzi�te na wychowanie, lecz nie przysposobione (tzw. wychowa�cy). Wydaje si�, �e ten biologiczny niejako model rodziny, m�g�by by� skorygowany na rzecz modelu cz�ciowo przynajmniej spo�ecznego, zw�aszcza �e ustawa pod niejednym wzgl�dem traktuje niekt�re dzieci tak, jakby one nale�a�y do rodziny (np. dzieci jednego z ma��onk�w - por. np. art. 144). Rodzina istnieje mimo cz�ciowego zdekompletowania jej sk�adu, np. w razie �mierci jednego z ma��onk�w lub rozwodu; w takich wypadkach rodzin� tworzy jeden z ma��onk�w wraz z dzie�mi z nim pozostaj�cymi we wsp�lnocie. Rodzina nie jest w naszym systemie prawnym osob� prawn�, stanowi jednak ugrupowanie - tzw. grup� rodzinn� - kt�re ustawodawca nieraz traktuje jako pewn� ca�o��. Zdrowa rodzina stanowi grup� w pe�ni zintegrowan�, co znajduje w szczeg�lno�ci wyraz we wsp�lnym zamieszkiwaniu i w jednakowej stopie �yciowej wszystkich jej cz�onk�w. Spoiwem wi���cym t� grup� powinno by� - i z regu�y jest - silne wzajemne uczucie, takie, jakie nie wyst�puje w �adnym innym organizmie spo�ecznym. Rodzina z jednej strony zaspokaja potrzeby (nie tylko materialne) i chroni interesy jej cz�onk�w, z drugiej za� istnieje i dzia�a w interesie spo�ecznym. Jest ona wprawdzie najmniejsz� kom�rk� spo�eczn�, ale o zupe�nie wyj�tkowym znaczeniu. Nie ma przesady w stwierdzeniu, �e jaka jest rodzina, takie jest spo�ecze�stwo. Cele tej kom�rki spo�ecznej s� r�norodne. Na czo�o zada� wysuwa si� zaspokojenie naturalnej, zar�wno dla ma��onk�w, jak i dla dzieci, potrzeby sp�dzania codziennego �ycia w atmosferze wzajemnego niczym nieograniczonego uczucia. Dalej id�: funkcja wychowania dzieci na prawych ludzi i dobrych � l. Rodzina i powi�zania rodzinne 19 obywateli, funkcja prokreacyjna, wreszcie funkcja polegaj�ca na zapewnieniu cz�onkom rodziny nale�ytych warunk�w materialnych. II. Powi�zania rodzinne. Z poj�ciem rodziny ��cz� si� zwi�zki, kt�re ze wzgl�du na ich �r�d�o mo�emy nazwa� powi�zaniami rodzinnymi. Do tych powi�za� nale��: l) pokrewie�stwo, 2) stan cywilny, 3) powinowactwo, 4) stosunek blisko�ci, 5) status tzw. domownika. Ad l) Pokrewie�stwo, tzn. powi�zanie wynikaj�ce z wi�z�w krwi, jest poj�ciem biologicznym. Jednak�e prawo nadaje mu, zw�aszcza gdy chodzi o krewnych bli�szych, tak�e charakter stosunku prawnego. W ramach pokrewie�stwa wyst�puj� dwie linie: linia prosta i linia boczna. W linii prostej spokrewnione s� osoby, kt�re pochodz� jedna od drugiej lub od wsp�lnego przodka; tak spokrewniony jest np. ojciec z synem czy wnuk z dziadkiem. W linii tej odr�niamy wst�pnych (ojciec, dziadek) i zst�pnych (syn, wnuk). W linii bocznej s� spokrewnione osoby pochodz�ce od wsp�lnego przodka, np. brat i siostra, siostrzeniec i wuj. Dawne systemy prawne przywi�zywa�y jeszcze znaczenie do pokrewie�stwa w linii ojczystej i macierzystej (por. art. 375 k.c.K.P.). W ramach linii wyr�niamy stopnie pokrewie�stwa. Podstaw� okre�lenia stopnia pokrewie�stwa jest liczba urodze� dziel�cych dane osoby. Np. syn z ojcem s� spokrewnieni w pierwszym stopniu, a dziadek z wnukiem w stopniu drugim. W linii bocznej nie ma krewnych w stopniu pierwszym, najbli�ej bowiem w tej linii spokrewnionych, tj. dwoje rodze�stwa, oddzielaj� dwa urodzenia (od siostry do ojca i od ojca do brata); s� wi�c oni spokrewnieni w stopni drugim. Natomiast stryj i bratanek s� spokrewnieni w stopniu trzecim (oddzielaj� ich trzy urodzenia). W stopniu drugim jest tak�e ze sob� spokrewnione rodze�stwo przyrodnie. Pokrewie�stwo stanowi kategori� odgrywaj�c� donios�� rol�, gdy chodzi o stosunki prawne. Tytu�em przyk�adu mo�na wskaza� na nast�puj�ce instytucje prawne: przeszkod� pokrewie�stwa wy��czaj�c� zawarcie ma��e�stwa (art. 14 � l), obowi�zek alimentacyjny mi�dzy krewnymi (art. 128 i n.), dziedziczenie krewnych (art. 931 i n. k.c.), mo�liwo�� odmowy zezna� w charakterze �wiadka (art. 261 k.p.c.). Ad 2) Stan cywilny jest odmian� tzw. stanu prawnego, czyli sytuacji prawnej ka�dego cz�owieka. Na stan prawny w takim znaczeniu sk�adaj� si�: a) przynale�no�� do okre�lonego pa�stwa, czyli stan 20 /. Roii:inu i prawo rodzinne polityczny, b) przynale�no�� do okre�lonej rodziny, zwana stanem cywilnym lub rodzinnym oraz c) cechy jednostki �ci�le osobiste, czyli stan osobisty. Pierwszy jest kategori� prawa pa�stwowego, drugi prawa rodzinnego, trzeci prawa cywilnego osobowego. Stan cywilny cz�owieka oznacza jego sytuacj� prawn� w rodzinie, sytuacj�, na kt�r� sk�adaj� si� wi�zy wynikaj�ce z najbli�szego pokrewie�stwa, tj. mi�dzy rodzicami i dzie�mi, oraz z ma��e�stwa. Stan ten jest wi�c - jak to si� barwnie okre�la - portretem prawnym jednostki ze wzgl�du na jej przynale�no�� do rodziny. Jak z powy�szego wynika, stan cywilny jest kategori� zwi�zan� z rodzin� ma��, ale cz�ciowo w�sz�, bo nie obejmuje wi�z�w mi�dzy rodze�stwem, cz�ciowo za� jest od poj�cia rodziny kategori� szersz�, bo obejmuje tak�e pochodzenie pozama��e�skie. Stan cywilny w powy�szym znaczeniu jest dobrem osobistym w rozumieniu art. 23 k.c. i jest przedmiotem tzw. praw stanu cywilnego, a wi�c prawa do tego, aby uchodzi� za ma��onka okre�lonej osoby, za dziecko okre�lonych rodzic�w czy za rodzica okre�lonego dziecka. Podstawow� cech� stanu cywilnego jest jego niepodzielno��, w tym sensie, �e cz�owiek mo�e mie� tylko jeden, jednakowy dla wszystkich stosunk�w, stan cywilny. Np. dziecko nie mo�e wyst�powa� raz jako dziecko jednego, a innym razem jako dziecko innego m�czyzny. Pewien wyj�tek od tej zasady wyst�puje w wypadku tzw. przysposobienia pe�nego i niepe�nego, gdy� w takich sytuacjach dziecko ma podw�jny stan cywilny: wynikaj�cy z przysposobienia i z wi�z�w naturalnych (�31, l). Prawa stanu cywilnego charakteryzuj� si� nast�puj�cymi cechami: s� �ci�le zwi�zane z ich podmiotem, nale�� do kategorii praw niemaj�tkowych, nie ulegaj� skutkom up�ywu czasu (nie mo�na ich ani naby�, ani utraci� na skutek up�ywu czasu), nie podlegaj� swobodnej dyspozycji os�b uprawnionych, s� prawami bezwzgl�dnymi i wzajemnymi; mog� przys�ugiwa� tylko osobom fizycznym. Ad 3) W odr�nieniu od pokrewie�stwa powinowactwo jest w�z�em^ wy��cznie prawnym (nie biologicznym). Jest w�z�em rodzinnym, ��cz�cym jednego ma��onka z krewnymi drugiego ma��onka. Jak bowiemj stanowi art. 26, z ma��e�stwa wynika powinowactwo mi�dzy ma��on-^ kiem a krewnymi drugiego ma��onka. Powinowatym m�a jest wi�cJ dziecko �ony (pasierb), brat �ony (szwagier) czy jej ojciec (te��)J W ramach powinowactwa wyr�nia si� tak�e linie i stopnie, okre�la si^B ^' l. Rodzina i powi�zania rodzinne 21 je wed�ug pokrewie�stwa ��cz�cego odno�ne osoby z drugim ma��onkiem. Np. te�� jest powinowatym ma��onka w linii prostej, w stopniu pierwszym. Zgodnie z dalsz� dyspozycj� art. 26 powinowactwo trwa mimo ustania ma��e�stwa. Rodzi ono tak�e okre�lone skutki prawne, jest np. przeszkod� ma��e�sk� (art. 14), w ograniczonym zakresie wynika z niego obowi�zek alimentacyjny (art. 144). Nie daje natomiast tytu�u do dziedziczenia. Ad 4) Jak to wyja�niono wy�ej, zar�wno kategoria rodziny, jak i pokrewie�stwa oraz powinowactwa s� poj�ciami sformalizowanymi, w tym sensie, �e �ci�le okre�lone przes�anki prawne decyduj� o tym, kto wchodzi w sk�ad rodziny czy kto jest krewnym lub powinowatym innej osoby. W �yciu wyst�puj� jednak sytuacje charakteryzuj�ce si� tym, �e ze wzgl�d�w sprawiedliwo�ci zachodzi ze spo�ecznego punktu widzenia usprawiedliwiona potrzeba potraktowania w spos�b uprzywilejowany, tzn. w taki spos�b, jak traktuje si� we wzajemnych stosunkach osoby spokrewnione, os�b nie nale��cych do kr�gu krewnych. Np. potrzeba potraktowania dziecka wychowuj�cego si� w rodzinie tak, jakby by�o ono dzieckiem opiekuj�cych si� nim ma��onk�w czy potrzeba przyznania w razie �mierci �ywiciela renty odszkodowawczej nie tylko tym osobom, kt�re by� on obowi�zany ze wzgl�du na pokrewie�stwo lub ma��e�stwo alimentowa�, ale tak�e tym, kt�re faktycznie utrzymywa�. Takim potrzebom czyni zado�� poj�cie osoby bliskiej. Jako osoby bliskie przepisy traktuj� tak�e osoby zwi�zane w�z�ami rodzinnymi, poj�cia przeto pokrewie�stwa (innych wi�z�w rodzinnych) oraz blisko�ci wzajemnie na siebie zachodz�. Dlatego w�r�d os�b bliskich mo�na wyr�ni� dwie kategorie: osoby pozostaj�ce ze sob� w bliskim stosunku prawnorodzinnym oraz z tego punktu widzenia sobie obce. Pierwsza kategoria to niejako osoby bliskie ex definitione. Np. jako osob� blisk� traktuje si� zawsze, ilekro� prawo ze stosunkiem blisko�ci ��czy okre�lone skutki, ma��onka oraz najbli�szych krewnych, niezale�nie od istniej�cych mi�dzy nimi rzeczywistych wi�z�w uczuciowych i innych powi�za� faktycznych, a wi�c cho�by nawet osoby te by�y ze sob� sk��cone (tzw. teoria obiektywna); o blisko�ci pozosta�ych os�b decyduje faktyczny mi�dzy nimi uk�ad stosunk�w (koncepcja subiektywna). Co do tych os�b m�wi si� czasem, �e pozostaj� one z okre�lon� osob� w stosunku quasi-rod7.mnym. 22 /. Rodzina i prawo rodzinne Stosunek blisko�ci nie jest stosunkiem prawnym, lecz pewnym stanem faktycznym. Ustawa ��czy jednak cz�sto z tym stanem bardzo powa�ne skutki prawne. Tytu�em przyk�adu mo�na przytoczy� nast�puj�ce unormowania: przepis art. 446 � 2 k.c., kt�ry przyznaje -jak ju� zaznaczono - osobom bliskim prawo do odszkodowania pod postaci� renty w wypadku �mierci ich faktycznego �ywiciela; przepisy zapewniaj�ce osobom bliskim prawo do mieszkania pozostawionego przez osob�, z kt�r� one pozostaj� w takim stosunku (art. 221 pr. sp�dz., art. 8 u.n.l.); przepis art. 923 k.c. przyznaj�cy osobom bliskim spadkodawcy prawo do korzystania przez okres trzech miesi�cy z pozostawionego przeze� mieszkania i z przedmiot�w urz�dzenia domowego. Ad 5) Poj�cie domownika pokrywa si� cz�ciowo, ale tylko cz�ciowo, z poj�ciem osoby bliskiej, domownikiem jest bowiem ten, kto zostaje faktycznie przyj�ty do wsp�lnoty domowej. Najcz�ciej jest to bliski krewny, ale mo�e to by� osoba zupe�nie obca i nawet nieza-przyja�niona, np. pomoc domowa. Domownikiem jest tak�e dziecko umieszczone w tzw. rodzinie zast�pczej (� 7, III). Szczeg�lnym skutkiem prawnym statusu domownika, �ci�le zwi�zanym z �yciem rodziny, jest to, �e domownik ma prawo (tytu�) do wsp�lnego zamieszkiwania z osob�, u kt�rej przebywa. Jak o tym b�dzie jeszcze mowa, jest to tzw. tytu� zale�ny, bo wywodzi si� z tytu�u przys�uguj�cego za�o�ycielom rodziny (lub jednemu z nich). Ten tytu� zale�ny mo�e mie� r�ny charakter. Najcz�ciej jest to tzw. tytu� prawnorodzinny (na tej podstawie maj� np. prawo zamieszka� w mieszkaniu rodzic�w ich dzieci), ale tytu�em tym mo�e by� tak�e stosunek pracy (pomoc domowa) czy u�yczenia (co do os�b przyj�tych do mieszkania ze wzgl�d�w humanitarnych). Niekt�re przepisy ��cz� ze statusem domownika tak�e inne �ci�le okre�lone skutki prawne. Tak np. domownicy cz�onk�w rolniczych sp�dzielni produkcyjnych maj� prawo do pracy w sp�dzielni (mimo �e nie s� jej cz�onkami), przy czym warunki tej pracy s� zbli�one do warunk�w, jakie przys�uguj� cz�onkom, a wi�c s� to warunki korzystniejsze od tych, jakie mo�e uzyska� pracownik (art. 156 i n. pr. sp�dz.). Dwa ostatnie z przedstawionych wy�ej powi�za� rodzinnych, tj. stosunek blisko�ci i status domownika, nie znajduj� bezpo�redniej regulacji w prawie rodzinnym w �cis�ym tego poj�cia znaczeniu. Jednak�e ich du�e znaczenie dla uk�adu stosunk�w w rodzinie (wsp�lne mieszkanie, ^ 2. Prawo rodzinne 23 organizacja codziennego �ycia) usprawiedliwia zaj�cie si� nimi w ramach wyk�adu prawa rodzinnego. � 2. Prawo rodzinne I. Najnowsza historia polskiego prawa rodzinnego II. �r�d�a obowi�zuj�cego prawa rodzinnego - III. Podstawowe zasady prawa rodzinnego IV. Przynale�no�� prawa rodzinnego do prawa cywilnego - V. Literatura i orzecznictwo I. Najnowsza historia polskiego prawa rodzinnego. Do czas�w unifikacji prawa cywilnego, kt�ra zosta�a ostatecznie zako�czona w czasie do 31 grudnia 1946 r., obowi�zywa�o u nas prawo dzielnicowe. By�o ono w znacznym stopniu archaiczne i niejednolite. Nie zawsze te� by�o zharmonizowane z polskimi tradycjami, co w dziedzinie prawa rodzinnego ma szczeg�lne znaczenie. Stan ten uleg� zasadniczej zmianie w wyniku unifikacji, kt�ra na odcinku prawa rodzinnego znalaz�a wyraz w nast�puj�cych dekretach: prawo ma��e�skie z 25 IX 1945 r., DZ.U. Nr 48, p�z. 270; prawo rodzinne z 22 I 1946 r., Dz.U. Nr 6, p�z. 52; prawo opieku�cze z 14 V 1946 r., Dz.U. Nr 20, p�z. 135 oraz prawo ma��e�skie maj�tkowe z 29 V 1946 r., Dz.U. Nr 31, p�z. 196. Unifikacja (przy dokonywaniu kt�rej wykorzystano projekty opracowane w okresie mi�dzywojennym przez Komisj� Kodyfikacyjn�) unowocze�ni�a polskie prawo rodzinne i zrealizowa�a wiele idei post�powych. W szczeg�lno�ci wprowadzi�a zasad� r�wnouprawnienia ma��onk�w i r�wnouprawnienia wszystkich dzieci, w znacznym stopniu przepoi�a nowe prawo ide� dobra dziecka, zerwa�a te� z wyznaniowym charakterem ma��e�stwa. To unowocze�nienie prawa rodzinnego nie by�o jednak pe�ne, na niekt�rych bowiem odcinkach ustawodawca zatrzyma� si� jakby w po�owie drogi. Dla przyk�adu mo�na wskaza�, �e prawa dziecka, co do kt�rego ojcostwo zosta�o ustalone wbrew woli ojca (s�downie), nadal ogranicza� do uprawnie� alimentacyjnych, utrzyma� kontraktow� form� przysposobienia itp. Kolejnym (drugim) etapem w rozwoju najnowszego polskiego prawa rodzinnego by�a jego pierwsza kodyfikacja uj�ta w kodeks rodzinny z 27 VI 1950 r. (Dz.U. Nr 34, p�z. 308), obowi�zuj�cy od dnia l X 1950 r. Ustawa ta realizowa�a ju� w pe�nym zakresie idee nowoczesnego prawa rodzinnego. Powa�nym natomiast niedomaganiem tej regulacji by�a lakoniczno�� kodeksu. Ca�o�� prawa rodzin- 24 /. Rodzina i prawo rodzinne nego zosta�a w nim zawarta w 91 artyku�ach, co powodowa�o, �e wiele problem�w, nawet o du�ej donios�o�ci, nie znalaz�o w kodeksie bezpo�redniego unormowania. Jak to dowcipnie zauwa�ono (s�dzia SN Z. Wiszniewski), kodeks rodzinny sk�ada� si� z przepis�w i luk, przepis�w by�o wprawdzie ma�o, ale luk pod dostatkiem. Przyczyn� tego by�a zar�wno mylna koncepcja, �e prawo socjalistyczne powinno by� jakoby dla jasno�ci zwi�z�e, jak i okoliczno��, �e projekt kodeksu rodzinnego by� projektem wsp�lnym polsko-czechos�owackim. Za�o�enie to by�o oczywi�cie godne aprobaty, w praktyce jednak doprowadzi�o do eliminowania tych uregulowa�, co do kt�rych obie strony nie dosz�y do porozumienia. Konsekwencj� opisanej lakoniczno�ci kodeksu by�o to, �e szczeg�lnego znaczenia nabra�o orzecznictwo s�dowe, kt�re by�o zmuszone zape�nia� w drodze skomplikowanych zabieg�w interpretacyjnych istniej�ce luki. To w�a�nie orzecznictwo sta�o si� podstaw� przygotowania nowego kodeksu, uchwalonego pod nazw� kodeksu rodzinnego i opieku�czego przez Sejm w dniu 25 VI 1964 r. (Dz.U. Nr 9, p�z. 59), a obowi�zuj�cego od dnia l I 1965 r. By� to zarazem trzeci etap w powojennym rozwoju polskiego prawa rodzinnego. Nowy kodeks nie wprowadzi� w por�wnaniu z dotychczasowym stanem prawnym gruntownych zmian. Rola jego polega�a g��wnie na rozbudowie przyj�tych unormowa� (184 artyku�y) i w konsekwencji tego na wyja�nieniu wielu wyst�puj�cych dotychczas w�tpliwo�ci. Wprowadzaj�c nowe uregulowania ustawodawca kierowa� si� z regu�y pogl�dami, jakie si� wykszta�ci�y w orzecznictwie SN, nadaj�c im normatywn� posta�; S�d Najwy�szy sta� si� przeto jak to obrazowo uj�to w uzasadnieniu projektu k.r.o. -jego �faktycznym wsp�tw�rc�". Kolejnym etapem w rozwoju polskiego prawa rodzinnego sta�a si� ustawa z 19 XII 1975 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opieku�czy (Dz.U. Nr 45, p�z. 234), kt�ra wesz�a w �ycie z dniem l III 1976 r. Nowela nie wprowadzi�a zmian rewolucyjnych, ale wniesione przez ni� nowe uregulowania by�y znacz�ce. Ustawodawca uwzgl�dni� bowiem te koncepcje, jakie by�y lansowane w toku szerokiej dyskusji spo�ecznej, prowadzonej zw�aszcza w ramach powo�anych do tego organizacji (Zrzeszenie Prawnik�w Polskich, Liga Kobiet). Najwa�niejsze zmiany dotyczy�y: odpowiedzialno�ci ma��onk�w za d�ugi, nazwiska ma��onk�w, podzia�u mieszkania rozwodz�cych si� ma��onk�w, przysposo- 2. Prawo rodzinne 25 hienia oraz opieki. Pewne zmiany wprowadzi�a do k.r.o. ustawa z 29 IX 1986 r. - prawo o aktach stanu cywilnego (a.s.c.). Ostatnio ustaw� z 26 V 1995 r. (Dz.U. Nr 83, p�z. 417) zosta�y w spos�b znacz�cy znowelizowane przepisy o przysposobieniu. Nowe brzmienie otrzyma� dzia� II tytu�u II k.r.o. �Przysposobienie" (art. 114�127). W szczeg�lno�ci unormowane zosta�y przes�anki przysposobienia potocznie nazywanego adopcj� zagraniczn� (powoduj�c� zmian� dotychczasowego miejsca zamieszkania przysposabianego w Rzeczypospolitej Polskiej na miejsce zamieszkania w innym pa�stwie; art. 1142, 1201). Uwzgl�dniaj�c dotychczasowe orzecznictwo s�dowe, ustawodawca potwierdzi� wyra�nie dopuszczalno�� ponowego przysposobienia po �mierci przysposabiaj�cego (art. 1171). Z�agodzony zosta� rygoryzm zasady nierozwi�zywalno�ci przysposobienia ca�kowitego (dopuszczalno�� ponownego przysposobienia za �ycia przysposabiaj�cego � art. 1251 � 2). W 1996 r. zosta�a powo�ana Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego dzia�aj�ca przy Ministrze Sprawiedliwo�ci (pracami Komisji kieruje prof. Zbigniew Radwa�ski). Do zada� Komisji nale�y przygotowanie projekt�w ustaw o podstawowym znaczeniu w systemie prawa cywilnego, rodzinnego i gospodarczego, w szczeg�lno�ci zmieniaj�cych k.c., k.p.c., k.r.o. oraz k.h. z uwzgl�dnieniem zada� wynikaj�cych z potrzeb harmonizacji prawa polskiego z prawem europejskim. Prace nad nowelizacj� unormowa� stosunk�w maj�tkowo � ma��e�skich uznane zosta�y za priorytetowe. Obecna bowiem regulacja dostosowana by�a do innej, gospodarczej, spo�ecznej i ustrojowej formacji. Jednak�e prace zespo�u problemowego prawa rodzinnego KKPC ze wzgl�du na spodziewan� ratyfikacj� Konkordatu mi�dzy Stolic� Apostolsk� i Rzecz�pospolit� Polsk�, podpisanego w Warszawie w dniu 28 lipca 1993 r., a nast�pnie � uchwalenie ustawy o ratyfikacji Konkordatu, skupi�y si� w pierwszej kolejno�ci na opracowaniu ustawy dostosowuj�cej prawo polskie do postanowie� art. 10 Konkordatu, przewiduj�cego zawarcie ma��e�stwa podlegaj�cego prawu polskiemu jednocze�nie z zawarciem ma��e�stwa kanonicznego. Ustawa ratyfikacyjna zosta�a uchwalona 8 stycznia 1998 r. i Konkordat wszed� w �ycie po up�ywie miesi�ca od dnia wymiany dokument�w ratyfikacyjnych, kt�ra nast�pi�a 25 marca 1998 r. (zob. Dz.U. z 1998 r. Nr 51, p�z. 319). 26 l. Rodzina i prawo rodzinne W dniu 24 lipca 1998 r. Sejm uchwali� ustaw� o zmianie ustawy � Kodeks rodzinny i opieku�czy, Kodeks post�powania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Pa�stwa do Ko�cio�a Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niekt�rych innych ustaw (Dz.U. Nr 117, p�z. 757; ustawa wesz�a w �ycie 15 listopada 1998 r.). Tekst uchwalonej ustawy odbiega od tekstu zar�wno projektu ustawy przygotowanego przez KKPC, jak i tekstu projektu rz�dowego, opartego, z pewnymi odr�bno�ciami, na projekcie Komisji Kodyfikacyjnej. Zmiany w k.r.o. wprowadzone przez ustaw� z 24 lipca 1998 r. polegaj� przede wszystkim na stworzeniu podstawy prawnej powstania zwi�zku ma��e�skiego w rozumieniu prawa polskiego w wypadku zawarcia ma��e�stwa podlegaj�cego prawu wewn�trznemu ko�cio�a albo innego zwi�zku wyznaniowego w obecno�ci duchownego, je�eli ratyfikowana umowa mi�dzynarodowa lub ustawa reguluj�ca stosunki mi�dzy pa�stwem a ko�cio�em albo innym zwi�zkiem wyznaniowym tak� mo�liwo�� przewiduj� (art. l). Przy okazji zmian podyktowanych postanowieniami ratyfikowanego Konkordatu nowelizacja k.r.o. dokonana w 1998 r. wnios�a kilka korekt i uzupe�nie� regulacji kodeksowych odnosz�cych si� do zawierania ma��e�stw i podstaw ich uniewa�niania, uzasadnionych tre�ci� nowej Konstytucji, postanowieniami um�w mi�dzynarodowych wi���cych Polsk� oraz regulacjami tych zagadnie� w innych wewn�trznych aktach prawnych. Postulat zapewnienia pe�nego r�wnouprawnienia w �yciu rodzinnym, deklarowanego w Konstytucji (art. 33), zosta� zrealizowany przez okre�lenie jednakowego wieku ma��e�skiego dla kobiety i m�czyzny, wynosz�cego obecnie 18 lat (art. 10 � l). Podstawy uniewa�nienia ma��e�stwa poszerzone zosta�y o niekt�re wady o�wiadcze� woli nupturient�w (art. 151), co odpowiada postulatom od lat formu�owanym w doktrynie, jak i wymaganiom wi���cych Polsk� akt�w mi�dzynarodowych. Inna istotna zmiana w prawie niemaj�tkowym ma��e�skim, zgodna z zasad� r�wnouprawnienia kobiety i m�czyzny (zob. art. 33 Konstytucji), polega na zapewnieniu zar�wno kobiecie, jak i m�czy�nie pe�nej swobody w wyborze nazwiska noszonego po zawarciu ma��e�stwa, niezale�nie od decyzji drugiej strony w tej sprawie (art. 25 � l i 2). � 2. Prawo rodzinne 27 Kolejna, pi�ta, nowelizacja k.r.o. dokonana zosta�a uchwalon� 21 maja 1999 r. ustaw� o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opieku�czy, Kodeks cywilny, Kodeks post�powania cywilnego oraz niekt�rych innych ustaw (Dz.U. Nr 52, p�z. 532; ustawa wchodzi w �ycie 16 grudnia 1999 r.). Tekst uchwalonej ustawy bazuje na projekcie rz�dowym, opracowanym przez Komisj� Kodyfikacyjn� Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwo�ci. Trzon przepis�w ustawy stanowi� unormowania wprowadzaj�ce ma��e�sk� separacj� instytucjonaln� (orzekan� przez s�d � art. 6P-615). Po przygotowaniu projektu ustawy wprowadzaj�cej do systemu prawa polskiego instytucjonaln� separacj� prace problemowego zespo�u prawa rodzinnego KKPC powinny skupi� si� nad nowelizacj� przepis�w normuj�cych ma��e�skie ustroje maj�tkowe. Konieczne jest zbadanie mo�liwo�ci optymalnego dostosowania ustroju wsp�lno�ci ustawowej do wymog�w pewno�ci i szybko�ci obrotu w warunkach gospodarki rynkowej. Niezb�dne wydaje si� tak�e rozwa�enie postulatu poszerzenia swobody um�w maj�tkowych ma��e�skich. Jasny i przejrzysty uk�ad kodeksu rodzinnego i opieku�czego, zakres i tre�� regulacji nie r�ni� si� w spos�b istotny od uj�� przyj�tych w innych nowoczesnych ustawodawstwach. Dlatego nie mo�na zaakceptowa� postulatu ca�kowitego zerwania z istniej�c� kodyfikacj� prawa rodzinnego jako b�d�c� rzekomo wy��cznie wynikiem socjalistycznej ideologii. Nowelizacje kodeksu rodzinnego i opieku�czego z 1964 r. mog� zapewni� jego adekwatno�� do wsp�czesnych reali�w spo�ecznych, gospodarczych, moralnych i obyczajowych. Postulaty w��czenia unormowa� zawartych w k.r.o. do kodeksu cywilnego jako odr�bnej ksi�gi wymagaj� rozwa�nego przemy�lenia. Odr�bno�� kodyfikacji prawa rodzinnego (pierwszy kodeks rodzinny zosta� uchwalony w 1950 r.) odpowiada specyfice unormowa� wi�zi prawno-rodzinnych zdominowanych w du�ej mierze interesem niemaj�tkowym podmiot�w tych stosunk�w. Odr�bno�� kodyfikacyjna prawa rodzinnego odpowiada jego naturze jako wyra�nie wyspecjalizowanego dzia�u prawa cywilnego. Z socjotechnicznego punktu widzenia jest tak�e utrwalonym w �wiadomo�ci spo�ecznej wyrazem szczeg�lnego znaczenia prawa rodzinnego, b�d�cego regulatorem podstawowych spo�ecznych wi�zi, jakimi s� stosunki rodzinne. Nie bez znaczenia jest pierwiastek tradycji, niezwykle istotny w kszta�towaniu prawnej regu- 28 /. Rodzina i prawo rodzinne lacji stosunk�w rodzinnych, tak�e gdy chodzi o zewn�trzny kszta�t i usytuowanie tej regulacji w systemie akt�w prawnych. Z tego punktu widzenia nie mo�na nie bra� pod uwag� obowi�zywania od niemal p�wiecza odr�bnych polskich kodyfikacji prawa rodzinnego. W �adnym razie inkorporacja zawarto�ci k.r.o. do kodeksu cywilnego nie powinna by� mechanicznym zabiegiem �introligatorskim" polegaj�cym na �wklejeniu" do kodeksu cywilnego jeszcze jednej ksi�gi i zmierzaj�cym jedynie do zewn�trznego upodobnienia konstrukcji polskiego kodeksu cywilnego do kszta�tu europejskich kodyfikacji prawa cywilnego, maj�cych wszak inn� histori�. Pol