Wydawnictwa Prawnicze PWN Warszawa 1999 Witold Czach�rski ZOBOWI�ZANIA Zarys wyk�adu Adam Brzozowski Marek Safjan El�bieta Skowro�ska-Bocian SPIS TRE�CI OBJA�NIENIA SKR�T�W Rozdzia� pierwszy: WIADOMO�CI WPROWADZAJ�CE � 1. Prawo zobowi�za� w og�lno�ci I. Okre�lenie wst�pne II. Spo�eczno-gospodarcza rola prawa zobowi�za� III. Miejsce prawa zobowi�za� i jego funkcja � 2. �r�d�a prawa zobowi�za� I. Kodeks cywilny i inne przepisy prawa stanowionego II. Prawo zwyczajowe i zwyczaje III. Prawo mi�dzyczasowe w odniesieniu do zobowi�za� � 3. Literatura � 4. Systematyka podr�cznika CZʌ� OG�LNA Rozdzia� drugi: ISTOTA ZOBOWI�ZANIA � 5. Poj�cie zobowi�zania w og�lno�ci. I. Okre�lenie zobowi�zania II. Cel zobowi�zania � 6. Uprawnienia wierzyciela -- obowi�zki d�u�nika I. Charakter wi�zi prawnej II. Wierzytelno�� jako prawo podmiotowe III. Przymusowa realizacja uprawnie� wierzyciela IV. Zasada realnego wykonania zobowi�za� V. Obowi�zki d�u�nika w og�lno�ci � 7. Odpowiedzialno�� d�u�nika I. D�ug a odpowiedzialno�� II. Rodzaje odpowiedzialno�ci III. Ochrona wierzyciela � 8. Zobowi�zania niezupe�ne I. Poj�cie zobowi�zania niezupe�nego II. Unormowanie k.c. � 9. Zobowi�zanie jako jedna ca�o�� Rozdzia� trzeci: TRE�� I RODZAJE �WIADCZENIA � 10. Og�lne uwagi o �wiadczeniu I. �wiadczenie jako przedmiot zobowi�zania II. Dwojaka posta� �wiadczenia III. Oznaczenie �wiadczenia IV. Mo�liwo�� spe�nienia �wiadczenia � 11. Niekt�re rodzaje �wiadcze� I. �wiadczenia jednorazowe, ci�g�e, okresowe II. �wiadczenia podzielne i niepodzielne III. �wiadczenia oznaczone indywidualnie i rodzajowo � 12. �wiadczenie pieni�ne I. Uwagi wst�pne II. Pieni�dz i jego warto�� III. Zasada nominalizmu pieni�nego i waloryzacji IV. Ustr�j pieni�ny RP V. Zobowi�zania pieni�ne wyra�one i p�atne w obcej walucie VI. Szczeg�lne zasady dotycz�ce �wiadcze� pieni�nych � odes�anie � 13. Odsetki � 14. Naprawienie szkody I. Uwagi og�lne II. Szkoda i ustalenie jej wysoko�ci 1. Poj�cie szkody 2. Ustalenie wysoko�ci szkody III. Wysoko�� odszkodowania 1. Zwi�zek przyczynowy 2. Wola stron 3. Przepisy ustawy 4. lus moderandi IV. Spos�b naprawienia szkody 1. Rodzaje odszkodowania 2. Zagadnienia szczeg�lne � 15. Zwrot nak�ad�w i wydatk�w � 16. Niekt�re rodzaje �wiadcze� stanowi�ce przedmiot obowi�zk�w dodatkowych � 17. �wiadczenia w zobowi�zaniach przemiennych I. Poj�cie i unormowanie w k.c II. Upowa�nienie Rozdzia� czwarty: WIELO�� WIERZYCIELI ALBO D�U�NIK�W � 18. Uwagi og�lne � 19. Zobowi�zania podzielne i niepodzielne I. Podstawa podzia�u II. Skutki III. Regresy � 20. Zobowi�zania solidarne I. Poj�cie solidarno�ci II. Solidarno�� bierna i czynna III. Zakres wi�zi wsp�lnej wynikaj�cej z solidarno�ci 1. Solidarno�� d�u�nik�w 2. Solidarno�� wierzycieli IV. Regresy V. Solidarno�� nieprawid�owa (in solidum) Rozdzia� pi�ty: POWSTANIE ZOBOWI�ZA� W OG�LNO�CI � 21. Podzia� �r�de� zobowi�za� � 22. Decyzja administracyjna jako �r�d�o zobowi�za� Rozdzia� sz�sty: UMOWY � 23. Umowy jako �r�d�o zobowi�za� w og�lno�ci I. Poj�cie umowy � odes�anie II. Umowy rozporz�dzaj�ce i zobowi�zuj�ce III. Rodzaje um�w w dziedzinie zobowi�za� IV. Umowy nazwane, nienazwane, mieszane � 24. Tre�� i forma um�w I. Swoboda um�w w og�lno�ci II. Zasada swobody um�w w k.c. po nowelach 1989 i 1990 roku III. Umowy o �wiadczenie niemo�liwe IV. Wyzysk V. Forma um�w � 25. Zagadnienia szczeg�lne zwi�zane z zawarciem umowy I. Odes�anie do cz�ci og�lnej prawa cywilnego II. Culpa in contrahendo III. Umowa przedwst�pna IV. Og�lne warunki, wzory i regulaminy um�w � 26. Umowy o �wiadczenie przez osob� trzeci� lub na rzecz osoby trzeciej I. Umowa o �wiadczenie przez osob� trzeci� II. Umowa o zwolnienie d�u�nika od obowi�zku �wiadczenia III. Umowa o �wiadczenie na rzecz osoby trzeciej � 27. Dodatkowe zastrze�enia umowne I. Uwagi og�lne II. Zadatek III. Umowne prawo odst�pienia IV. Odst�pne V. Odszkodowanie umowne - odes�anie Rozdzia� si�dmy: BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE � 28. Poj�cie bezpodstawnego wzbogacenia i jego unormowanie I. Uwaga wst�pna II. Formu�a generalna � 29. Nienale�ne �wiadczenie I. Poj�cie nienale�nego �wiadczenia II. Poszczeg�lne przypadki III. Niegodziwo�� �wiadczenia IV. Przypadek gry i zak�adu V. Skutki nienale�nego �wiadczenia � 30. Zbieg roszcze� z bezpodstawnego wzbogacenia z innymi roszczeniami I. Uwaga wst�pna III. Regu�a og�lna i jej ograniczenia Rozdzia� �smy: CZYNY NIEDOZWOLONE � 31. Uwagi og�lne o czynach niedozwolonych I. Poj�cie czynu niedozwolonego II. Rola zobowi�za� z tytu�u czyn�w niedozwolonych III. Przes�anki i zasady odpowiedzialno�ci IV. Systematyka przepis�w � 32. Odpowiedzialno�� za w�asne czyny I. Formu�a generalna II. Wina, bezprawno�� zachowania si�, subiektywna III. Poczytalno�� IV. Obrona konieczna, stan wy�szej konieczno�ci, samopomoc V. Zwi�zek przyczynowy VI. Wsp�sprawstwo a wsp�odpowiedzialno�� VII. Rozk�ad ci�aru dowodu � 33. Odpowiedzialno�� za cudze czyny I. Uwaga wst�pna II. Odpowiedzialno�� za niepoczytalnych III. Odpowiedzialno�� za czyny os�b, kt�rymi si� pos�u�ono IV. Odpowiedzialno�� za podw�adnego � 34. Odpowiedzialno�� Skarbu Pa�stwa i pa�stwowych os�b prawnych I. Uwaga wst�pna II. Stan prawny w okresie poprzedzaj�cym kodyfikacj� III. Zasada generalna i jej modyfikacje IV. Odpowiedzialno�� pa�stwowych os�b prawnych V. Odpowiedzialno�� jednostek samorz�du terytorialnego VI. Przepisy szczeg�lne VII. Odpowiedzialno�� Pa�stwa wed�ug przepis�w konstytucyjnych a regulacja kodeksowa � 35. Odpowiedzialno�� za zwierz�ta i rzeczy I. Uwaga wst�pna II. Odpowiedzialno�� za zwierz�ta III. Odpowiedzialno�� za wyrzucenie, wylanie lub spadni�cie czego� z pomieszczenia IV. Odpowiedzialno�� za zawalenie si� budowli V. Odpowiedzialno�� za produkt � odes�anie � 36. Odpowiedzialno�� za szkody wyrz�dzone w zwi�zku z ruchem przedsi�biorstw i u�yciem elementarnych si� przyrody I. Uwaga wst�pna II. Koncepcja odpowiedzialno�ci III. Zakaz wy��cze� i ogranicze� � 37. Odpowiedzialno�� za szkody wyrz�dzone ruchem mechanicznych �rodk�w komunikacji I. Uwaga wst�pna II. Koncepcja odpowiedzialno�ci III. Modyfikacje regu�y podstawowej IV. Zakaz wy��cze� i ogranicze� V. Obowi�zkowe ubezpieczenia komunikacyjne � 38. Odpowiedzialno�� za szkody wyrz�dzone przy wykonywaniu praw podmiotowych I. R�norodne przypadki II. Poniesienie szkody w cudzym lub wsp�lnym interesie � 39. Bezpo�rednie zagro�enie nast�pienia szkody � 40. Naprawienie szkody w przypadkach szczeg�lnych � 41. Zbieg odpowiedzialno�ci ex delicto i ex contractu I. Uwaga wst�pna II. Stanowisko kodeksu cywilnego III. Inne przypadki zbiegu odpowiedzialno�ci Rozdzia� dziewi�ty: WYKONANIE ZOBOWI�ZA� � 42. Uwagi og�lne o wykonaniu zobowi�za� I. Uwaga wst�pna II. Charakter prawny wykonania zobowi�zania III. Zasada generalna IV. Zasada pacta sunt servanda � 43. Przedmiot wykonania - osoby uczestnicz�ce I. Przedmiot wykonania 1. Wykonanie cz�ciowe 2. Jako�� �wiadczenia 3. Zmiana przedmiotu �wiadczenia 4. Zarachowanie �wiadczenia na poczet kilku d�ug�w II. Osoby uczestnicz�ce w wykonaniu 1. D�u�nik i osoby trzecie 2. Wierzyciel i osoby dzia�aj�ce w jego imieniu � 44. Miejsce i czas wykonania I. Miejsce wykonania zobowi�za� II. Czas wykonania zobowi�za� � 45. Wykonanie zobowi�za� z um�w wzajemnych � 46. Wp�yw zmiany okoliczno�ci na zobowi�zania � 47. Prawo zatrzymania � 48. Dowody wykonania zobowi�za� Rozdzia� dziesi�ty: SKUTKI NIEWYKONANIA ZOBOWI�ZA� � 49. Odpowiedzialno�� za niewykonanie lub nienale�yte wykonanie zobowi�za� w og�lno�ci I. Uwagi og�lne 1. Poj�cie i zakres odpowiedzialno�ci 2. Systematyka przepis�w k.c II. Przes�anki i zasady odpowiedzialno�ci d�u�nika III. Zasada winy 1. Wina - bezprawno�� wzgl�dna - subiektywna naganno�� 2. Stopnie winy IV. Odpowiedzialno�� za osoby trzecie V. Rozk�ad ci�aru dowodu VI. Odszkodowanie w og�lno�ci - odes�anie � 50. Niemo�liwo�� �wiadczenia � 51. Op�nienie i zw�oka d�u�nika I. Uwaga II. Op�nienie III. Zw�oka d�u�nika 1. Zasada generalna 2. Modyfikacje przy wykonaniu zobowi�za� wzajemnych IV. Op�nienie i zw�oka a niemo�liwo�� �wiadczenia � 52. Inne przypadki nienale�ytego wykonania zobowi�zania � 53. Odszkodowanie umowne - kara umowna � 54. Zw�oka wierzyciela � 55. Zbieg odpowiedzialno�ci -- odes�anie Rozdzia� jedenasty: WYGA�NI�CIE ZOBOWI�ZA� � 56. Przyczyny wyga�ni�cia zobowi�za� w og�lno�ci � 57. �wiadczenie w miejsce wype�nienia � 58. Potr�cenie � 59. Odnowienie � 60. Z�o�enie do depozytu s�dowego � 61. Zwolnienie z d�ugu i rozwi�zanie stosunku prawnego I. Zwolnienie z d�ugu II. Rozwi�zanie stosunku prawnego � 62. Wyga�ni�cie lub zmiana zobowi�za� ze wzgl�du na nadzwyczajne wypadki � 63. Inne przypadki wyga�ni�cia zobowi�za� Rozdzia� dwunasty: PRZEJ�CIE PRAW I OBOWI�ZK�W WYNIKAJ�CYCH Z ZOBOWI�ZA� � 64. Uwagi og�lne o przej�ciu praw i obowi�zk�w � 65. Zmiana wierzyciela I. Przelew wierzytelno�ci II. Wst�pienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela � 66. Zmiana d�u�nika I. Przej�cie d�ugu II. Przyst�pienie do d�ugu Rozdzia� trzynasty: OCHRONA WIERZYCIELI W RAZIE NIEWYP�ACALNO�CI D�U�NIKA � 67. Poj�cie, cel i unormowanie ochrony I. Uwagi og�lne II. Stanowisko kodeksu cywilnego CZʌ� SZCZEGӣOWA � 68. Stanowisko kodeksu cywilnego w sprawie przedmiotu cz�ci szczeg�owej zobowi�za� Rozdzia� czternasty: SPRZEDA� � 69. Umowa sprzeda�y -- zasady og�lne I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie i forma umowy sprzeda�y III. Skutki prawne 1. Obowi�zki sprzedawcy 2. Obowi�zki kupuj�cego 3. Szczeg�lne skutki wydania rzeczy IV. Wykonanie zobowi�zania V. R�kojmia za wady 1. Uwaga og�lna 2. Poj�cie i rodzaje wad rzeczy 3. Charakter odpowiedzialno�ci 4. Uprawnienia z tytu�u r�kojmi i ich realizacja A. Wady fizyczne B. Wady prawne VI. Gwarancja 1. Uwaga og�lna 2. Gwarancja w uj�ciu k.c � 70. Szczeg�lne rodzaje sprzeda�y I. Sprzeda� na raty II. Sprzeda� z zastrze�eniem prawa w�asno�ci III. Sprzeda� na pr�b� IV. Sprzeda� z zastrze�eniem prawa odkupu V. Prawo pierwokupu Rozdzia� pi�tnasty: ZAMIANA � 71. Poj�cie zamiany - wzmianka Rozdzia� szesnasty: DOSTAWA � 72. Poj�cie dostawy ---- odes�anie Rozdzia� siedemnasty: KONTRAKTACJA � 73. Poj�cie kontraktacji .-- odes�anie Rozdzia� osiemnasty: UMOWA O DZIE�O � 74. Poj�cie umowy o dzie�o i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie umowy III. Skutki prawne 1. Obowi�zki przyjmuj�cego zam�wienie 2. Obowi�zki zamawiaj�cego 3. Szczeg�lne skutki utraty dzie�a 4. R�kojmia za wady IV. Zako�czenie stosunku prawnego Rozdzia� dziewi�tnasty: UMOWA O ROBOTY BUDOWLANE � 75. Poj�cie umowy o roboty budowlane - odes�anie Rozdzia� dwudziesty: NAJEM � 76. Umowa najmu -- zasady og�lne I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie umowy III. Skutki prawne 1. Obowi�zki wynajmuj�cego 2. Obowi�zki najemcy 3. R�kojmia za wady IV. Zmiana w osobie wynajmuj�cego lub najemcy V. Podnajem VI. Zako�czenie najmu � 77. Najem lokali -- wzmianka A. Unormowanie kodeksu cywilnego B. Unormowanie prawa lokalowego Rozdzia� dwudziesty pierwszy: DZIER�AWA � 78. Umowa dzier�awy - wzmianka � 78a. Umowa leasingu � wzmianka Rozdzia� dwudziesty drugi: U�YCZENIE � 79. Umowa u�yczenia --- wzmianka Rozdzia� dwudziesty trzeci: Po�yczka � 80. Umowa po�yczki i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Prawa i obowi�zki stron III. Termin i zabezpieczenie zwrotu IV. Umowa przechowania nieprawid�owego � 81. Umowa o kredyt bankowy .- wzmianka Rozdzia� dwudziesty czwarty: UMOWA RACHUNKU BANKOWEGO � 82. Umowa rachunku bankowego i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Prawa i obowi�zki stron III. Zako�czenie stosunku prawnego IV. Wk�ad oszcz�dno�ciowy Rozdzia� dwudziesty pi�ty: ZLECENIE � 83. Umowa zlecenia i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie umowy III. Skutki prawne 1. Obowi�zki przyjmuj�cego zlecenie 2. Obowi�zki daj�cego zlecenie IV. Zako�czenie stosunku prawnego � 84. Umowa o us�ugi zbli�one do zlecenia Rozdzia� dwudziesty sz�sty: PROWADZENIE CUDZYCH SPRAW BEZ ZLECENIA � 85. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia i jego unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Skutki prawne III. Zako�czenie stosunku prawnego � 86. Przypadki zbli�one do prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia Rozdzia� dwudziesty si�dmy: UMOWA AGENCYJNA � 87. Umowa agencyjna - wzmianka Rozdzia� dwudziesty �smy: KOMIS � 88. Umowa komisu - wzmianka Rozdzia� dwudziesty dziewi�ty: PRZEW�Z � 89. Umowa przewozu i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie umowy III. Skutki prawne A. Przew�z os�b B. Przew�z rzeczy 1. Obowi�zki wysy�aj�cego 2. Obowi�zki przewo�nika 3. Prawa i obowi�zki odbiorcy przesy�ki IV. Zako�czenie stosunku prawnego � 90. Szczeg�lne rodzaje przewozu � odes�anie Rozdzia� trzydziesty: SPEDYCJA � 91. Umowa spedycji - wzmianka Rozdzia� trzydziesty pierwszy: PRZECHOWANIE � 92. Umowa przechowania i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie umowy III. Skutki prawne 1. Obowi�zki przechowawcy 2. Obowi�zki sk�adaj�cego IV. Zako�czenie stosunku prawnego � 93. Przechowanie nieprawid�owe � 94. Przypadki zbli�one do umowy przechowania Rozdzia� trzydziesty drugi: ODPOWIEDZIALNO�� OS�B UTRZYMUJ�CYCH HOTELE I PODOBNE ZAK�ADY � 95. Szczeg�lny charakter unormowania tej odpowiedzialno�ci Rozdzia� trzydziesty trzeci: UMOWA SK�ADU � 96. Umowa sk�adu - wzmianka Rozdzia� trzydziesty czwarty: UMOWA UBEZPIECZENIA � 97. Umowa ubezpieczenia - wzmianka I. Uwagi og�lne II. Umowa ubezpieczenia w og�lno�ci III. Uwagi uzupe�niaj�ce A. Ubezpieczenia maj�tkowe B. Ubezpieczenia osobowe Rozdzia� trzydziesty pi�ty: SPӣKA � 98. Sp�ka cywilna i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie umowy III. Stosunki wewn�trzne IV. Reprezentacja sp�ki V. Wyst�pienie wsp�lnika i rozwi�zanie sp�ki � 99. Og�lna wzmianka o sp�kach handlowych Rozdzia� trzydziesty sz�sty. DAROWIZNA � 100. Umowa darowizny i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie umowy III. Skutki prawne 1. Obowi�zki darczy�cy 2. Obci��enie poleceniem IV. Odwo�anie darowizny V. Rozwi�zanie umowy Rozdzia� trzydziesty si�dmy: RENTA � 101. Umowa renty i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie umowy III. Skutki prawne IV. Zako�czenie stosunku prawnego � 102. Renty ze �r�de� pozaumownych Rozdzia� trzydziesty �smy: DO�YWOCIE � 103. Umowa do�ywocia - wzmianka Rozdzia� trzydziesty dziewi�ty: POR�CZENIE I GWARANCJA BANKOWA � 104. Umowa por�czenia i jej unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Zawarcie umowy III. Skutki prawne IV. Wyga�ni�cie por�czenia V. Gwarancja bankowa Rozdzia� czterdziesty: UGODA � 105. Ugoda � wzmianka Rozdzia� czterdziesty pierwszy: PRZEKAZ � 106. Poj�cie przekazu i jego unormowanie I. Uwagi wst�pne II. Instytucja przekazu w prawie polskim w okresie przed 1 X 1990 roku III. Przekaz w kodeksie cywilnym po 1 X 1990 roku 13 Rozdzia� czterdziesty drugi: PRZYRZECZENIE PUBLICZNE � 107. Przyrzeczenie publiczne i jego unormowanie I. Poj�cie i cechy II. Skutki prawne Rozdzia� czterdziesty trzeci: PAPIERY WARTO�CIOWE I ZNAKI LEGITYMACYJNE � 108. Poj�cie papier�w warto�ciowych i mak�w legitymacyjnych -- ich elementy normatywne I. Uwagi wst�pne II. Rodzaje i znaczenie prawne papier�w warto�ciowych III. Znaki legitymacyjne IV. Og�lna charakterystyka nowoczesnego unormowania zapisu d�ugu na okaziciela V. Ocena wed�ug prawa obowi�zuj�cego Rozdzia� czterdziesty czwarty: WEKSEL � 109. Poj�cie weksla i jego unormowanie w og�lno�ci I. Uwagi wst�pne II. Przepisy prawa krajowego - umowy mi�dzynarodowe � 110. Weksel trasowany I. Og�lna charakterystyka II. Umorzenie weksla � 111. Weksel w�asny Rozdzia� czterdziesty pity: CZEK � 112. Poj�cie czeku i jego unormowanie w og�lno�ci I. Uwagi wst�pne II. Przepisy prawa krajowego --- umowy mi�dzynarodowe � 113. Czek i jego rodzaje I. Og�lna charakterystyka II. Szczeg�lne rodzaje czek�w III. Umorzenie czeku OBJA�NIENIE SKR�T�W Skr�ty og�lne EPPP - Encyklopedia Podr�czna Prawa Prywatnego Dz.U. - Dziennik Ustaw j.g.u. - jednostka gospodarki uspo�ecznionej k.c. - kodeks cywilny z 1964 r. k.c.a. - kodeks cywilny austriacki z 1811 r. k.c. niem. - kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. k.c. ros. - kodeks cywilny rosyjski z 1964 r. k.h. - kodeks handlowy z 1964 r. k.p.c. - kodeks post�powania cywilnego z 1964 r. k.r.o. - kodeks rodzinny i opieku�czy z 1964 r. kod. Nap. - kodeks Napoleona k.z. - kodeks zobowi�za� z 1933 r. k.z. szwajc. - kodeks zobowi�za� szwajcarski z 1911 r., zm.: 1936 r. Mon. Pol. - Monitor Polski NP - Nowe Prawo (obecnie Przegl�d S�dowy) OSN - Zbi�r orzecze� S�du Najwy�szego, od 1953 r. - Orzecznictwo S�du Najwy�szego, od 1962 r. - Orzecznictwo Izby Cywilnej S�du Najwy�szego -- Izba Cywilna oraz Izba Pracy i Ubezpiecze� Spo�ecznych, od 1 IV 1982 r. -- Izba Cywilna i Administracyjna oraz Izba Pracy i Ubezpiecze� Spo�ecznych, od 29 III 1991 r. - Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpiecze� Spo�ecznych orz. NSA - Orzecznictwo Naczelnego S�du Administracyjnego OSPiKA - Orzecznictwo S�d�w Polskich i Komisji Arbitra�owych (obecnie Orzecznictwo S�d�w Polskich -- OSP) PiP - Pa�stwo i Prawo p.j.o. - pa�stwowa jednostka organizacyjna PN - Przegl�d Notarialny Pal. - Palestra PPA - Przegl�d Prawa i Administracji PPH - Przegl�d Prawa Handlowego p.o.p.c. - przepisy og�lne prawa cywilnego z 1950 r. pr. rzecz. - prawo rzeczowe z 1946 r. pr. spadk. - prawo spadkowe z 1946 r. PUG - Przegl�d Ustawodawstwa Gospodarczego przep. wprow. - przepisy wprowadzaj�ce RPiE - Ruch Prawniczy i Ekonomiczny RPEiS - Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SN - S�d Najwy�szy SPE - Studia Prawno-Ekonomiczne St. Cywil. - Studia Cywilistyczne St. Pr. - Studia Prawnicze uchwa�a SN 7 - uchwa�a S�du Najwy�szego w sk�adzie 7 s�dzi�w Zesz. Nauk, - Zeszyty Naukowe Skr�ty w powo�ywaniu literatury W. Czach�rski: Prawo zobowi�za� - W. Czach�rski: Prawo zobowi�za� w zarysie. Warszawa 1968; 2 wyd. 1970 W. Czach�rski: Zobowi�zania - W. Czach�rski: Zobowi�zania. Zarys wyk�adu, 5 wyd.; Warszawa 1986 A. Ohanowicz, J. G�rski: Zarys - A. Ohanowicz, J. G�rski: Zarys prawa zobowi�za�, Warszawa 1970 System, t. I - System Prawa Cywilnego. Cz�� og�lna, S. Grzybowski, Wroc�aw-Warszawa- Krak�w-Gda�sk 1974; II wyd.1985 System, t. II - System Prawa Cywilnego. Prawo w�asno�ci i inne prawa rzeczowe, J. Ignatowicz, Wroc�aw-Warszawa-Krak�w- Gda�sk 1977 System, t. III, cz. 1 - System Prawa Cywilnego. Zobowi�zania. Cz�� og�lna, Z. Radwa�ski, Wroc�aw- Warszawa-Krak�w-Gda�sk 1980 System, t. III, cz. 2 - System Prawa Cywilnego. Cz�� szczeg�owa, S. Grzybowski, Wroc�aw- Warszawa-Krak�w-Gda�sk 1976 Komentarz do k.c. - Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, Ksi�ga trzecia -- Zobowi�zania, red. odpow. J. Ignatowicz, Warszawa 1972 Pozosta�e pozycje literatury, je�li s� powo�ane po raz drugi w tym samym rozdziale, maj� na og� zapis skr�cony. Rozdzia� pierwszy WIADOMO�CI WPROWADZAJ�CE � 1. Prawo zobowi�za� w og�lno�ci I. Okre�lenie wst�pne. Prawo zobowi�za� jest t� cz�ci� prawa cywilnego, kt�ra reguluje spo�eczne formy wymiany d�br i us�ug (w najszerszym tego s�owa znaczeniu) o warto�ci maj�tkowej. Najog�lniej rzecz bior�c, odnosi si� ono do �r�de�, z kt�rych wynikaj� stosunki wymiany d�br i us�ug, do tre�ci stosunk�w, kt�rych istot� stanowi wymiana lub kt�re tak� wymian� przygotowuj�, wreszcie do zmiany i ustania stosunk�w wymiany. W tym zakresie prawo zobowi�za� normuje obr�t maj�tkowy mi�dzy podmiotami prawa cywilnego. Po�o�enie g��wnego nacisku przy okre�leniu przedmiotu prawa zobowi�za� na wymian� d�br i us�ug nie wyczerpuje ca�o�ci problematyki tego dzia�u prawa. W niekt�rych bowiem przypadkach instytucje prawa zobowi�za� normuj� co� wi�cej, m.in. ochron� d�br maj�tkowych, a nawet osobistych d�br niemaj�tkowych jednostek i ich zespo��w, ilekro� dobra te zostan� naruszone bez dostatecznego usprawiedliwienia. Niemniej jednak problematyka wymiany d�br i us�ug pozostaje trzonem prawa zobowi�za�. Fakt ten usprawiedliwia pewne uproszczenie w definicji wst�pnej kosztem jej �cis�o�ci. II. Spo�eczno-gospodarcza rola prawa zobowi�za�. 1. Znaczenie prawa zobowi�za� w ramach ca�o�ci systemu prawa cywilnego wynika z roli, jaka przypada w �yciu codziennym stosunkom wymiany d�br i us�ug mi�dzy podmiotami prawa cywilnego. Z punktu widzenia ekonomicznego u podstaw wymiany le�y fakt, �e dobra �wiata zewn�trznego, dost�pne w�adzy cz�owieka, istniej� w ilo�ci ograniczonej i s� nier�wno podzielone. Potrzeba wymiany odpowiada wi�c interesom ekonomicznym poszczeg�lnych podmiot�w. Wraz z rozwojem stosunk�w, produkcji, wraz ze wzmagaj�cym si� procesem jej intensyfikacji i specjalizacji w ramach spo�ecznego podzia�u pracy, rodzi si� stopniowo rynek towarowy, potrzeba wymiany wzmacnia si�, a jej formy staj� si� coraz bardziej zr�nicowane. Niema�� rol� odgrywa przy tym instytucja pieni�dza. Prymitywna forma wymiany (dobro za dobro, dobro za us�ug�, us�uga za us�ug�) wyst�puje w czasach nam wsp�czesnych stosunkowo rzadko. Najcz�stsz� form� wymiany staje si� ta, w kt�rej uczestniczy pieni�dz jako wyraziciel i miernik warto�ci maj�tkowych (dobro za pieni�dz - a zatem sprzeda�, dostawa, najem, dzier�awa itd.; us�uga za pieni�dz - a zatem umowa o prac�, umowa o dzie�o, umowa zlecenia itd.). Wzmaga si� znaczenie kredytu, gdy okre�lone warto�ci ekonomiczne, m.in. wyra�one w pieni�dzu, s� nawzajem udost�pniane na pewien przeci�g czasu z zapewnieniem zwrotu nie tylko tych warto�ci, ale i dodatkowych korzy�ci. R�nego rodzaju papiery warto�ciowe wzbogacaj� mo�liwo�ci obrotu gospodarczego. Instytucje prawne s�u��ce stosunkom wymiany komplikuj� si� i tworz� w ca�o�ci wsp�czesnego �ycia gospodarczego obraz niezmiernie z�o�ony i bardzo r�norodny. Ka�dy z nas jest te� dzi� niejako wpl�tany w t� skomplikowan� sie� stosunk�w wymiany, kt�ra towarzyszy wszystkim naszym poczynaniom i staje si� zjawiskiem codziennym i masowym. Spo�eczne formy korzystania z d�br maj�tkowych, w kt�rych wymiana d�br i us�ug odgrywa tak istotn� rol�, wymagaj� ochrony prawnej, kt�ra te� niejednokrotnie mo�e zmierza� do po�redniego przyczynienia si� do efektywno�ci samej wymiany. Rola instytucji prawa zobowi�za� i na tym odcinku stale wzrasta. Wzrasta i komplikuje si� zesp� instytucji, kt�rych celem jest zapewnienie, by - w miar� mo�no�ci - ka�da szkoda poniesiona bez nale�ytego usprawiedliwienia, a umniejszaj�ca maj�tek jednostki czy te� organizacji spo�ecznej, zosta�a naprawiona, by ka�de nieusprawiedliwione prze- suni�cie maj�tkowe nie by�o oboj�tne z punktu widzenia cywilnoprawnego. 2. Na przestrzeni dziej�w formy prawne wymiany d�br i us�ug o warto�ci maj�tkowej s� zmienne. Zmieniaj� si� te� i zasady przenikaj�ce ca�o�� systemu unormowania prawnego stosunk�w wymiany. Coraz to nowe rodz� si�, niekt�re dawne zanikaj�. Wraz z nimi zmienia si� niekiedy tre�� instytucji prawnych mimo utrzymania dotychczasowej ich formy. Przemiany, o kt�rych mowa, s� w decyduj�cym stopniu zale�ne od rozwoju stosunk�w produkcji, co jest podkre�lane (mo�e z przesadnym naciskiem) w literaturze b�d�cej pod wp�ywem spo�ecznej my�li lewicowej. Trzeba jednak przyzna�, �e kwestia ta ma znaczenie dla wzajemnych stosunk�w jednostek i ich grup. Zale�no�� tre�ci instytucji prawa zobowi�za� i tre�ci zasad tego dzia�u prawa od ustroju spo�eczno-gospodarczego, i m.in. od konkretnej struktury stosunk�w w�asno�ci, mo�na zaobserwowa� w ka�dej formacji historycznej. Zagadnienie to ma istotne znaczenie i dla stosunk�w w naszym kraju. Nie ma tu miejsca na analiz� historii rozwoju prawa zobowi�za� w Polsce. Jest jednak faktem godnym podkre�lenia, �e dzisiejszy obraz naszego ustawodawstwa w tej materii jest niejako pewn� wypadkow� rozwoju instytucji europejskich w dziedzinie zobowi�za� w wieku XIX i XX. Przeszli�my jako kraj ewolucj� stosunk�w spo�eczno-gospodarczych o r�nym obliczu. Od ustroju o elementach kapitalistycznych, poprzez ustr�j zaliczany do grupy europejskich kraj�w socjalistycznych (po drugiej wojnie �wiatowej), by wreszcie d��y� obecnie w za�o�eniu do kontynuacji poprzedniego stanowiska. Ewolucja, kt�r� mamy na uwadze, jest w toku. Je�eli podkre�lamy to zjawisko, to po to jedynie, by wyja�ni� przej�ciowy w pewnym sensie charakter obecnego systemu naszego prawa cywilnego. Bli�ej o tym w � 2, gdzie b�dzie mowa o �r�d�ach prawa cywilnego i o kodeksie cywilnym z 1964 roku. Kodeks cywilny dzi� obowi�zuj�cy jako akt prawa stanowionego przyjmuje koncepcj� wewn�trznych podzia��w zbli�on� do pandektowej. Prawo zobowi�za� jest wi�c jednym z dzia��w tego kodeksu. III. Miejsce prawa zobowi�za� i jego funkcja. Prawo zobowi�za� w systemie polskiego prawa cywilnego w �wietle kodeksu cywilnego i �r�de� z nim zwi�zanych jest jednym z dzia��w prawa maj�tkowego, podobnie jak prawo rzeczowe, prawo na dobrach niematerialnych i prawo spadkowe. 1. Prawo zobowi�za� a prawo rzeczowe. Co do podzia�u materii mi�dzy prawem zobowi�za� a prawem rzeczowym - jako dzia�ami prawa cywilnego maj�tkowego - zarysowuje si� on stosunkowo wyra�nie, je�eli uwzgl�dni� dwa kryteria: kryterium przedmiotu i kryterium charakteru wi�zi prawnej charakterystycznej dla stosunk�w danego dzia�u. Podczas gdy prawo rzeczowe normuje spo�eczne formy korzystania z d�br maj�tkowych uznanych za "rzeczy", przy czym formy tego korzystania s� ujmowane przez ustaw� pod postaci� praw podmiotowych "bezwzgl�dnych" - skutecznych erga omnes, prawo zobowi�za� normuje spo�e- czne formy korzystania z wszelkich w og�le d�br (w tym tak�e i "rzeczy") i us�ug o warto�ci maj�tkowej, przy czym formy korzystania z nich s� ujmowane przez ustaw� pod postaci� praw podmiotowych "wzgl�dnych", skutecznych mi�dzy �ci�le oznaczonymi osobami. W stosunku cywilnoprawnym, kt�ry stwarza prawo rzeczowe, uprawniony mo�e w zasadzie wykonywa� swoje uprawnienie do rzeczy wprost, a wi�c bez po�rednictwa innych os�b. W stosunku zobowi�zaniowym uprawniony mo�e ��da� zachowania si� zgodnego z jego uprawnieniem w zasadzie tylko od oznaczonego podmiotu i tylko ten podmiot ma obowi�zek to uprawnienie respektowa�. W �yciu liczne stosunki prawne unormowane przez prawo rzeczowe i prawo zobowi�za� cz�sto si� uzupe�niaj� i warunkuj� nawzajem. Poj�ciowo r�ni� si� one mi�dzy sob� nader istotnie. Tak wi�c, np. sprzeda� rzeczy jako stosunek typu zobowi�zaniowego przygotowuje w zasadzie przeniesienie w�asno�ci ze sprzedaj�cego na kupuj�cego, tj. przygotowuje czynno�� typu rzeczowego. Z punktu widzenia poj�� prawnych ustawa traktuje obie te kwestie roz��cznie. W �wietle sformu�owa� kodeksu cywilnego sprzedawca zobowi�zuje si� przenie�� w�asno�� rzeczy na kupuj�cego (art. 535 k.c.) i ju� przez to samo rodzi si� zobowi�zanie. Wykonaniem tego zobowi�zania ma by� dopiero samo przeniesienie w�asno�ci, regulowane przez prawo rzeczowe. Podobnie kupuj�cy, jedynie zobowi�zuje si� wobec kontrahenta do zap�aty ceny. Wykonaniem tego zobowi�zania b�dzie akt zap�aty, tj. przeniesienia w�asno�ci oznaczonych jednostek pieni�nych na sprzedawc�. Powi�zanie sprzeda�y i przeniesienia w�asno�ci sprzedanej rzeczy w uj�ciu prawa rzeczowego wed�ug k.c. jest silniejsze, albowiem uwa�a si�, �e sprzeda� ma z regu�y jednocze�nie skutki rzeczowe (art. 155 � 1 k.c.). Od regu�y tej istniej� jednak wyj�tki. 2. Prawo zobowi�za� a prawo na dobrach niematerialnych. Podzia� materii mi�dzy obu tymi dzia�ami jest przeprowadzony g��wnie ze wzgl�du na przedmiot i charakter unormowania. Prawa na dobrach niematerialnych (rozwini�te w czasach nam wsp�czesnych), jak w szczeg�lno�ci prawo autorskie, prawo do wynalazku, wzoru i znaku towarowego, odnosz� si� do osobnej kategorii d�br i s� unormowane w osobnych aktach ustawowych, bez wzgl�du na to, czy spo�eczne formy korzystania z tych d�br s� ukszta�towane pod postaci� praw podmiotowych "bezwzgl�dnych" czy "wzgl�dnych". W ramach obowi�zuj�cego u nas porz�dku prawnego prawami na dobrach niematerialnych zajmuj� si�: ustawa z 4 II 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. nr 24, poz. 83 z p�n. zm.); ustawa z 19 X 1972 r. o wynalazczo�ci (tj. Dz.U. z 1993 r., nr 26, poz. 117, z p�n. zm.; ustawa z 31 I 1985 r. o znakach towarowych (Dz.U. nr 5, poz. 17 z p�n. zm.). 3. Prawo zobowi�za� a prawo spadkowe. Podzia� materii mi�dzy obydwoma tymi dzia�ami jest przeprowadzony ze wzgl�du na cel, z punktu widzenia kt�rego s� unormowane stosunki prawne. Prawo zobowi�za� normuje stosunki odnosz�ce si� do wymiany d�br i us�ug inter vivos. Formy spo�ecznego korzystania z d�br i us�ug, o kt�rych tu mowa, s� ujmowane przez ustaw� pod postaci� praw podmiotowych "wzgl�dnych". Prawo spadkowe normuje przej�cie praw maj�tkowych w og�lno�ci, bez wzgl�du na posta� tych praw, mortis causa, a wi�c odnosi si� do przej�cia wszelkich praw maj�tkowych wzgl�dnych i bezwzgl�dnych z os�b zmar�ych na osoby �yj�ce. 4. Prawo zobowi�za� a cz�� og�lna prawa cywilnego i prawo rodzinne. Stosunek wzajemny mi�dzy tzw. cz�ci� og�ln� prawa cywilnego i prawem zobowi�za� wynika z roli, jak� spe�niaj� przepisy cz�ci og�lnej. Znajduj� one - jak wiadomo - zastosowanie we wszystkich dzia�ach prawa cywilnego, a wi�c i prawa zobowi�za� - o ile nic innego w tych dzia�ach nie postanowiono. Zawieraj� one r�wnie� pewn� ilo�� najbardziej podstawowych zasad odnosz�cych si� do wszystkich dzia��w, jak np. zasad dotycz�cych stosowania i interpretacji przepis�w prawa lub um�w, nadu�ycia prawa podmiotowego, czynno�ci prawnych w og�lno�ci, przedstawicielstwa, biegu termin�w, przedawnienia roszcze� itd. Cz�� og�lna, bardziej mo�e od innych dzia��w prawa cywilnego, stwarza podstaw� do rozwijania pewnych og�lniejszych poj�� prawnych, jak te� do konstruowania og�lniejszych teorii przenikaj�cych ca�o�� materii prawa cywilnego. Prawo rodzinne stanowi przedmiot osobnego unormowania (zob. kodeks rodzinny i opieku�czy - Dz.U. z 1964 r., nr 9, poz. 59 ze zm.; z 1975 r., nr 45, poz. 234; z 1986 r., nr 36, poz. 180; z 1990 r., nr 34, poz. 198; z 1995 r., nr 83, poz. 417; z 1998 r., nr 117, poz. 757 -- zob. art. 85 dotycz�cy art. 2-4 i 9 oraz 79 k.r.o.), z uwagi na charakter stosunk�w, kt�rych dotyczy, cho� nadal jest jedn� z cz�ci prawa cywilnego. Przewa�a w tych stosunkach element niemaj�tkowy, podczas gdy prawo zobowi�za� ma na celu unormowanie stosunk�w w zasadzie wy��cznie maj�tkowych i nie zwi�zanych z wi�zi� rodzinn� uczestnik�w tych stosunk�w. Mo�na doda�, �e w prawie rodzinnym wyst�puje niekiedy moment podporz�dkowania jednego podmiotu w�adzy drugiemu, np. dzieci wobec rodzic�w, pupil�w wobec opiekun�w, co nie pozostaje bez wp�ywu na spos�b unormowania stosunk�w maj�tkowych, podczas gdy w prawie zobowi�za� zasad� jest traktowanie uczestnik�w stosunku zobowi�zaniowego na r�wnej stopie. Z punktu widzenia teoretyczno-prawnego prawo zobowi�za� jako zesp� norm prawnych stanowi w zasadzie pewn� ca�o�� w sobie zamkni�t�. Nie oznacza to jednak, by niekt�re stosunki prawne typu zobowi�zaniowego lub typowi temu pokrewne (np. z uwagi na wzgl�dny charakter wi�zi prawnej) nie by�y unormowane w innych dzia�ach prawa cywilnego, a nawet w innych dzia�ach prawa w og�le. Tytu�em przyk�adu mo�na powo�a�: unormowanie w prawie rzeczowym rozrachunk�w mi�dzy w�a�cicielem i posiadaczem rzeczy, z kt�rych cz�� ma charakter zobowi�zaniowy; unormowanie w prawie autorskim kwestii tzw. um�w wydawniczych; unormowanie w prawie spad- kowym kwestii zapis�w lub d�ug�w spadkowych; unormowanie w prawie rodzinnym kwestii zobowi�za� ma��onk�w na tle przepis�w o ustrojach maj�tkowych ma��e�skich; unormowanie w prawie wodnym kwestii odpowiedzialno�ci za szkod� powstaj�c� w zwi�zku z korzystaniem z zasob�w wodnych itd. Wymaga podkre�lenia stosunkowo znaczna rola w dziedzinie zobowi�za� nie tylko istnienia, ale i wzrostu oddzia�ywania swobody kszta�towania stosunk�w odpowiadaj�cych woli zainteresowanych. Przejawia si� ona w pierwszej kolejno�ci w sferze stosunk�w umownych. Prawo obowi�zuj�ce stwarza i w tej materii pewne bariery. S� one na og� nieliczne. S�u�� temu zreszt� instytucje klauzul generalnych zar�wno w dziedzinie obj�tej cz�ci� og�ln� prawa cywilnego, jak i prawa zobowi�za�. � 2. �r�d�a prawa zobowi�za� I. Kodeks cywilny i inne przepisy prawa stanowionego. Gdy dzi� zechcemy postawi� pytanie, jakie s� �r�d�a prawa zobowi�za�, odpowied� b�dzie jednoznaczna. �r�d�ami tymi s�: - po pierwsze, przepisy kodeksu cywilnego jako podstawowego aktu normatywnego w omawianej materii; - po drugie, przepisy prawa stanowionego zawarte w innych ustawach, a odnosz�ce si� do zobowi�za�, kt�re dla naszych cel�w okre�limy jako przepisy szczeg�lne; - po trzecie wreszcie, postanowienia um�w mi�dzynarodowych w ich cywilnoprawnym zakresie. Te ostatnie - po ich ratyfikacji i og�oszeniu w Dzienniku Ustaw. Wymienione kategorie �r�de� by�y poprzedzone ewolucj� przed drug� wojn� �wiatow� i po drugiej wojnie �wiatowej. Ulega�y wi�c pewnym zmianom. I. Podstawowe normy prawne reguluj�ce instytucje prawa zobowi�za� zawarte s� w ustawie z 23 IV 1964 r. - Kodeks cywiIny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z p�n. zm.). Zmiany: Dz.U. z 1971 r., nr 27, poz. 252; z 1976 r., nr 19, poz. 122; z 1982 r., nr 11, poz. 81; nr 19, poz. 147; nr 30, poz. 210; z 1984 r., nr 45, poz. 242; z 1985 r., nr 22, poz. 99; z 1989 r., nr 3, poz. I1; z 1990 r., nr 34, poz. 198; nr 55, poz. 321; nr 79, poz. 464; z 1991 r., nr 107, poz. 464, nr 115, poz. 496; z 1993 r., nr 17, poz. 78; z 1994 r., nr 27, poz. 96; nr 85, poz. 388; nr 105, poz. 509; z 1995 r., nr 83, poz. 417; nr 141, poz. 692; z 1996 r., nr 114, poz. 542; nr 139, poz. 646; z 1997 r., nr 43, poz. 272; nr 115, poz. 741; nr 117, poz. 751; z 1998 r., nr 117, poz. 758. Chodzi mianowicie o ksi�g� III tego kodeksu. S� to artyku�y 353-921'6. Materia� ksi�gi dzieli si� dzi� na 37 tytu��w, tytu�y dziel� si� na dzia�y. Ksi�ga trzecia liczy przesz�o po�ow� artyku��w ca�ego kodeksu. Ksi�ga po�wi�cona zobowi�zaniom jest poprzedzona przepisami ksi�gi pierwszej - "Cz�� og�lna" i ksi�gi drugiej - "W�asno�� i inne prawa rzeczowe", a nast�puje po niej ksi�ga czwarta - "Spadki". Co do materii obj�tych przez kodeks cywilny, do przepis�w ksi�gi III stosuje si� niejednokrotnie przepisy zar�wno ksi�gi I, jak i I1 czy IV w odniesieniu do zobowi�za�. Ksi�ga III jest natomiast z kolei cz�stym materia�em niezb�dnym dla uzupe�nienia tych postanowie� ustaw szczeg�lnych, kt�re nie s� wyczerpuj�ce. Kodeks cywilny wszed� w �ycie z dniem 1 I 1965 r. Zob. w tej materii ustaw� z 23 IV 1964 r. -- Przepisy wprowadzaj�ce kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 94 z p�n. zm.). Nie obj�� on materii praw na dobrach niematerialnych. Nie obj�� zreszt� - w odr�nieniu od niekt�rych nowszych kodyfikacji - tak�e materii prawa rodzinnego i opieku�czego. Tym bowiem po�wi�cono osobny akt legislacyjny - kodeks rodzinny i opieku�czy z 25 II 1964 r. (Dz.U. nr 9, poz. 59 z p�n. zm.). Tu kilka s��w obja�nienia dla okresu niedawnej przesz�o�ci. Wraz z wej�ciem w �ycie kodeksu cywilnego nast�pi�o znaczne uporz�dkowanie �r�de� prawa zobowi�za�. W ramach ca�o�ci prawa polskiego nast�pi�o ono w cz�ci po okresie unifikacji prawa cywilnego w latach 1945 -1946. Unifikacja usun�a przepisy dzielnicowe jako pozosta�o�� roz- bior�w Pa�stwa zjednoczonego na nowo w 1918 roku. Uchylone przepisy dzielnicowe wymieniaj� podr�czniki A. Woltera oraz S. Grzybowskiego do "Cz�ci og�lnej prawa cywilnego" 1986 i 1985 r., a akty prawne unifikacyjne -- art. III przep. wprow. k.c. z pewnymi modyfikacjami, gdy� tymczasem ukaza�y si� nowe ustawy dotycz�ce cz�ci og�lnej prawa cywilnego i kodeksu rodzinnego (1950). Niemniej od unifikacji prawa do jego kodyfikacji droga by�a daleka. Zwa�ywszy dat� uchwalenia (1964) kodeksu cywilnego, trzeba podkre�li�, �e jest on aktem prawnym stosunkowo �wie�ej daty (og�oszony zosta� blisko po dwudziestu latach od zako�czenia drugiej wojny �wiatowej). Jego zalet� jest oparcie si� przez autor�w na pracach poprzedzaj�cych kodyfikacj� z okresu mi�dzywojennego, a nadto stosunkowa zwi�z�o�� tekst�w k.c. i przewijaj�cy si� w tek�cie aktu element pewnego liberalizmu. Dotyczy�o to tak�e, co nas interesuje - ksi�gi trzeciej o zobowi�zaniach. kodeks cywilny w��czy� do swego zakresu kodeks zobowi�za� z 1933 r. (wydany jako Rozporz�dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej - Dz.U. nr 82, poz. 598 - z moc� obowi�zuj�c� od dnia I VII 1934 r.), te za� materia�y, kt�rych opracowanie trwa�o od pocz�tkowych lat dwudziestych jako dzie�o Komisji Kodyfikacyjnej R.P., zwi�zane przede wszystkim z nazwiskami E. Tilla i R. Longchamps de Berier (g��wnych referent�w kodeksu), oparte by�y na �wietnej znajomo�ci wsp�- czesnych tekst�w kraj�w zachodnioeuropejskich i doktrynie tego okresu. Autorzy stworzyli te� nowoczesn� terminologi� (zw�aszcza R. Longchamps de Berier), kt�ra zosta�a powszechnie zaakceptowana przez �rodowiska prawnicze w dalszych opracowaniach materii prawa cywilnego. Tw�rcy kodeksu cywilnego wykorzystali to w pe�ni. Uchylaj�c kodeks zobowi�za�, oparli si� tak�e na materia�ach uchylonego kodeksu handlowego z 1934 r. Z tego ostatniego kodeksu zachowano w mocy jednak przepisy dotycz�ce sp�ek handlowych, a w konsekwencji i niekt�re normy og�lniejsze zwi�zane z funkcjonowaniem tych sp�ek. Tu wymienimy (w stosunku do sp�ek) przepisy o firmie, prokurze i rejestrze handlowym. Pewne przepisy z zakresu um�w handlowych przeniesiono do kodeksu cywilnego (zob. np. umow� agencyjn�, umow� komisu, umow� spedycji, umow� sk�adu). Kilka wyj�tk�w przyj�to tak�e dla stosunk�w handlu mi�dzynarodowego. Zob. art. III i art. VI przep. wprow. k.c. Co do uwag dotycz�cych przygotowania projekt�w k.c. w latach 1947-1948, 1954-1955, 1956-1962 odsy�amy czytelnika do wywod�w zamieszczonych w pracach po�wi�conych opracowaniu kodyfikacji. I ten tak�e okres wi��e si� z nazwiskami wybitnych cywilist�w - J. Wasilkowskiego i A. Woltera, g��wnych referent�w kodeksu cywilnego w okresie powojennym. Obaj autorzy brali nieomal od pocz�tku prac nad powojenn� unifikacj� prawa cywilnego �ywy udzia� w opracowaniu jej tekst�w. Obaj te� powa�nie przyczynili si� do p�niejszych pr�b podsumowania jej wynik�w unifikacyjnych i po��czenia efekt�w we wsp�lnym tek�cie projektu kodeksu z lat 1947-1948. Zaniechano w�wczas ko�cowego zredagowania ostatniej ksi�gi dotyez�cej prawa spadkowego. Osta�y si� z tego projektu materia�y wykorzystane nad redakcj� tekstu nowej ustawy z 27 VI 1950 r. - Kodeks rodzinny, wraz z przepisami wprowadzaj�cymi ten kodeks (uchylonych w 1964 r.) oraz ustawy z 18 VII 1950 r. -- przepisy og�lne prawa cywilnego, wraz z przepisami wprowadzaj�cymi (uchylonych w 1964 r.). Dalsze prace kodyfikacyjne toczy�y si� ju� po 1954 r. Przy wszelkich, zdaniem pisz�cego, zaletach kodeksu cywilnego, obci��eniem jego warto�ci jako dzie�a kodyfikacyjnego sta�o si� jego powi�zanie z koncepcj� centralistycznego kierowania ekonomik� kraju przez w�adze re�imowe. W dacie wydania kodeksu starano si� bowiem nada� mu pewne cechy ustawodawstwa tworzonego �wcze�nie w krajach typu socjalistycznego. By�o to zwi�zane z wp�ywem pewnych programowych uj�� konstytucyjnych, wprowadzonych do k.c. Zob. zw�aszcza przepisy tytu�u I (w�asno��) ksi�gi drugiej kodeksu, dzia� I w redakcji z 1964 r. Ponadto wi�za�o si� to z traktowaniem zjawisk gospodarczych jako pochodnej od wielosektorowo�ci tej gospodarki, z wyr�nieniem sektora uspo�ecznionego przez przywileje udzielone w stosunkach obrotu zw�aszcza dla pa�stwowych jednostek organizacyjnych. Charakterystyka za�o�e� k.c. z 1964 r., dokonana w doktrynie polskiej, mimo pewnych delikatno�ci tematu, wskazywa�a na kilka podstawowych zasad kodyfikacji, kt�re by�y znamienne dla tego okresu. Zob. m.in. S. Grzybowski: (w) System, t. I, � 9 i tam cyt. lit., w tym prace A. Woltera. A wi�c wska�emy, �e zar�wno A. Wolter, jak i S. Grzybowski wymienili w opracowaniach po�wi�conych prawu cywilnemu takie zasady (nie wszystkie s� wymienione i nie zawsze zachowano kolejno�� mi�dzy nimi), jak: A. Zasad� zupe�no�ci kodeksu cywilnego, kt�r� wymienia S. Grzybowski w cyt. wy�ej opracowaniu, z zaznaczeniem, �e ma na my�li tendencj� "uregulowania w k.c. jak najwi�kszej ilo�ci stosunk�w cywilnoprawnych", co zrealizowano w stosunkowo szerokim zakresie. Pomijamy obja�nienie szczeg��w. B. Zasad� zr�nicowania przepis�w dotycz�cych mienia uspo�ecznionego, indywidualnego i osobistego (wielouk�adowo��), czemu daje wyraz art. 44 w dawn. red. k.c., a co w istocie charakteryzuje ca�okszta�t instytucji i unormowa� ca�ego prawa cywilnego. ��czy�a si� z tym nier�wnomierno�� traktowania w przepisach sektor�w uspo�ecznionego i nieuspo�ecznionego, z uprzywilejowaniem zw�aszcza w�asno�ci pa�stwowej. Traktowa�o si� przy tym w�asno�� pa�stwow� jako mienie og�lnonarodowe, kt�re przys�uguje niepodzielnie Pa�stwu (art. 128 w dawn. red.). Pa�stwowe osoby prawne wykonuj� zatem jedynie uprawnienia p�yn�ce z jednolitej w�asno�ci pa�stwowej. Jest to zasada o wielu konsekwencjach dla ca�o�ci systemu, okre�lana cz�stokro� jako zasada jedno�ci mienia og�lnonarodowego. C. Zasad� jedno�ci prawa cywilnego, kt�r� rozumie si� w sensie formalnym i materialnym. Pierwszy oznacza istnienie dualizmu re�im�w prawnych zale�nie od charakteru podmiot�w, kt�rych dotycz� stosunki prawne. Rygorystyczne przestrzeganie dualizmu - osobne przepisy dla podmiot�w uspo�ecznionych - obowi�zywa�o w systemie prawnym b. CSRS i b. NRD. Sk�aniano si� natomiast do stosowania wsp�lnych dla ca�ego systemu prawa cywilnego przepis�w np. w ZSRR, co nie wy��cza�o jednak wyj�tk�w id�cych dalej lub mniej daleko. W prawie polskim przewa�a�a koncepcja j e d n o � c i przepis�w. Wyj�tki, i to nieliczne, nie przekre�la�y tej koncepcji. Zreszt� dualizm osi�gano poprzez stosowanie odr�bnych tryb�w post�powania, np. gdy w Polsce do lat ostatnich funkcjonowa� Pa�stwowy Arbitra� Gospodarczy. Na p�aszczy�nie arbitra�owej rozstrzygano wi�c spory mi�dzy podmiotami "uspo�ecznionymi" nie tylko wed�ug innej procedury, ale i wed�ug innych regu� merytorycznych lub wed�ug sposob�w interpretacji nawet tych samych norm, inaczej ni� w s�downictwie powszechnym. Kwestia wymaga�aby szerszego om�wienia. Niejednokrotnie przewidywano w samym kodeksie delegacje upowa�niaj�ce do wydania bardziej szczeg�owych przepis�w w aktach normatywnych ni�szego rz�du lub te� wydawanych przez Rad� Ministr�w lub z jej upowa�nienia przez inny organ administracji pa�stwowej, reguluj�cych stosunki obrotu w spos�b odbiegaj�cy (ze wzgl�du na szczeg�lne potrzeby j.g.u.) od przepis�w kodeksu cywilnego jako prawa powszechnego. Tak np. skre�lony art. 2 k.c. Niekiedy niekt�re normy kodeksu mia�y jako adresat�w okre�lone jednostki uspo�ecznione, inne wskazywa�y takie jednostki jako jedn� stron� stosunku. D. Zasada oparcia stosunk�w przede wszystkim na umowach - inaczej zasada autonomii woli stron. Nie by�a ona wyra�nie sformu�owana w jakim� przepisie prawnym, lecz mimo to by�a powszechnie uznawana w judykaturze i doktrynie. Oznacza�a ona oparcie og�u przepis�w prawa cywilnego na dozwolonej w pe�ni swobodzie dokonania lub niedokonania pewnej czynno�ci prawnej, dowolno�ci ukszta�towania tre�ci tej czynno�ci - stwierdza S. Grzybowski - oraz dopuszczalno�ci wyboru dowolnej formy czynno�ci. Co do czynno�ci dwustronnych oraz o�wiadcze� woli sk�adanych innej osobie, polega ona r�wnie� na swobodzie w doborze drugiej strony lub adresata. Ten stosunkowo szeroki zakres swobody ulega� jednak wraz z rozwojem sytuacji pewnym istotnym ograniczeniom. Prowadzi� do tego ca�y zesp� warunk�w spo�eczno-gospodarczych, wielouk�adowo�� stosunk�w w�asno�ci �rodk�w produkcji, z uprzywilejowaniem w�asno�ci pa�stwowej i og�lnie uspo�ecznionej, struktura przemys�u i handlu, bank�w (a wi�c kredytu), transportu etc. Si�gano i do �rodk�w administracyjnych, pos�ugiwano si� normatywnymi wzorcami um�w, zacie�niano mo�liwo�� swobodnej pracy i przedsi�biorczo�ci. Powa�ne ograniczenia swobody wprowadza�a konieczno�� stosowania si� w dzia�alno�ci produkcyjnej i handlowej do plan�w narodowo-gospodarczych. Wykracza�o to znacznie poza og�lne granice, jakie woli stron wyznacza�y normy art. 56 i 58 k.c. Tematu tego nie rozwijamy w tym miejscu. Nie omawiamy te� sfery zagadnie� rolnictwa w perspektywie dzia�alno�ci pa�stwowych gospodarstw rolnych i przysz�ej, spodziewanej w�wczas nacjonalizacji ziemi. Zasada swobody um�w by�a zreszt� stale podwa�ana przez �atwe sfor- mu�owanie, �e dzia�a ona zawsze na korzy�� partnera ekonomicznie silniejszego, kt�ry potrafi narzuci� stronie s�abszej dogodne dla siebie warunki umowne. No, a rozw�j techniczny �wiata XX wieku powi�ksza� to niebezpiecze�stwo przez rozw�j monopolistycznych praktyk i nadu�ycia pi�tnowane przez �rodki masowego przekazu pozostaj�ce w dyspozycji administracji pa�stwowej. E. Poprzestaniemy na sformu�owaniu jeszcze jednej zasady podstawowej, kt�ra przy zr�nicowaniu interes�w r�nych podmiot�w prawa cywilnego podkre�la konieczno�� szczeg�lnej ochrony w�asno�ci spo�ecznej (art. 129 k.c., w dawn. red.), ochron� "w granicach ustaw" przedmiotu w�asno�ci indywidualnej os�b fizycznych (art. 130 k.c., w dawn. red.) oraz tzw. w�asno�ci osobistej obywateli co do przedmiot�w przeznaczonych do zaspakajania osobistych potrzeb materialnych i kulturalnych w�a�ciciela i jego bliskich (art. 132 i art. 139 k.c., w dawn. red.). Zakres ochrony podlega� z up�ywem czasu pewnej ewolucji. Wed�ug A. Woltera, kodeks cywilny przywi�zuje "wielk� wag� do ochrony tak�e cywilnoprawnej [...] d�br niemaj�tkowych, jakimi s� dobra osobiste (art. 23, 24, 43)" (oraz 445 i n. k.c.). Jest zrozumia�e - musimy doda� - �e doktryna nie stworzy�a �adnego powszechnie przyj�tego zestawienia zasad, o kt�rych by�a mowa. Je�eli je przedstawiano, to w r�nym zestawie i uk�adzie, zale�nie od cel�w pisz�cego. Daj� one jednak jaki� og�lniejszy (cho� pobie�ny) pogl�d na opisywane zjawisko. Dotycz� te� w jakim� stopniu sfery prawa zobowi�za�. Polityka spo�eczna, organizacja pracy, a i wyodr�bnienie stosunk�w pracy ze sfery prawa cywilnego, towarzysz� naszej charakterystyce. 2. Wraz z upadkiem w ko�cu lat osiemdziesi�tych w Polsce i w Europie �rodkowej wp�yw�w komunistycznych dokona�o si� to, na co oczekiwano od dawna. Zatem przywr�cenie demokratycznego charakteru rz�d�w w pa�stwach tego regionu. Zmiana linii polityki pa�stwowej, doj�cie do g�osu rz�d�w Parlamentu wy�onionego w toku wolnych wybor�w, tak�e mo�liwo�� reformy systemu prawnego. Oznacza�o to w zakresie prawa cywilnego powr�t do respektowania zasady r�wno�ci w traktowaniu na jednakowej stopie podmiot�w prawa cywilnego w sferze ich stosunk�w cywilnoprawnych. W tym kierunku posz�y nowele do kodeksu cywilnego wprowadzone w latach 1989 -1996. Zniesiona zosta�a wielosektorowo�� z podzia�em podmiot�w na "uspo�ecznione" (w tym pa�stwowe jako najbardziej uprzywilejowane) i inne (sp�dzielcze, organizacji spo�ecznych maj�cych osobowo�� prawn� i in.) oraz organizacje "nieuspo�ecznione" (np. wyznaniowe) i osoby fizyczne. Skre�lono z kodeksu przepisy, kt�re wprowadzi�y r�nice mi�dzy stanowiskiem podmiot�w. Co wa�ne, skre�lono r�wnie� wyr�nienia w postaci uprzywilejowa�. Zmieniono model gospodarowania: ze scentralizowanej gospodarki podlegaj�cej planowaniu - na gospodark� regulowan� przez prawa rynku. Nie zdawano sobie pocz�tkowo sprawy ze z�o�ono�ci problemu i konieczno�ci stopniowego dokonywania przekszta�ce� modelowych. Tymczasem wymaga�o to z natury rzeczy pewnego czasu. Zr�wnanie pozycji uczestnik�w stosunk�w w sferze ich praw i obowi�zk�w sta�o si� jedn� z przyczyn zniesienia Pa�stwowego Arbitra�u Gospodarczego (zob. Dz.U. z 1989 r., nr 33, poz. 175, art. 8). W miejsce instytucji powo�anej do rozstrzygni�cia spor�w mi�dzy dotychczasowymi podmiotami sektora uspo�ecznionego, podmioty uspo�ecznione zosta�y poddane (jak wszystkie inne podmioty) jurysdykcji s�d�w powszechnych. Oczywi�cie zacz�to odt�d stosowa� do nich te same przepisy prawa materialnego co do innych podmiot�w. Mia�o to donios�e znaczenie, lecz zn�w wymaga�o czasu na realizacj� i powi�zania zmian prawa materialnego z kodeksem post�powania cywilnego. Wprawdzie przewa�aj�ca ilo�� przepis�w ksi�gi III kodeksu cywilnego sformu�owana by�a w taki spos�b, by mog�y one by� stosowane zar�wno w obrocie nieuspo�ecznionym, jak i w stosunkach podmiot�w uczestnicz�cych w obrocie uspo�ecznionym. Wydawane by�y dla nich z u