Maria Konopnicka Pod�ug Ksi�gi By� dzie� jesienny, ca�y z�oty i modry od gasn�cego s�o�ca i cichej pogody. Oko�o trzeciej po po�udniu przed gmachem wi�ziennym zatrzyma� si� w�z z kapust�. - Bra-ma! Bra-ma!... - krzykn�� przeci�gle parobek siedz�cy na nim w czerwonym lejbiku i samodzia�owym spencerze. Nikt si� jednak z otwieraniem bramy nie kwapi�. - Bra-ma!... - krzykn�� zn�w parobek i zakl��, bo mu si� konie kr�ci� zaczyna�y. Chwil� trwa�a cisza. Nikt bramy nie otwiera�. - Nada g�o�nieje ! - przem�wi� flegmatycznie so�dat stoj�cy przed budk� na warcie. - Bra-ma!... - wrzasn�� parobek z ca�ej swojej si�y. - A prr!... A gdzie!... - doda� �ci�gaj�c batem lejcow�, kt�ra mu si� zapl�ta�a w p�szorkach - A�eby ci�'... Zeskoczy� po orczyku na ziemi�. Okr�ci� lejce na k�onicy i pi�ci� jak taranem zacz�� wali� w bram�. Rozleg�o si� wielkie echo po sklepionym wn�trzu, przez d�ug� wszak�e chwil� nikt nie przybywa�. Zacz�apa�y wreszcie jakie� ci�kie kroki, a razem ze zgrzytem klucza obracanego w zamku da� si� s�ysze� g�os cierpki i gniewliwy: - Czego walisz ? Czego walisz? Czego pr�no pazury obijasz? Jak mam otworzy�, to i bez twego walenia otworz�! - A niech�e was, z takim otwieraniem! A prr!... A prr!... - wo�a� parobek biegn�c zn�w do koni, kt�re w bok z wozem skr�ci�y. Chwyci� lejce i wywijaj�c batem nad ko�mi wjecha� w bram�, kt�rej wierzeje z �oskotem uderzy�y o �ciany, a z bramy w podw�rze do po�owy wo��. Nie m�g� dalej, bo zawali�y mu w poprzek drog� skrzynie od kartofli. Zaopatrywano si� na zim� i to spowodowa�o pewne zamieszanie w cichym zazwyczaj dziedzi�cu wi�ziennym. Zamieszanie to �ywo zajmowa�o aresztant�w wypuszczonych w�a�nie do ogr�dka na popo�udniow� przechadzk�. W�a�ciwie m�wi�c nie by�a to przechadzka, ale raczej kr�cenie si� w k�ko i popychanie wzajemne, gdy� miejsca bardzo ma�o, a wi�ni�w stu przesz�o. To. co si� nazywa�o ogr�dkiem. tak�e niewiele do ogrodu by�o podobnym. W jednym z k�t�w podw�rza, obudowanego doko�a murami wi�ziennego gmachu, niskie drewniane sztachety grodzi�y szczup�y kawa�ek gruntu, podzielony dwiema krzy�uj�cymi si� uliczkami na cztery r�wne prostok�ty. Najd�u�sza, za�amana w rogach ogr�dka dro�yna bieg�a popod sztachetami do furtki, wprost kt�rej w przeciwleg�ym k�cie sta�a tak zwana altana, rodzaj okr�g�ej, przejrzystej, z w�skich deszczu�ek zbitej szopy, z czterema wewn�trz �awkami i podtrzymuj�cym krokwie s�upem. Troch� m�odocianych drzewek trz�s�o w s�o�cu ostatkiem z�otych li�ci, a cho� nic by�o najl�ejszego wiatru, li�cie te pada�y cicho na zaros�e zielskiem rabaty i �cie�ki, twardo stopami wi�ni�w ubite. Przy zbiegu prostok�t�w sta�o par� krzak�w bladoliliowych astr�w, kt�re zdawa�y si� obraca� gwia�dziste swe oczy za tymi n�dznymi postaciami, co si� po uliczkach snu�y. Aresztanci chodzili po dw�ch, po trzech, na pi�ty sobie niemal nast�puj�c- Wi�ksza ich cz�� mia�a piersi zapad�e i pochylone grzbiety, na kt�rych siwe wi�zienne kapoty wisia�y jakby na ko�kach. Najcharakterystyczniejsz� cech� wi�nia jest jego postawa. Przy pewnej wprawie mo�na po niej od pierwszego rzutu oka pozna� d�ugo�� odcierpianej kary, tak w�a�nie jak si� po z�bach wiek koni poznaje. Jednoroczni r�ni� si� pomi�dzy sob� znacznie chodem, ruchem r�k i ramion, sposobem trzymania g�owy i noszenia siwego kubraka, sztywno�ci� szyi, nawet trybem wykr�cania si� na zawrotach drogi. Drugoroczni maj� wszyscy nagi�te grzbiety i kark, jakby wy�a��cy naprz�d z ko�nierza. R�nice ruch�w zacieraj� si� pomi�dzy nimi; najsilniejsi tylko zachowuj� w�a�ciw� sobie postaw� jeszcze w trzecim roku. Po tym terminie wszyscy si� upodabniaj�. Cz�owiek przestaje istnie� jako indywiduum, a zamienia si� w cz�stk� tej szarej, bezbarwnej, bezkszta�tnej masy, kt�ra si� nazywa ludno�ci� wi�zienn�. Nogi wi�nia staj� si� wtedy kab��kowate i w�t�e; ustawione przy sobie stopy rozwieraj� si� pod k�tem coraz prostszym; naprz�d wygi�te kolana dr�� nieraz widocznie, ch�d bywa ci�ki, wlok�cy si�, ruchy niedo��ne, powolne, a r�ce wisz� po obu bokach cia�a jakby nadmiernie wyd�u�one i wyruszone ze staw�w. Rzecz dziwna, przeobra�eniu temu podlegaj� g��wnie m�czy�ni. Kobiety wszystkie prawie zachowuj� nienaruszon� odr�bno�� swoj� przez d�ugie lata i dopiero najstarsze, po wielokrotnych powrotach dogasaj�ce tu aresztantki ulegaj� niweluj�cym wp�ywom wi�ziennego �ycia. Po ruchach i postawie idzie cera. Ta w pierwszym roku bywa blada, �niada, krwista nawet, podlega momentalnym zmianom zabarwienia i w og�le ma silniejsze, cieplejsze tony. W drugim roku wi�dnie i ��knie bardzo szybko, sk�ra w�tleje i nabiera pergaminowej sucho�ci i martwoty; w trzecim rzuca si� na ni� jaki� cie� zielonkowaty, zw�aszcza oko�o uszu, ust i oczu, niekiedy barwa ��ta, oleista, cie� ten przemaga, szczeg�lniej na skroniach i czole, kt�re si� nieraz tak �wieci, jakby napuszczone t�uszczem. W dalszych latach twarz wi�nia staje si� rozmi�k��, przybiera barw� ziemist� i jest wybornym dokumentem do s��w Genezy opiewaj�cych, i� cz�owiek ulepiony zosta� z gliny i z mu�u ziemi. Zmianom tym podlega wi�kszo�� kobiet na r�wni z m�czyznami. Trzeciorz�dn� w charakterystyce zewn�trznej wi�nia cech� jest wyraz oczu, spojrzenie. U pierwszorocznych bywa ono zwykle ruchliwe, lataj�ce, niespokojne, gor�czkowe. Zapalaj� si� w nim i gasn� blaski niespodziane, iskry przelotnych wzrusze�, obaw, pomys��w, zalegaj� je cienie nagle, g��bokie, z siwych czyni�c �renice zielone, z modrych - czarne. W drugim roku �renica wi�nia blednie, m�ci si�, zeszkliwia i upodabnia do stoj�cej w b�otnym dole wody. W trzecim matowo�� spojrzenia wzrasta z dniem ka�dym, oczy ko�owaciej� i jakby zaokr�glaj� si� w orbitach, a z g��bi ich wyziera og�lne zniedo��nienie albo zwierz�ca z�o�liwo��. Z biegiem czasu rozwija si� to a� do idiotyzmu w jednym kierunku, a� do prawdziwie ma�piej przebieg�o�ci w drugim. Idiotyczne spojrzenie godzi si� bardzo dobrze ze sple�nia�� jakby cer� wi�nia i zwykle z ni� chodzi w parze. Bywaj� wszak�e wyj�tki, a kiedy w gliniastej, rozmi�k�ej twarzy zagorzej� �renice pos�pnym, czerwonawym ogniem, zjawisko to bywa straszne i zwykle si� ko�czy jak�� katastrof�. Takim w�a�nie spojrzeniem pa�aj�cym patrzy� w otwart�, nieco widn� z jednego k�ta w ogr�dku bram� m�ody stosunkowo wi�zie�, kt�rego wszak�e postawa i cera zdradza�y dawnego ju� aresztanta. Na oko wida� by�o, �e siedzi ju� najmniej cztery, pi�� lat mo�e. Musia�a to by� jednak organizacja wyj�tkowo silna, gdy� prosty dot�d i sztywny kark unosi� wysoko nad inne jego ogolon� i czarniaw� g�ow�. W tej chwili wi�zie� by� pochylony nieco ku sztachetom; szeroko rozwarte nozdrza zdawa�y si� wietrzy� powiew ulicy z niepohamowan� ��dz�, na szyi pulsowa�y grube, napi�te �y�y, a w p�otwartych ustach wida� by�o z�by drobne, ostre i niezwykle bia�e. Jedn� z r�k wsun�� za kubrak i koszul� na pier�, jakby chcia� poczu� cia�o �ywe albo te� przygnie�� gar�ci� serce wstrz�sane silnym, g�uchym biciem. Drug� r�k� wpar� mi�dzy sztachety, aby si� �atwiej utrzyma� na kab��kowatych, widocznie w tej chwili dr��cych nogach. Baczniejszy spostrzegacz pozna�by z �atwo�ci�, �e wi�zie� przebywa ten punkt krytyczny, w kt�rym cierpienie, je�li nie prze�ama�o woli i energii, staje si� na d�u�ej wprost niezno�nym, niemo�liwym. Pot�d - a nie dalej - krzyczy co� w ludzkiej istocie, kt�ra dosz�a do takiego krytycznego punktu; a prawodawstwo kryminalne nigdy do�� szeroko uwzgl�dni�, nigdy do�� bacznie rozpozna� nie mo�e tego momentu psychicznego. Oparty o sztachety i wychylony z jak�� drapie�n� po��dliwo�ci� na podw�rze wi�zie� znany by� powszechnie pod nazw� Cygana. Cyganem zwali go towarzysze, stra�nicy, kancelaria, nawet w ksi�dze, gdzie zapisywano zarobki, figurowa� pod tym nazwiskiem, z czasem zapomniano zgo�a, czy mia� jakie inne, a i on sam zdawa� si� nie pami�ta� o tym. Poniewa� stan��, ci, co szli obok i za nim, stan�li tak�e. Powyci�ga�y si� szyje, powznosi�y ramiona, jedni si� wspinali, drudzy szturchali stoj�cych przed sob�, inni jeszcze przest�powali z nogi na nog� w miejscu, jak to czyni� zamkni�te w klatkach zwierz�ta- Spojrzenia skupia�y si� w dw�ch punktach. Jedni patrzyli na w�z, konie i kapust�, drudzy na nia�k� od pana sekretarza, kt�ra z u�pionym na kolanach dzieckiem siedzia�a w progu oficyny ko�ysz�c si� z boku na bok i nuc�c bezbarwnym g�osem jedn� z tych melodii, kt�rym katarynki szerok� popularno�� nada�y. Tu� przy niej sta�a z szaflikiem w r�ku Janowa, kucharka, i tak�e na w�z patrzy�a. Nie opodal bawi� si� ch�opak str�a. Kapusta by�a w tym roku niezwykle dorodna. Wielkie jej g�owy, jedne czubate, pod�u�ne, zielonkawe, z lekko postrz�pionymi brzegami zdawa�y si� p�ka� i otwiera� jak tulipanowe kielichy, nie mog�c powstrzyma� naporu rozros�ych o�rodk�w swoich; inne l�ni�ce, bia�e, p�askie, szczelnie srebrzyste �y�kowanym li�ciem obci�gni�te, le�a�y na wozie wa�ne, ci�kie, �wiec�c z dala jak �nie�ne k��by i skrzypi�c j�drnie za ka�dym dotkni�ciem. Pomi�dzy nimi tkwi�y tu i �wdzie na wysoko obna�onych g��bach lekkie i puste szalki z brunatno poplamion� powierzchni�, niewiele co warte i bez targu, do pe�nych kop dodane. Ci, co patrzyli na nia�k�, nie mniej mieli pi�kny widok. Dziewczyna by�a m�od�, ros��, a jej rozkwit�e kszta�ty uwydatnia�a lekka perkalowa sp�dnica i taki� kaftan. Ci�ki ��tawy warkocz spada� jej nisko na kark, a ma�a r�owa chusteczka nie pokrywa�a bia�ej, lekko s�o�cem oz�oconej szyi. Rytmiczny ruch, jakim si� ko�ysa�a z boku na bok, dodawa� jej jakby sennego wdzi�ku. Cygan nie patrzy� wszak�e ani na nia�k�, ani na kapust�. Gorej�ce jego oczy, zrazu w czelu�ciach bramy utkwione, obiega�y teraz podw�rze, oblatywa�y drzwi i okna w wewn�trznych murach wi�zienia, mierzy�y odleg�o�� furtki od skrzyni i skrzyni od wo��, wreszcie wpi�y si� z jak�� dzik� przenikliwo�ci� w twarz stra�nika, kt�ry, bokiem do wi�ni�w zwr�cony, sta� przed altan� i prowadzi� z kim� spokojn� gaw�d�, brz�kaj�c od czasu do czasu kluczami na znak obecno�ci i czujno�ci swojej. Tymczasem w bram� wjecha� drugi w�z z kapust�. - Jecha� tam!... Jecha� dalej!... - rozleg�o si� wo�anie. Parobek w czerwonym lejbiku, kt�ry dopiero czwart� kop� liczy�, odwr�ci� si� i hukn��: - A gdzie� ci to pojad�?... Na �eb?... Nie widzisz, �e skrzynia? �lepy�?... - Prrr... prrr... - da�o si� s�ysze� w samym sklepieniu bramy, a w�z zatrzyma� si� w po�owie drogi tak, �e mu tylko ko�a na ulicy pozosta�y. Obaj parobcy zacz�li teraz ha�a�liwie deliberowa�, jak wykr�ci� skrzynie, �eby wozy mog�y w podw�rze wjecha�, - O laboga! - przem�wi�a nagle Janowa - tak mi si� co� w oczach mig�o jakby nasza �winia... A skocz no, J�zek, do chlewiku, obacz. czy si� maciora nie wywar�a k�dy... Ino duchem, na jednej nodze. Ch�opak w chwil� by� z powrotem. - Co si� tam mia�a wywrze�. Taka ob�arta, �e si� rucha� nie mo�e... Uk�ad�a si� w s�omie i le�y, a prosiaki przy niej jak pijawki wisz�. - A tak mi si� co� siwego mig�o mi�dzy ko�mi, w�a�nie jakby �winia... - Gdzie? - zapyta�a powolnym g�osem nia�ka. - A gdzie by? Akuratnie mi�dzy ko�mi. O tu! - pokazywa�a Janowa stan�wszy w pobli�u w�skiego przesmyku, jaki mi�dzy skrzynia a wozem pozosta�. - Przywidzia�o si� Janowej, i tyle - odrzek�a nia�ka podejmuj�c na nowo swoj� jednostajn� piosenk�. - Ale!... Co mi si� mia�o przewidzie�? Przecie cz�owiek nie pijany, jak Boga kocham, tak akuratnie mi�dzy ko�mi co� siwego przelecia�o... Pies nie pies, �winia nie �winia, �ebym tak zdrowa by�a! W tej chwili stra�nik rzuci� okiem i nie zobaczy� g�ruj�cej zwykle nad innymi czarniawej g�owy Cygana. - Cygan!... Gdzie Cygan?--- - wrzasn�� przyskakuj�c do wp�otwartej furtki. Aresztanci spojrzeli po sobie. Cygana nie by�o. - A to musi nie co, ino ten ladaco �wisn�� bez bram� pod wozem - m�wi�a Janowa klasn�wszy w d�onie. - Jak mi B�g mi�y, takom go widzia�a. Ino mi si� mign��... Jeszcze my�la�am, �e �winia. - A �eby was najja�niejsze!... - wrzasn�� stra�nik chwyciwszy si� za g�ow�. W podw�rzu s�dny dzie� nasta�. Aresztant�w sp�dzono w jednej chwili w korytarze, pogo� za zbiegiem rzuci�a si� w ulic�. - �apaj!... Trzymaj!... - rozleg�o si� najpierw z bliska, potem coraz dalej, dalej. O sto krok�w mo�e od wi�zienia le�a� siwy kubrak pod murem, nieco dalej le�a�a czapka. Nie by�o teraz w�tpliwo�ci, w kt�r� stron� ucieka� Cygan. Jako� w chwil� potem Filip, ojciec J�zka, zobaczy� Cygana, jak w koszuli i w hajdawerach lecia�, jakby go wiatr unosi�, ziemi ledwo dotykaj�c stopami. Okrzykn�a si� pogo� ponownie, a zbieg p�dzi� przed tym okrzykiem, jakby mu w dwoje tyle r�czo�ci przyby�o. Z�a jego gwiazda trzyma�a go wszak�e ci�gle w prostej linii na oczach goni�cym. Bieg� jak strza�a szybko i jak strza�a wci�� prosto przed siebie. To go zgubi�o. Okrzyki goni�cych do�ciga�y go coraz bli�ej, a przestrze�, kt�ra go od nich dzieli�a, zmniejsza�a si� co chwila. Wtem pad�, a cho� si� w tej�e sekundzie niemal porwa� z ziemi i zn�w p�dzi� dalej, zna� by�o, �e si�y jego bliskie by�y wyczerpania. Bieg� wszak�e jeszcze chwil�, coraz wolniej, wolniej, nareszcie jakby sarn czuj�c, �e nie ujdzie - odwr�ci� si� nagle i stan�� twarz� w twarz przeciw pogoni. By� straszny- Oczy jak pochodnie, twarz trupio �ci�gni�ta, z�by wyszczerzone jakby do k�sania, na ustach nieco krwawej piany. Filip dopad� pierwszy. Chwyci� go Cygan za o�ydla, zaszamota� nim i cisn�� o bruk jakby powi� s�omy. Za Filipem przypadli inni. Zbieg broni� si� rozpaczliwie. Gryz�, dar�, pi�ciami o �by grzmoci�, kopa� - by� w�ciek�y. A� go nasiedli w sze�ciu czy w siedmiu jak dzika, a obaliwszy na ziemi�, zgnietli mu kolanami piersi, pokrwawili go, poszarpali na nim koszul� i tak zmordowali, �e trzeba go by�o do wi�zienia na r�kach nie�� niby martwe brzemi�, Kiedy si� ockn�� w ciemnej, ca�y dr��cy i mokry od wylanych na niego kub��w zimnej wody- zawo�ano go do kancelarii. Jeszcze wszak�e pan nadzorca nie zd��y� przysi��� i zapali� cygara, kt�re mia�o mu s�u�y� do umilenia przykrej konferencji, jeszcze je �lini� obracaj�c w pulchnych palcach pomi�dzy grubymi i pi�knie zarysowanymi wargami, kiedy w progu stan�a pod przyw�dztwem stra�nika deputacja powa�na, bo z samych recydywist�w i najstarszych z�odziei z�o�ona. Dw�ch pos�ugaczy trzyma�o tymczasem pod pachy Cygana, kt�ry usta� na nogach nie m�g�, chwia� si� ca�y i co chwila ociera� pot z bladej jak chusta twarzy. Pan nadzorca zmarszczy� czo�o i wydawszy policzki patrzy� ku drzwiom pytaj�cym wzrokiem. Trzech z deputacji podst�pi�o do zielonego sto�u i poca�owa�o "wielmo�nego" w r�k�. - A co to powiecie? - zapyta� udobruchany t� oznak� pokory dygnitarz. - A to dopraszamy si� �aski wielmo�nego pana - przem�wi� Wiewi�ra, prowodyr recydywist�w, kt�ry ju� z�by zjad� na wi�ziennym chlebie - coby�my mogli Cygana sami bez si� s�dzi�. Wszystkim on nam wstydu zada� i wszystkich przed oczami wielmo�nego pana i ojca naszego w brudn� koszul� obl�k�. Nie b�dzie tera �adnej swobodno�ci dla porz�dnego haresztanta i wszystko si� skurczy. Do�� ju� by�o ci�ko (tu g�o�ne siekni�cie pozosta�ych u drzwi deputat�w), tera b�dzie jeszcze ci�ej. - O, co ci�ko, to ci�ko! - przerwa� piskliwym g�osem najbli�ej stoj�cy �eglarek. Drugie, jeszcze g�o�niejsze siekni�cie deputat�w u progu. - Tak my przyszli prosi� i doprasza� si� wielmo�nego ojca i dobrodzieja, coby�my mu kar� sami wysadzili, wedle naszego zrozumienia i po sprawiedliwo�ci... - No - przem�wi� wahaj�ce pan nadzorca - dobrze to jest, ale c� wy z nim my�licie zrobi�? -A zbi�, wielmo�ny panie - odpar� Wiewi�ra g�osem szczerego przekonania o doskona�o�ci tego �rodka. - Na takiego, wielmo�ny panie, ga�gana, to nie ma jak bicie. A co on, wielmo�ny panie? To on pierwszy si� tu popad� i b�dzie wszystkim zapr�szenie ocz�w robi�? Wielmo�nego pana martwi�? Ojca, matki nie szanowa�, wi�zienia nie szanowa�, to co na takiego jak nie baty?... On i porz�dnego bata niewart! �eby jego choroba! Tfy! Tu splun�� m�wca, a retoryczna ta figura pobudzi�a deputat�w do nowych wzdycha� u progu. Pan nadzorca b�bni� palcami po stole- By� on w po�o�eniu arcydelikatnym. Z jednej strony u�miecha�o mu si� takie zako�czenie tej niemi�ej sprawy, z drugiej mia� skrupu�y co do legalno�ci podobnego jej obrotu. Na szcz�cie przypomnia� sobie, �e czyta� gdzie� niedawno, jako w Ameryce nieraz sami przest�pcy wymierzaj� kar� na swych towarzyszy. To go uspokoi�o od razu. Owszem, nada�o my�lom jego bieg g�rny i wznios�y. Czu� si� inicjatorem nowych idei w spo�ecze�stwie, idei z Nowego �wiata. Czu� si� humanist� na wielk� skal�. Wyd�� tedy �wie�o ogolone policzki, co uwydatni�o pi�kny jego podbr�dek, i odsapn�� kilka razy z zupe�nym zadowoleniem. Cygan tymczasem pochyli� g�ow� na piersi i przymkn�� zagas�e oczy. Wszystkie musku�y jego bolesnej twarzy drga�y. Zdawa�o si�, �e jest bliskim omdlenia. - Dobrze to jest - powt�rzy� pan nadzorca - ale niech�e kara nie b�dzie l�ejsz� od tej, jak� bym mu sam naznaczy�. M�wi� to. aby co� powiedzie�. Przekonany by� bowiem, �e wydaje Cygana w r�ce ci�kie i nieub�agane. - Niech ju� wielmo�ny pan na nas si� ubezpieczy. - Pok�oni� si� Wiewi�ra. - Ju� my go tam tak oporz�dzim, coby mu si� odechcia�o na drugi raz. Ju� my go... Nie sko�czy�. Pan nadzorca podni�s� si� z fotela. - Jakub! - zawo�a� na stra�nika - wyprowadzi� go im na g�rny korytarz- Niech i inni pos�uchaj� dla swojej nauki. A potem do mnie tu do kancelarii, to mu sumienie roztrz�sn�. Jakub zwr�ci� si� na lewo w ty�, pacho�ki popchn�li Cygana, a deputacja przyst�pi�a do uca�owania r�ki "wielmo�nego", kt�ry teraz dopiero m�g� swobodnie zapali� cygaro i przejrze� dzienniki. W chwil� potem na g�rnym korytarzu rozleg� si� krzyk ostry, przeci�g�y. Jedn� z najmilszych czynno�ci pana nadzorcy by�o roztrz�sanie sumie� aresztanckich. Posiada� on ca�y zapas przem�wie� moralnych w wielkim religijnym i spo�ecznym stylu, ca�� kopalni� przestr�g wzruszaj�cych, ca�y skarbiec pi�knie zaokr�glonych zda� i buduj�cych maksym. Stanowi�o to jego specjalno�� i przedmiot prawdziwego dyletantyzmu- A czyni� to wszystko z natchnienia, bez uprzednich przygotowa�, improwizowa� po prostu. Przy improwizacji takiej sam bywa� niezmiernie wzruszony, a dr��cy z lekka g�os jego i oczy, mg�� wilgotn� zasz�e, pobudza�y do skruchy wszystkich, kt�rzy si� ju� do winy przyznali. St�d uwa�any by� za urz�dnika prawdziwie u�ytecznego, a to uznanie zas�ug pobudza�o go do nowych wysi�k�w krasom�wczych. Tym razem wszak�e wymowa pana nadzorcy nie znalaz�a odpowiedniego zastosowania. Cygan bowiem zaraz po egzekucji swojej straci� przytomno��, a potem wpad� w tak� gor�czk�, �e go jeszcze tej samej nocy do lazaretu przenie�� musiano. Le�a� tydzie�, le�a� dwa tygodnie, plu�, kaszla�, kw�ka�, skar�y� si�, �e go w piersiach, to w plecach k�uje, i wychud� strasznie. Zwl�k� si� nareszcie ze swego tapczana i pochylony, zestarza�y, wi�cej do cienia ni� do cz�owieka podobny, pod numer poszed�. Ale tu pogorszy�o mu si� raptownie. Dosta� dreszcz�w, gor�czki, krew mu si� ustami rzuci�a, a� trzeciej co� nocy umar� nad ranem, nie obudziwszy ani jednym j�kiem �adnego ze swoich s�siad�w. Teraz dopiero zacz�to przeb�kiwa�, �e Wiewi�ra zanadto mu "do�o�y�". M�odsi zw�aszcza, "frajery", kt�rych zwykle recydywi�ci we wzgardzie i poniewierce maj�, burzyli si� po k�tach. - Ju�ci to nie po katolicku tak cz�eka zbi�, �eby go a� ubi� - m�wi� jeden. - Przecie go nie ubili na pi�kne... - Nie ubili na pi�kne, ale w nim wszystkie w�tpia het precz oberwali. To jak�e mia� �y�? Musia� umiera�. Tymczasem w kancelarii przygotowywano raport, jako taki a taki wi�zie� na gor�czk� czy te� febr� umar�. W�a�nie podyktowa� by� pan nadzorca powy�sze s�owa pomocnikowi swemu, kiedy ten rzek�: - Kiedy� mu si� wyrok mia� sko�czy�? - Tak na pami�� nie mo�na wiedzie� - odpar� "wielmo�ny" - ale przecie� to wszystko pod�ug ksi�gi idzie. Jakub! podaj no ksi�g�! Poda� Jakub czarno oprawny wolumin, a pan sekretarz przerzuca� go zacz��. - A to co? - zawo�a� nagle i podni�s� wzrok na pana nadzorc�, wskazuj�c palcem dat�. Pan nadzorca spojrza� niedbale przez rami�. Spojrza� i raptem zerwawszy si� z fotela utkwi� przera�one oczy w twarzy pana sekretarza. Chwil� trwa�o milczenie, podczas kiedy tych dw�ch ludzi przenika�o si� wzajemnie wzrokiem. - Tam do licha - zawo�a� wreszcie pan nadzorca zapomniawszy zupe�nie o obecno�ci Jakuba- - A to� si� jemu wyrok sko�czy� blisko na dwa tygodnie przed ow� ucieczk�... Sta� Jeszcze chwil� i patrzy� os�upia�y przed siebie. - Diabli go wiedzieli! - wykrzykn�� wreszcie rzucaj�c si� w fotel i nie by�o ju� wi�cej o tym mowy. Przez par� wszak�e nast�pnych tygodni drzwi kancelarii nie zamyka�y si� prawie. Od samego rana pukanie pod numerami. - Czego tam?-pyta niecierpliwie stra�nik. - Otwiera� no, otwiera�! Musz� i�� do kancelarii. - A co tam? - pyta pan nadzorca wchodz�cego aresztanta w towarzystwie stra�nika. - A to, prosz� wielmo�nego pana, przyszed�em si� dowiedzie� wedle wyroku, bo mo�e mi si� ju� sko�czy�. - C� znowu! - m�wi� zmieszany ,,wielmo�ny" - przecie� masz w wyroku dwa lata, a siedzisz dopiero p�tora. - Tak ci to niby jest, wielmo�ny panie, ale chcia�bym wiedzie� dokumentnie wed�ug ksi�gi... Pan nadzorca przygryza czerwone, pe�ne wargi, �eby nie wybuchn��. Po chwili znowu ta sama historia. Za kwadrans - znowu. Dziewi�ciu, pi�tnastu, dwudziestu wali naraz we drzwi, wszyscy wo�aj� stra�nika, wszyscy chc� i�� do kancelarii. Jakub biega od numeru do numeru, krzyczy, prosi, traci g�ow�, nareszcie najciekawszych prowadzi do kancelarii. - Prosz� wielmo�nego pana, przyszli�my si� dowiedzie� wedle wyrok�w. bo mo�e ju� si� nam poko�czy�y... - Id�cie do diab�a z waszymi wyrokami! - krzyczy w ostatniej pasji pan nadzorca. - A to cz�owiek nawet spokojnie odetchn�� nie mo�e. - By�o to w�a�nie po obiedzie. - Ale my chcieli zobaczy� ksi�g�. Ja umiem czyta�. - I ja... - I ja... Pan nadzorca czuje si� z�amany. Ka�e Jakubowi podawa� ksi�g�, pokazuje palcem daty, t�umaczy. Aresztanci kr�c� g�owami z niedowierzaniem. Jeden z nich udaje, �e czyta. Wychodz� wreszcie, aby powr�ci� jutro, pojutrze, za tydzie�. O biedny Cyganie! To by�a twoja pomsta! KONIEC KSI��KI