Antoni K�pi�ski Melancholia Spis tre�ci Klasyfikacja . 1 Depresja endogenna . 1 Obraz kliniczny . 3 Zmiany biologiczne . 4 Mania . . 4 Rytmy biologiczne . - 10 Depresje prze�om�w biolagicznych . 10 Depresja inwolucyjna . . 12 Depresja wieku m�odzie�czego . . 12 Cierpienia m�odo�ci . . 14 ?' Postaci depresji m�odzie�czej 18 20 Wskaz�wki diagnostyczno-terapeutyczne Depresja po�ogowa (poporodowa) . . Postaci depresji poporodowej . r . 21 Czynniki etiologiczne . 22 Wskaz�wki terapeutycz?e . . . 23 Depresje objawowe . 24 24 Czynniki etiologiczne 24 Czynniki biologiczne . . 25 Czynniki psychosocjologiczne . . . Rodzaje depresji objawowej . . . 2? Uwagi terapeutyczne . 29 Depresje organiczne . . 30 Etiologia . . 3G Uwagi terapeutyczne . 32 Depresje starcze . . 34 34 Smutek staro�ci . . 35 Cz�owiek stary we.wsp�czesnej cywilizacji . . Bilans �ycia . . 3E Projekcja w przysz�o�� . . . 33 Os�abienie pami�ci . . 38 Depresj a schizofreniczna . 40 Pustka . . 40 Uwagi terapeutyczne . 43 Depresje nerwicowe . . 44 Geneza obni�enia nastroju . . 44 Negatywne uczucia do siebie i do otoczenia . . Frustracja postawy tw�rczej . 48 51 5? 58 Mi�o�� utracona . . Wskaz�wki terapeutyczne . Depresje w psychopatiach . . . IX Depresje u schizoid�w . ?? *? Depresje u ludzi z �sobowo�ci� obsesyjn� (anankastycz- n�) . . 60 Depresja u psychastenik�w i histeryk�w . . 63 Depresje u os�b dystymicznych (cyklotymicznych) . . 66 , Depresja z wyczerpania Depresja szczytu . . Depresje reaktywne ' . . 0 : Depresja cywilizacyjna . , 32 i ?* "Lebensraum . . Niestrawno��" psychiczna i niemo�no�� realizacji si?bie ?5 antytxan d nt zm . Antytradycyjno�� i scen e y Koloryt . . . @ Gama uczu� . 80 Smutek . . Ci�?ko�� (zahamowanie) . . 82 L�k i agresja . . Pot�pienie smutku 85 ? Korelacja uczuciowo-nastrojowa . . Co pierwotne . . M , Ciemno�� . 86 ' Rytm dnia i nocy 86 Przestrze� psychotyczna ,Samotno�� nocy i wsp�lnota dnia . . Fizjologiczne mechanizmy obu rytm�w (snu - czuwania i dynamiki �yciowgj) . . . Ewolucja ruchu wewn�trznego i zewn�trznego . . . 89 , Oscylacja rytmu dnia i nocy Rytm dynamiki �yciowej (pory roku, �mier� i zmar- twychwstanie) . . Niekt�re objawy obni�enia dynamiki �yciowej . . . 95 Trudno�� dec z i . 95 Poczucie wieku . @ Os�abienie metabolizmu informacyjnego . Komponent nerwicowy lub reaktywny . . Szkodliwo�ci interakcji z otoczeniem . . Klasyfikacja uraz�w psychicznych 100 Utrwalenie postawy uczuciowej . . . 101 Pozytywne i negatywne wi�zie uczuciowe . 103 ' Rachunek prawdopodobie�stwa (oczekiwanie) 105 10? Poczucie krzy,wdy . . 108 Postawa "nad . 109 ? Autoportret . , Narcyzm . . . lI3 _ Poczucie winy . . 11 ? , ' Porz�dek moralny . 124 Uk�ad samokontroli a wsp�rz�dne czasu i przestrzeni 128 ? � Niekt�re cechy smutku . . 130 ?. Ciemno�� nerwicowa i psychot a . . . 130 , Niezmienno�� ? Przyzwyczajenie . . . 131 j Smutek i m�dro�� . . . 132 , ; Groza i niesko�czono�� . 135 ;� ; ! ; Pi r ? 58 Zmiana struktury czas�wo-przestrzennej . . . . 136 , Nerwicowa niemo�no�� decyzji . . . 140 , , 60 Ub�stwo tematyki ?, . . 141 63 Przykro�ci . . 142 . 66 "Odwrotna strona" . . . . 143 Perseweracja 144 gg "Zapadni�cie si�" struktury czasowo-przestrzennej 145 "Zag�szczenie" . . . . . 146 Bunt i rezygnacja . . . . 148 Smutek "ciep�y" i "zimny" . . . ? , 14g ?5 ? Smutek "cichy" i "burzliwy" . . 150 " Smutek "pusty" i "pe�ny" 151 _. Smutek "czysty" i "brudny" . . . 15? Czer� przysz�o�ci i przesz�o�ci . . I51 Domieszka uczu� negatywnych 152 Koloryt emocjonalny a rytm p�r roku i rytm nocy i dnia 153 R�nice farmakologiczne i fizjologiczne . . . . 153 @ Klasyfikacja objaw�w depresyjnych wed�ug obu ry- tm�w . . 154 Sposoby na smutek . . 155 ? Metabolizm informacyjny 156 gg Dwa prawa biologiczne . . 156 g6 ? Przyjemne i przykre . . 156 , g? ? Nasycenie i niedosyt . . . 158 " Oscylacje syto�ci i niedosytu (rytm budowy i niszczenia 159 , : gg Procesy budowy w metabolizmie informacyjnym (hipote- gg tyczna rola snu) . . . . 160 . g2 Lokalizacja czasowa u�zu� przyjemnych i przykrych w oscylacji budowy i niszczenia . . . . 161 g3 Uczucia przyjemne i przykre w metabolizmie informacyj- g5 nym . . . lE2 95 ? Niekt�re cechy metabolizmu informacyjnego . . . . 164 "Rz�dz�" i "jestem rz�dzony" . . . 164 , ? Autonomia proces�w budowy i rozpadu w metabolizmie , 99 energetycznym i informacyjnym . . . 1G,5 . 99 Pomost mi�dzy obiektywnym a subiektywnym aspektem 100 metabolizmu informacyjnego . . . . 159 101 Zasada realno�ci (hierarchia warto�ci) . . . . . 1?2 103 Struktura czynno�ciowa (model rzeczywisto�ci) . . . 134 105 Wysi�ek integracyjny . . . 1?5 103' Autokonstrukcja uk�adu nerwowego . . . 1?5 ; 108 Wysi�ek autonomiczny (nie�wiadomy) i wolicjonalny 109 (�wiadomy) . . . . 133 113 Neurofizjologiczny (matematyczny) obraz �wiata . . 13 11? Obiektywno�� obrazu �wiata . . . . 180 124 , Dwie faz? metabolizmu informacyjnego . 128 Faza pierwsza . . . . 182 130 @ - Faza druga . . . . 182 130 Wielo�� modeli rzeczywisto�ci . . . 184 130 Konsekwencje metabo�iczne i ontologiczne . . . 185 131 Wyb�r modelu rzeczywisto�ci w fazach pierwszej i dru- 132 . : . l�8 135 ? Dwie fazy w hipotetycznym uj�ciu neurofizjologicznym 190 ? XI 5 Y ? Z ? 9 I % f ? ?t f3 x Ewolucja metabolizmu informacyjnego a niezale�no�� 192 7 ?l Konkretno�� pierwszej i abstrakcyjno�� drugiej fazy . . 193 '.??, ?Brak granic w pierwszej fazie . . . . 195 Oddalanie w drugiej fazie . . 19? Kolor i forma . "Zaprogramowanie" metabolizmu . . Zachowanie �ycia w�asnego . . . . 198 Zachowanie �ycia gatunku . . . . 202 Automatyzacja wyboru postawy "do" lub "od" . . . 204 "Raj utracony" (�rodowisko macierzy�skie) . . . 20.5 Marzenia senne . . . 208 . t?; Interocepcja . . . 210 Zespolenie ze �rodowiskiem zewn�trznym w pierwszej fazie . . . 211 Sprz�enie zwrotne drugiej fazy . . . 212 Automatyzacja decyzji wrodzona i nabyta 213 Wsp�czynnik prawdopodobie�stwa realizacji . . . 214 Hipotetyczna lokalizacja anatomiczna pierwszej i drugiej ? fazy . . . 215 Ewolucja metabolizmu energetycznego i iniormacyjnego 216 Ewolucja bierna czy czynna 213 Tw�rczo�� . . . . 218 Ograniczenie potencjalnych modeli rzeczywisto�ci (struk- tur czynno�ciowych) . 219 Zwi�zki przyczynowe w pierwszej fazie . . . . 223 Klasyfikacja etiologiczna zespo��w depresyjnych . . 224 Wp�ywy genetyczne . . . 225 Wp�ywy kulturowe . . . 226 Wszechobecno��" depresji 22? 233 Stabilno�� fazy pierwszej . 235 Chaos pierwszej fazy Wsp�dzia�anie obu faz . . . 23fi "Uporz�dkowanie" �ycia uczuciowego . . 23? Indywidualne . . . 23? Kolektywne . . . . @238 Fa�szywa intelektualizacja w psychoterapii . . . 239 241 Ps chotera ia w de res i . . _ . 244 Samob�jstwo . . 245 Nadzieja (nie�miertelno�� �ycia) . Samotno�� . . . 248 Selekcj a informacji . ? . 249 "Defekt" depresyjny . . . 252 ' Leczenie . . 255 Wstrz�sy eIektryczne . . . 255 Tymoleptyki . . . 256 Psychoterapia i socjoterapia . . . . 260 Z dziej�w melancholii . . 265 Zagadnienia wprowadzaj�ce . . . . 265 Symbolika melancholii . . . . 230 Uwagi wst�pne . . . . 230 Dzieci Saturna . . . . . 2?5 Zarys historyczny . . . . 238 Okres przedhipokratesowski . . . . . 2?8 ? XII ?� ? tfk ?? t : x"#i Ei?rli Y? r i .? ? FY r:? ? i: ?l 7?? 1 d T? . ). . Grecja, okres klasyczny (ok. 600 - ok. 300 p.n.e) . . 2?9 :??,,?, I92 Medycyna aleksandryjska (ok. 300 - ok. 50 p.n.e.) . . 281 . l93 Medycyna rzymska (do Galena, ok. 50 p.n.e. - ok. 200 r. l95 l9? n.e.) 282 Zmierzch cesarstwa rzymskiego i wczesne �redniowiecze t9? ? (do zdobycia Aleksandrii przez Arab�w, r. 200-640 n.e.) 283 ? l98 Dalszy upadek medycyny w Europie. Rozkwit medycyny l98 202 arabskiej (w. VII-XIII) . . . 285 ?. Wczesny renesans (wiek XIII do upadku Konstantynopo- 204 205 la 1453 r.) . . . . 283. Melancholia w �redniowieczu. Stosunek �redniowiecz- 20g nego Ko�cio�a do chorych psychicznie . . 210 "Epidemie" depresji . . . 291 Melancholia w �yciu �wieckim w �redniowieczu . . 292 211 . Rozkwit Odrodzenia . 212 213 Przegl�d wydarze� . . 293 . Geniusz melancholiczny" w epoce renesansu . . 294 214 Wiek baroku i wiek o�wiecenia . 29? Przegl�d wydarze� . 215 Anatomia melancholii" . . . 299 , 216 Spleen i nostalgia . 303 21? Wiek XIX . . 306 218 Rozw�j my�li psychiatrycznej . . 306 Melancholia w kulturze wieku XIX . . . 308 , 219 Wyb�r bibliografii . 309 223 224 Wyja�nienia . . 310 Wykaz skr�t�w . . 225 Bibliografia . . . 311 226 Prace o profesorze K�pi�skim . 339 229 233 235 236 23? 23? ? 238 239 241 244 245 248 24? 252 255 255 256 260 265 265 2?0 2?0 2?5 2?8 2?8 f'?N s? ? I I L L? , I;? ; i2;M ' ? ' k? If 5 f I L 5 ?i ;� `4 7 l?. t ? I?x f? ?� ;E�. ?N,r � ?�t� t 5 d:� @ '.r Przedmowa Mimo wspania�ych osi�gni�� naukowo-technicznych i znacz- nej poprawy warunk�w �ycia nie mo�na naszego stulecia ; nazwa� radosnym; prawdziwa rado�� �ycia jest w nim zja- wiskiem coraz rzadszym, a smutek coraz bardziej powszech- nym. W psychiatrii, kt�ra jest poniek�d krzywym zwiercia- d�em �ycia spo�ecznego, ekspansja smutku objawia si� w zro- zumia�y spos�b, mianowicie powszechne s� zespo�y objaw�w depresyjnych, kt�re pojawiaj� si� w r�nych chorobach. Obja- wy depresyjne niejednokrotnie przyt�aczaj� obraz innych ob- jaw�w psychopatologicznych. Poza psychoz� maniakalno-de- presyjn� spotykamy si� z objawami depresji mi�dzy innymi w schizofrenii, w psychozach organicznych i symptomatycz- nych, w nerwicach i psychopatiach, a s� to tylko wa�niejsze grupy zaburze� psychicznych. R�wnie� po innych chorobach pojawiaj� si� nastroje depresyjne, np. @po ��taczce zaka�nej, czy grypie. Nic dziwnego, �e nie tylko psychiatrzy, lecz tak�e lekarze r�nych specjalno�ci, psycholodzy i inni czytelnicy odczu- waj� potrzeb� odr�bnego opracowania, kt�re by przedsta- wia�o zagadnienia psychozy maniakalno-depresyjnej, czyli cyklofrenii, na tle szerszej problematyki smutku nurtuj�cego ludzi, cz�sto oscyluj�cego na pograniczu normy i patologii. Po raz pierwszy w naszym pi�miennictwie ujmuje monogra- ficznie ten temat, w zakresie depresji, w spos�b obszerny i wielostronny, ksi��ka prof. dra Antoniego K�pi�skiego, kie- rownika Kliniki Psychiatrycznej Akademii Medycznej w Kra- kowie, zmar�ego 8 czerwca 19?2 r. Podobnie jak w swych , innych ksi��kach autor przedstawi� trudne zagadnienia orygi- nalnie i przyst�pnie. Otrzymali�my ksi��k� bardzo potrzebn�, gdy� - jak �wiadczy cho�by bibliografia przedmiotu, podana w wyborze na ko�cu tomu - trudno doszuka� si� uj�� og�l- nych i wszechstronnych, a przewa�aj� drobne, przyczynkar- skie prace, zw�aszcza dotycz�ce dzia�ania pewnych lek�w u chorych z rozpoznaniem cyklofrenii. Wprowadziwszy czytelnika w zagadnienie om�wieniem ze- ??, ...." k s A a? Au-? , spo��w depresyjnych wyst�puj�cych w r�nych chorobach, k?? autor w nast�pnym, drugim rozdziale proponuje swoisty spo- s�b wnikni�cia w �wiat prze�y� chorego, mianowicie zasta- nawia si� nad kolorytem melancholii i osobliwo�ciami de- presyjnych prze�y�. Wysuwa tez�, �e wahania na- stroju zale�� od zasadniczego rytmu dynamiki �yciowej, kt�remu odpowiadaj� w przyrodzie - na kr�tszym odcinku @ czasu - rytm dnia i nocy, a na d�u�szym - rytm p�r roku. @ W�p�czesne, monograficzne uj�cie tematu wymaga�o �miel- szych zabieg�w w operowaniu terminologi� fachow�, zar�wno ; dlatego, aby jej nie nadu�ywa�, jak i po to, aby n asuwa- "d j�ce si� tre�ci odpowiednio nazwa�. Na przyk� ad w trzecim . rozdziale prof. K�pi�ski zajmuje si� tak zwanym plrzez siebie metabolizmem informacyjnym. Tym metaforycznym terminem ? okre�li� podstawowe zjawisko �ycia. Ustroje �ywe miano- _wicie - w przeciwie�stwie do przedmiot�w �wiata nieo� - ? wionego - stanowi� wed�ug prof. K�pi�skiego tzw. uk�ady ? otwarte, tzn. mog�ce egzystowa� tylko dzi�ki sta�emu prze- i p�ywowi energetycznemu mi�dzy nimi a �rodowiskiem ze- ?"? @ wn�trznym. Istot� �ycia jest metabolizm (z greckiego: me- ! ta = poprzez, ballein = rzuca.�). �aden atom w ustroju d�ugo ' - nie pozostaje ten sam. P�ki ustr�j �yje, istnieje przep�yw substancjonalno-energetyczny mi�dzy nim a �rodowiskiem a jes k lona struktura, plan genetyczny. ? zewn�trznym, sta� t o re� Ustr�j jednak, aby zdoby� energi� potrzebn� do �ycia, musi ! orientowa� si� w otaczaj�cym go �wiecie, dlatego ju� na ? najni�szych szczeblach rozwoju - obok metabolizmu ener- f? getycznego - pojawia si� met?bolizm informacyjny, kt�ry ? polega na wymianie inform.a.cji mi�dzy ustrojem a �rodowis- kiem. ?! ? Metabolizm informacyjny (wymiana informacyjna) ma, zda- niem autora, dwie fazy. Wymagaj� one cho� kr�tkiego wy- ; ja�nienia. W pierwszej fazie dochodzi do spontaniczneg� roz- ?' strzygni�cia, czy zbli�y� si� do otoczenia, czy od niego od- ?! dali�, czy zwi�kszy� dynamik� �yciow�, czy j� obni�y�. Kon- : takt ze �wiatem otaczaj�cym i z w�asnym �rodowiskiem ustroju jest tu bezpo�redni, liczba modeli rzeczywisto�ci (struktur czynno�ciowych) niedu�a wahania ma j� charakter ! lo�ciow . Rozstrzygni�cie dokon � si autonomicznie oza ll �asz� �wiadomo�ci�. W zasadzie nie potrafimy kierowa� na- 1? szymi nastrojami i uczuciami. !I W drugiej fazie natomiast metabolizm jest skierowany na ' VI � . ?�1: ? I ?baGh" , . aktywno�� ustroju w �wieci? ot�czaj�cym: Tutaj re�lizuje si� . ? s o_ w�asny plan dzia�ania i na zasadzie sprz�enia zwrotne?o ? zasta- ; sprawdza si� jego dzia�anie ("dzia�am i obserwuj� , fakt w�as- '?; "o , I nego dzia�ania"); w ten spos�b tworzy si� sekwencja przy- czyny i skutku. Kontakt ze �wiatem otaczaj�cym i z w�as- ; nym �rodowiskiem wewn�trznym nie jest tu tak bezpo�redni, , jak w pierwszej fazie, gdy� przede wszystkim metab�lizm informacyjny jest tutaj skierowany na plany aktywno�ci ustro- ? ju i na ich realizacj�. W pewnym wi�c sensie jest to �wiat ; . sztuczny, stworzony przez c?�owieka. Pierwsza faza metabolizmu informacyjnego wi��e si� z na- : , ' : szym �yciem uczuciowo-nastrojowym, a druga - z naszgm ` ? �yciem w zakresie my�li i woli. Rozw�j filogenetyczny ?tzw. ? nowej kory m�zgowej (neocortex) dotyczy przede wszystkim drugiej fazy metabolizmu informacyjnego. To rozr�nienie -=? daje podstaw� wywodom autora. Nadto opiera on sw�j spo- s�b rozumienia omawianych zaburzeIi psychicznych na w?as- nym do�wiadczeniu psychiatrycznym, kt�re w tej ksi��ce , ; dopiero w po��czeniu z rozumowaniem cz.�sto filozoficznyrzt? prowadzi do syntetycznego opisu depresji, a wi�c do cz�sto zupe�nie nowatorskiego sposobu przedstawiania tej choroby. , ' @ Na swej teorii tzw. metabolizmu informacyjnego prof. K�- . , pi�ski opiera si� r�wnie� w innych swych ksi��kach, jeszcze : nie wydanych, np. w "Psychopatii" i w "L�ku". Ponadto ?? ch�tnie pos�ugiwa� si� modelem biologicznym, tzw. analogiami mi�dzy rozwojem i reakcjami �ywych kom�rek a zachowa- ? r niem si� ca�ego ustroju cz�owieka i funkcjonowaniem grup ; spo�ecznych w r�nych sytuacjach. ? Taka ekspozycja zagadnie� psychiatrycznych, w swej for- , mie wychodz�ca poza hermetyczne uj�cia specjalistyczne, . ? musia�a ��czy� si� z konieczno�ci� dora�nych rozstrzygni�� ? terminologicznych. Zagadnienie terminologii zaburze� psy- chicznych dyskutuje si� od zarania wsp�czesnej psychiatrii. Pami�tam, �e na si�dmym zje�dzie psychiatr�w polskich w Kocborowie ? czerwcu 192? r. podczas dyskusji nad i referatami po�wi�conymi psychozie maniakalno-depresyjnej . s�ynny psychiatra i neurofizjolog polski, prof. dr Jan Ma- zurkiewicz, zwr�ci� uwag�, �e termin "melancholia" oznacza. dok�adnie "jednostk� chorobow�", natomiast przez depresj� , rozumiemy r�ne stany w r�nych jednostkach chorobowych. Sprawa jest dysk�syjna, mimo �e z biegiem czasu dokony- ? wano odpowiedziich ustale�. S� one raczej formalne, gdy� ? na przyk�ad w pracach historycznomedycznych stosuje si� ; VII ? I * + " ?t % ? ?3 r ??; g��wnie termin "melancholia", a spotykane w bibliografiach ? ?? h�s�o " przygn�bienie" nie oddaje dramatyzmu choroby. Nie- 7? zale�nie od niejako urz�dowych ustale� terminologicznych, uzgadnianych zreszt� na og� bez fachowej wsp�pracy j�zy- koznawc�w, wi�kszo�� psychiatr�w, �wiadomych subtelnej problematyki j�zykowej, woli jednoznaczny termin "melan- cholia" i za nim te� opowiada si� autor ksi��ki. Kr�tko w rozdziale czwartym zosta�y om�wione zagadnie= ; nia leczenia depresji. Metody te s� na og� znane z mn�stwa prac terapeutycznych. Autor porz�dkuje ich g��wne nurty, ocenia je krytycznie i wskazuje sposoby najw�a�ciwsze. Kl? Ca�kowit� nowo�ci� w polskim pi�miennictwie medycznym jest rozdzia� pi�ty, przedstawiaj�cy dzieje melancholii. Czytel- nik, uprzednio zaznajomiony z problematyk� tej choroby, za- poznaje si� pod koniec ksi��ki z najwa�niejszymi informacja- mi historycznymi, kt�re dope�niaj� tematu.-Ta cz��, histo- ryczna, zosta�a napisana przez psychiatr�, dr neied. Jana Mitar- 1;? skiego. Bibliografia, w wyborze zebrana w uk�adzie alfabetycznyzn, ; zawiera te pozycje, kt�re pod odpowiednimi numerami kolej- nymi zosta�y powo�ane po poszc?eg�lnych �r�drozdzia�ach. ? ?Jest to zarazem spis maj�cy swe samoistne znaczenie jako materia� do mi�dzynarodowej bibliografii dotycz�cej psycho- I zy maniakalno-depresyjnej. "Melancholia" - to kolejne dzie�o w cyklu wydanych monografii prof. K�pi�skiego. W roku jego przedwczesnej �mierci, 19?2, ukaza�y si� dwie prace monograficzne pi�ra tego ; ? wybitnego polskiego psychiatry: "Psychopatologia nerwic" f? i "Schizofrenia". By� on autorem przesz�o 100 prac nauko- ? ! wych, opublikowanych g��wnie w czasopismach specjalistycz- I : nych. Wyb�r z tego bogatego dorobku z�o�y� si� na antologi� ;? pt. "Rytm �ycia" wydan� r�wnie� w roku 19?2. W doprowa- ?j dzaniu tych dzie� do druku, w okresie pog��biaj�cych si� ; cierpie� i nieuleczalnej choroby, �ci�le wsp�pracowa� z prof. ?; . K�pi�skim jego wsp�pracownik, mgr Jan Mas�owski. Recenzje dzie� prof. K�pi�skiego szybko ukazywa�y si� je- ; dna za drug�, pocz�wszy od dziennik�w i og�lnie rozpo- ??? wszechnianych czasopism, a sko�czywszy na periodykach r u� odzwier�iedla ? wielk o u- I naukowych. Te rozne a tyk y )� � P P ?' larno�� i poczytno�� ksi��ek prof. K�p? ' iego (wyb�r podano ?@ ' na s. II). Prof. dr EUGENIUSZ BRZEZICKI "Niech go za�mi? ciemno�ci i cie� �mierci, niech go osi�dzie mrok, a niech b�dzie ogar- nion gorzko�ci�. Noc on� ciemny wicher niech osi�dzie...