REWALIDACJA DZIECI I M�ODZIE�Y Z USZKODZONYM WZROKIEM Wybrane zagadnienia PRACA ZBIOROWA pod redakcj� Ewy Bendych WYDAWNICTWO WSPS � 1984 REWALIDACJA DZIECI I M�ODZIE�Y Z USZKODZONYM WZROKIEM Wybrane zagadnienia PRACA ZBIOROWA pod redakcj� Ewy Bendych Wy�sza Szko�a Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej Warszawa 1984 Komitet Redakcyjny Wydawnictw WSPS Maria D�browska, Urszula Eckert Andrzej Giry�ski Ewa Tomasik Sekretarz: Halina Zawistowska-Zacharewicz -'AK�ADY OLA N ....." " Opiniowali Prof. dr hab. Jan Dziedzic Prof. dr hab. Zofia S�kowska Wykonano w Zak�adzie Graficznym Politechniki Warszawskiej. Nak�. 800+30. Arkuszy druk. 16,75. Papier druk. kl. VII 70 g. Oddano do druku 29 VI 1984 r. Zam�wienie nr 461/84. T-92 Cena z� 160,- SPIS TRE�CI Str. ................................................, 7 Zofia Galewska - Rehabilitacja okulistyczna dzieci z uszkodzonym wzrokiem I. Kwalifikacja dzieci z uszkodzonym wzrokiem do odpowiednich szk�............................ 11 II. Przyczyny niedowidzenia u dzieci w wieku szko�y podstawowej..........................,,....... 22 III. Dziecko niedowidz�ce w szkole z uwzgl�dnieniem rodzaju jego niedowidzenia...............,..., 29 IV. Mo�liwo�� poprawy widzenia u dzieci z. uszkodzo- nym wzrokiem.................................. 4-0 Literatura.......................,............ 54 Ewa Bendych - Rozw�j my�li tyflopedagogicznej.......... 56 Ewa Bendych - Z zagadnie� wychowania w internacie dla dzieci niewidomych I. Wychowanie internatowe niewidomych dzieci i m�odzie�y..................................... 33 II. Potrzeby niewidomych wychowank�w i sposoby ich zaspokajania.................................. 102 III. �rodowisko wychowawcze internatu oraz metody post�powania wychowawczego.................... 132 Literatura.................................... 148 J�zef Placha - Niekt�re problemy wychowania m�odzie�y niewidomej I. R�ne p�aszczyzny kontaktu wychowawczego z m�o- dzie��, ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem sytuacji konfliktowych i roli dialogu pedagogicznego ... 151 1. Zagadnienia wst�pne zwi�zane z wychowaniem.. 151 2. Dorastanie - okresem nasilenia konflikt�w... 153 3. Wadliwy i prawid�owy uk�ad stosunku wycho- wawczego................................... 156 4. R�ne p�aszczyzny kontaktu wychowawczego ... 153 - 4 - Str. 5. Rola dialogu w rozwi�zywaniu konflikt�w mi�dzy wychowawcami a m�odzie�� niewido- m� -----................................... 161 II. Atmosfera rodzinna w internacie podstaw� pra- wid�owego rozwoju wychowank�w............... 171 III, Integracja spo�eczna niewidomych w aspekcie kultury kontakt�w mi�dZyludzkich.......... 181 IV. Zaspokojenie potrzeby sensu �ycia jako szczeg�lnie wa�ny czynnik rozwoju cz�owieka.. 191 Literatura.......................,.�..,..... 197 Jadwiga Kuczy�ska-Kwapisz - Nauka orientacji przes- trzennej i samodzielnego poruszania si� nie- widomych I. Orientacja przestrzenna niewidomych ......... 201 1. Zarys historyczny .....�....'........,...*. 201 2. Definicje orientacji przestrzennej .,.,�.. 203 3. Dlaczego uczymy niewidomych orientacji przestrzennej?.,�...�.,,,,,,.,...,,...... 206 II, Podstawowe dzia�y nauczania orientacji przes- trzennej...........................,.,...... 207 1. Wst�pne umiej�tno�ci i poj�cia z zakresu orientacji przestrzennej ................. 207 1.1. Poj�cia przestrzenne................. 207 1.2. Techniki zabezpieczaj�ce ............ 212 1.3. Ustalanie kierunku marszu........... 215 1.4. Systematyczne poznawanie otoczenia .. 217 1.5. Odnajdywanie upuszczonych przedmiot�w 218 1.6. korzystanie z pomocy przewodnika .... 219 2. Techniki pos�ugiwania si� d�ug� lask� ..... 223 2.1. Budowa i rodzaje lasek ,,......,..,.. 223 2.2. Technika diagonalna................. 226 2.3. Technika dotykowa ....,............... 228 2.4. Chodzenie po schodach z lask�....... 230 2.5. Korzystanie ze schod�w ruchomych .... 232 3. Wiadomo�ci i umiej�tno�ci potrzebne do sa- modzielnego poruszania si� .,,,.,..,.,.... 234 - 5 - Str. 3.1. Samodzielne chodzenie w mie�cie ..... 234 3.2. Korzystanie ze �rodk�w komunikacji miejskiej............................ 239 III. Cechy nauczyciela orientacji przestrzennej ... 240 IV, Projekt programu orientacji przestrzennej dla szk� specjalnych dla dzieci niewidomych..... 241 1. Cele kszta�cenia i wychowania.......,..... 241 2. Tre�ci kszta�cenia........................ 242 3. Zagadnienia zwi�zane z realizacj� programu 246 3.1. Konstrukcja programu.......,......... 246 3.2. Sposoby realizacji................... 247 v> Sprawno�� fizyczna a orientacja przestrzenna u niewidomych w wieku szkolnym............... 249 Literatura................................... 261 S�ownik termin�w z zakresu orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania si� niewidomych .............. 263 7 - Wst�p Rewalidacja dzieci i m�odzie�y z uszkodzonym wzrokiem. Wy- brane zagadnienia - to drugi skrypt ze specjalno�ci ty- flopedagogika", kt�ry oddajemy do r�k student�w. Ma on odpo- wiada� nowym potrzebom, jakie powsta�y w zwi�zku ze zmian� planu studi�w naszej Uczelni. W pi�cioletnim planie studi�w magisterskich przedmioty specjalistyczne zosta�y rozszerzone i wprowadzono nowe, maj�c na uwadze tendencje rozwojowe wsp�- czesnej tyflopedagogiki. Przedmiotem bardziej wyeksponowanym i wprowadzonym jako je- den z pierwszych w realizacji przedmiot�w specjalistycznych - jest "terapia okulistyczna i protetyka". Tre�ci tego przedmio- tu stanowi� bardzo wa�n� informacj� dla pedagoga, kt�ry b�dzie rewalidowa� dziecko z uszkodzonym wzrokiem. Statystyki �wiatowe notuj� procentowy wzrost dzieci niedo- widz�cych i szcz�tkowo widz�cych oraz malej�c� liczb� ca�kowi- cie niewidomych w populacji dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Grup� dzieci, kt�re maj� resztki wzroku, cechuje r�norodna i skomplikowana sytuacja okulistyczna, co zobowi�zuje ich nau- czycieli i wychowawc�w do dokszta�cania si� w tej dziedzinie. Zagadnienia rewalidacji okulistycznej dzieci niedowidz�cych i szcz�tkowo widz�cych zosta�y wyczerpuj�co om�wione w I dzia- le skryptu. Autorka opracowania, dr nauk medycznych 2ofia Ga- lewska, jest od lat zwi�zana ze szkolnictwem dla dzieci niedo- widz�cych. Jest jednym z tych lekarzy okulist�w, kt�rzy przy- czynili si� do powstania tej ga��zi szkolnictwa specjalnego w Polsce. Konieczno�� odr�bnego kszta�cenia dzieci niedowidz�cych pierwsi zrozumieli nauczyciele szk� dla niewidomych. "Ju� w 1802 roku nauczyciel wiede�skiej szko�y dla niewidomych, von Saheis, zwr�ci� uwag� na konieczno�� wy��czenia dzieci niedo- widz�cych spo�r�d ociemnia�ych w celu uczenia ich odpowiednimi - 8 - dla nich metodami /.../ ale min�o wiele dziesi�tk�w lat,zanim dzi�ki zainteresowaniu i wsp�pracy nauczycieli, lekarzy oku- list�w i lekarzy szkolnych powsta�y samodzielne szko�y i klasy dla dzieci niedowidzicych" /Z.Galewska, 1953, a.37/. Pierwsza w ��wiecie szko�a dla dzieci niedowidz�cych powsta- �a w Londynie w 1908 r, w olsce pierwsz� klas, dla niedowi- dz�cych zorganizowa� lekarz okulista, dr iiazimierz ozymanowski, przy Zak�adzie dla Niewidomych w Bydgoazczy. By�a ona prowa- dzona przez szedi lat i, da�a dobre wyniki, Vj latach trzydzie- stych dr .Zofia Galewska przebada�a ostroj?'? wzroku dzieci w szko�ach dla niewidomych w laskach oraz w /.arszawie /Instytut G�uchoniemych i Ociemnia�ych/ i stwierdzi�a, ze w grupie 122 dzieci 23St cz�ciowo widzia�o, w tyra 9*8; kwalifikowa�o si� do szko�y dia niedowidz�cych, postanowiono zorganizowa� klasy dla tych dzieci przy Instytucie G�uchoniemych I Ociemnia�ych �jed- nak do wybuchu drugiej wojny kwiatowej szko�a taka w Polsce nie powsta�a. <*. roku szkolnym 1947/43 zbadano pod wzgl�dem okulistycznym dzieci ze szk� podstawowych w Warszawie. Stwierdzono, ze z ok. 80 tys. dzieci szkolnych 400 powinno kszta�ci� si� w kla- sach dla niedowidz�cych. Po zebraniu materia�u rekrutacyjnego na terenie Warszawy utworzono w 1950 r. pierwsz� w Polsce sko- �c dia niedowidz�cych. Dr Galewska, kt�ra bra�a czynny udzia� w badaniach okulistycznych dzieci warszawskich oraz przyczyni- �a si� w du�ym stopniu do zorganizowania szko�y, podj�a w niej prac� okulisty szkolnego. Prac� t� prowadzi do dzi�. Swo- j� wiedzy i do�wiadczenie w pracy z dzieckiem niedowidz�cym przekazuje nam, ��cz�c przekaz lekarza okulisty ze spojrzeniem pedagoga, kt�rym sit* sta�a dziwki wielkiemu zaanga�owaniu w rewalidacj� tych dzieci. II i III dzia� skryptu, po�wi�cony zagadnieniom wychowania w internacie, zosta� poprzedzony kr�tkim szkicem rozwoju my�li tyflopedagogicznej. Wyeksponowane zosta�y zw�aszcza tre�ci pierwszej publikacji, dowodz�cej, ze niewidomi s� wyuczalni i wychowalni /Jj.Diderot, 1749/, oraz zasady rehabilitacji niewi- domych, sformu�owane przez wybitnego ociemnia�ego tyflologa M.3izerannefa /1883/, kt�re do dzi� nie straci�y swojej ak- tualno�ci. - 9 - W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, kszta�cenie niewidomych wi��e si� z ich wieloletnim pobytem w internacie, Wi�kszo�� uczni�w jest wychowankami internatu przez 8-12 lat. Bior�c pod uwag�, �e s� to najwa�niejsze lata w procesie kszta�towania si� o&ouowo�ci, nie mo�na nie docenia� tej for- my wychowania w przygotowania do �ycia i pracy m�odych ludzi z uszkodzonym wzrokiem. �wa Bendych i J�zef Placha w swoich opracowaniach porusza- j� zagadnienia stanowi�ce podstaw� prawid�owo ukszta�towanego �rodowiska wychowawczego internatu: jak atmosfera rodzinna i wi� z domem rodzinnym, kt�re s� koniecznym warunkiem akcep- tacji przez dziecko �rodowiska internatowego; prawid�owy kon- takt wychowawcy z wychowankiem, oparty na szacunku, �yczli- wo�ci, dialogu i wsp�pracy wychowawcy z wychowankiem; znajo- mo�� najwa�niejszych potrzeb niewidomych wychowank�w i zasto- sowanie takich metod post�powania wychowawczego, aby pom�c w przezwyci�aniu trudno�ci w zaspokajaniu tych potrzeb. Ostatni dzia� skryptu, opracowany przez Jadwig� Kuczyiisk�- Kwapisz, po�wi�cony jest zagadnieniu orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania si� niewidomych. Nauka orientacji orzestrzennej w ostatnim dwudziestoleciu zyska�a na ca�ym �wiecie wielk� popularno��. Szybko si� rozwin�a i obj�a ty- ai�ce niewidomych. Opanowanie umiej�tno�ci orientacji w przestrzeni uwa�a si� dzi� za podstawowy obowi�zek i prawo niewidomego. Na umiej�tno�ci tej w du�ym stopniu opieraj� si� kontakty z lud�mi widz�cymi i najbli�szym otoczeniem. Od- pracowano wiele program�w orientacji, w niekt�rych krajach sta�a si^ ona przedmiotem wyk�adanym na wy�szych uczelniach. Dobrze wyszkolonych instruktor�w orientacji przestrzennej ma ju-i wiele kraj�w. W Polsce docenia si� wag� tego problemu. W 1978 r, wpro- wadzono w szko�ach dla niewidomych nowy przedmiot "Orientacja w przestrzeni". Od roku akademickiego 1383/84 studenci spec- jalno�ci '"1'yflopedagogika" s� przygotowywani do nauczania te- go przedmiotu. Wybieraj�c dodatkowo przedmiot fakultatywny "Metodyka samodzielnego poruszania si� z bia�� lask�" roz- szerzaj� swoje umiej�tno�ci i b�d� mogli pracowa� jako nau- _ 10 - czyciele orientacji przestrzennej tak�e z doros�ymi niewido- mymi i ociemnia�y mi. Autorzy skryptu serdecznie dzi�kuj� Pani Prof.Zofii S�kow- skiej oraz Panu ?rof. Janowi Dziedzicowi za cenne uwagi, do- tycz�ce zar�wno tre�ci jak i uk�adu skryptu. .Swa Bendych - 11 - Zofia GALEWSKA REHABILITACJA OKULISTYCZNA DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM I. KwalifikacJ[a_dzieci_z_uszkodzon^m_>wzrokiem do odgowiednic�i szk� Na podstawie istniej�cych w Polsce Ludowej rozporz�dze� przed przyj�ciem dziecka do pierwszej klasy szko�y podstawowej obowi�zuje og�lne badanie lekarskie, z uwzgl�dnieniem r�wnie� badania wzroku. Wobec niedostatecznej liczby lekarzy okulist�w, zw�aszcza w o�rodkach wiejskich, pierwsze badania przegl�dowe powinny przeprowadza� odpowiednio przeszkolone w badaniu ostro- �ci wzroku higienistki lub piel�gniarki szkolne. Dzieci, u kt�rych przy badaniu na tablicach Snellena /opto- typach/ stwierdzono obni�on� ostro�� wzroku, powinny by� kie- rowane do lekarzy szkolnych, wci�gane do odpowiedniej grupy dyspanseryjnej i kierowane do dalszego dok�adnego badania oku- listycznego przez lekarza specjalist�. Dzieci wiejskie s� badane okulistycznie w przychodniach wo- jew�dzkich, dzieci miejskie - w rejonowych przychodniach mi�- dzyszkolnych. W celu wczesnego wykrywania wad wzroku w�r�d populacji dzie- ci�cej masowe badania okulistyczne powinny si� rozpoczyna� wcze�niej, ju� w wieku przedszkolnym. Wskazane jest,aby w pro- gramach szkoleniowych dla nauczycielek przedszkola zwracano u- wag� na charakterystyczne cechy zachowania si� dziecka �le wi- dz�cego, gdy� obserwuj�c takie dziecko przy grach i zabawach mo�na je ju� wcze�niej skierowa� do dok�adnego zbadania oku- listycznego. Wed�ug danych Ministerstwa o�wiaty i Szkolni- ctwa Wy�szego z dnia 15 czerwca 1970 r. w�r�d dzieci w wieku szkolnym, nie kwalifikuj�cych si� do nauki w podstawowych szko�ach masowych, by�o: niewidomych 0,011% /731 dzieci/, niedowidz�cych 0,032% /2174 dzieci/. Dane te stwierdzaj�ce prawie 3-krotnie wi�ksz� liczb� dzie- - 12 � ci niedowidz�cych ni� niewidomych musz� by� Orane pod uwag� przy organizowaniu odpowiednich szk� specjalnych z nauczaniem metod� Braille'a lub zmodyfikowan� metod� wzrokow�. Aktualnie dzieci ze znacznie upo�ledzonym wzrokiem s� przyj- mowane do w�a�ciwych dla nich szk� na podstawie za�wiadcze� wydawanych przez wojew�dzkie poradnie wychowawczo-zawodowe. Kwalifikacja odbywa si� komisyjnie przy udziale:okulisty, psy- chologa, lekarza internisty /pediatry/ oraz pedagoga, w razie konieczno�ci - tak�e lekarza psychiatry lub neurologa. Do poradni wychowawczo-zawodowej dzieci s� kierowane przez terenowych okulist�w, badaj�cych r�wnie� dzieci w wieku przed- szkolnym, przez nauczycieli, kt�rzy zauwa�yli w swoich klasach dzieci z trudno�ciami wzrokowymi, jak te� bezpo�rednio przez rodzic�w poszukuj�cych odpowiednich szk� dla swoich �le wi- dz�cych dzieci. ?rzy komisyjnej kwalifikacji dzieci do odpowiednich dla nich szk� wiod�c� rol� spe�nia lekarz okulista, kt�ry orien- tacyjnie, na podstawie testu okre�laj�cego ostro�� widzenia, bada dzieci do dali i do bli�y na tablicach /optotypach/ opra- cowanych ju� w 1862 r. przez Snellena. Wskazane jest, aby nauczyciele orientowali si�, na jakich podstawach tablice te s� skonstruowane i jak nale�y odczytywa� wyniki tych bada�. Zdrowa fizjologicznie siatk�wka posiada zdolno�� rozr�- niania dw�ch obok siebie le��cych punkt�w /np.gwiazd na nie- bie/, je�li przerwa mi�dzy tymi punktami jest widziana pod k�- tem 1' /minuty/; jest to tak zwany minimalny k�t widzenia. Na bia�ych, odpowiednio o�wietlonych tr bil- caeh Snellena /Sn./ rozmieszczone s� czarne znaki /litery, cy- fry, wide�ki/ o r�nej wielko�ci, tak aby z okre�lonej odleg- �o�ci ca�y znak by� widziany pod k�tem 5% a przerwy w zna- kach pod k�tem 1'. L ( I i | J 1 1 t -- ___1___ ____(____ 1 !--- 1 1 ! | Rys.l. Optotyp Snellena F 13 - Bys.2, Znak widziany pod k�tem 5� Okre�lamy ostro�� wzroku liter� 7; odleg�o��, z kt�rej ba- damy, liter� d| odleg�o��, z jakiej dany znak powinien by� wi- dziany pod k�tem 5* - liter� D. 7 w d/D np. 5/50; 5/5 /pe�na ostro�� wzroku/ Brak poczucia �wiat�a okre�lany znakiem 7 � 0 Tylko poczucie �wiat�a - znakiem 7 � l/oo Odpowiednie wielko�ci znak�w na tablicach Snellena s� obli- czone w miarach metrycznych na podstawie odpowiadaj�cych im tangens�w /w USA w stopach/. ^~ W szkole dla niedowidz�cych w Warszawie badamy ostro�� wzro- ku dzieci z odleg�o�ci 5 i 1 a, pos�uguj�c si� r�anego rodzaju tablicami Snellena, jak r�wnie� zmodyfikowan� tablic� dr Ga- lewskiej. Obliczenia na tablicach opracowanych przez dr Galewsk� u- wzgl�dniaj� ostro�� wzroku niedowidz�cych i bior� pod uwag� wielko�� znak�w obliczanych w milimetrach, co u�atwia nauczy- cielom ocen� praktyczn� ostro�ci wzroku uczni�w. Ha przyk�ad, jakiej wielko�ci znaki s� z odpowiedniej odleg�o�ci rozr�nia- ne na szkolnej tablicy. Obliczenia na tablicach dr Galewskiej z odleg�o�ci 5 m s� nast�puj�ce: wielko�� litery 73 mm D ? D D D D D 50 m 40 m 35 m 30 m 25 m 20 m 15 m 73 J3BS 7 =� 5/50 58 EEUB 7 = 5/40 50 7 * 5/35 43 mm 7 � 5/30 36 7 = 5/25 29 mm 7 * 5/20 22 7 = 5/15 -14 - 0�S0 E T 0�40 UBP O>35 FHT D=30 NRTE 0=25 C U F 43 mm D=>20 K T A P r u n t 0=10 T B U B H H E F T P T B U 15 mm 9min fiya.3� Tablica do badania ostro�ci wzroku />�g Snellena, zmodyfikowana przez Z. Galewsk�/ - 15 D - 10 m D � 7 m D m 5 m wielko�� litery 15 m � " 10 mm " " 9 aa V - 5/10 V - 9/7 T � 5/5 Nauczyciel odczytuj�c ostro�� wzroku ucznia w za�wiadcze- niu okulistycznym, np. V - 1/20 /wielko�� znaku 29 mm/ lut) ? a 5/20 orientuje si�, �e w klasie najgorzej widz�ce dziecko odczyta na tablicy szkolnej znak wielko�ci oko�o 3 om z odle- g�o�ci 1 m, a najlepiej widz�ce - ten sam znak z odleg�o�ci 5 m. Ba to r�wnie� znaczenie przy rozsadzaniu uczni�w niedowi- dz�cych w klasie. Haucsyciel w klasie szkolnej powinien pisa� na tablicy wyra�nie i kontrastowo, w m�odszych klasach znakami /litery, cyfry/ wielko�ci przynajmniej 5 cm; najcz�ciej nau- czyciele pisz� wi�kszymi literami, np. oko�o 8 cm. W starszych klasach znakami mniejszymi ze wzgl�du na d�u�sze teksty, kt�re musz� si� zmie�ci� na tablicy. Tablica w szkole dla niedowidz�cych powinna by� odpowiednio du�a, czarna lub ciemnozielona,, matowa, g�adka, dobrze o�wiet- lona. Kreda mi�kka, bia�a lub ��ta. W celu zbadania ostro�ci wzroku z bliska pos�ugujemy si� r�wnie� tablicami pr�bnymi Snellena, drukowanymi czcionkami r�nej wielko�ci. Na u�ywanej obecnie w Polsce tablicy pr�b- nej, s�u��cej nam jako test, mamy r�nej wielko�ci tekst okre- �lany jako: wysoko�� oczka literowego wysoko�� oczka literowego wysoko�� oczka literowego wysoko�� oczka literowego wysoko�� oczka literowego wysoko�� oczka literowego wysoko�� oczka literowego wysoko�� oczka literowego D D D D 0 D D 0,5 0,75 1,0 1,25 1,5 2,0 2,25 3,0 1 mm /drobny druk/ 1,5 mm 1,75 mm 2,0 mm 2,5 mm 3,25 mm 4,0 mm 4,5 mm W zwyk�ych warunkach badamy na tablicy Sn. do pracy z blis- ka^z odleg�o�ci oko�o 30 cm przed okiem, przy badaniu niedowi- dz�cych z dowolnej od oka odleg�o�ci, takiej, jaka jest dla danego niedowidz�cego najw�a�ciwsza. Badanie do bli�y dzieci szkolnych jest bardzo wa�ne, gdy� wi�kszo�� prac w szkole o- parta jest ns czytaniu z podr�cznik�w. Okre�lamy ostro�� wzroku niedowidz�cych z bliska u�amkiem, - 16 kt�rego liessaiK ask&guje nam wielko�� znak�w literowych poda- nych na tablicy Sn�, a mianownik odleg�o��, z jakiej pacjent odczytuje znak danej wielko�ci� np, Sn, /skr�t Snellena/ D 1,5/8 om znaczy, �e pacjent mo�e czyta� druk o wysoko�ci oczka 2,5 mm s odleg�o�ci 8 cm przed okiem. Hiestety, przy u- rz�dowym okre�laniu inwalidztwa wzroku /KIZ/ nie Merze si� pod uwag�, co pacjent i z jakiej odleg�o�ci widzi z bliska, r�wnie�,bardzo cz�sto w za�wiadczeniach okulistycznych brak tych danych, a p$zy przyjiowaniu dzieci do szk� jest to bada- nie konieesne. W�r�d dzieci z uszkodzonym wzrokiem w zale�no�ci od stopnia utraty widzenia rozr�niamy kilka grupj 1/ niewidomi /ociemniali po 5 roku �ycia/ ? = 0} 2/ szcz�tkowo widz�cy 7 * l/oo -{= 1/20; 3/ niedowidz�cy V �^l/20 - 5/20 - 5/15; /na lepszjm oku po korekcji szk�ami konwencjonalnymi i mog�cy czyta� z bliska druk Sn.1,5 o wysoko�ci oczka 2,5 mm z dowolnej od- leg�o�ci od oka/| 4/ s�abowidz�cy V =^> 5/10 - 5/5 na lepszym oku po korekcji szk�ami konwencjonalnymi i czytaj�cy drobny druk /petit/ z odleg�o�ci - 25 cm przed okiem; 5/ s�abowidz�cy z zaburzeniami obuocznego widzenia z powodu zezuj�cego niedowidz�cego jednego oka. W dotychczasowej og�lnie u�ywanej terminologii /np.przez P2H/ okre�lenie niedowidz�cy i s�abowidz�ey jest umywane jako synonim. Dzieci niewidome i ociemnia�e, jak te� wi�kszo�� daieci szcz�tkowo widz�cych kwalifikuje si� do nauki metod� Brai- lle'a w szko�ach dla niewidomych. Dzieci ile widz�ce, kt�rym szk�a konwencjonalne s�abo po- prawiaj� wzrok i kt�re maj� trudno�ci przy czytaniu z bliska, jak r�wnie� cz�ac dzieci szcz�tkowo widz�cych w zale�no�ci od stoonia i rodzaju niedowidzenia, kwalifikuj� si� do szk� dla niedowidz�cych. Dzieci s�abowidz�ce z wadami refrakcji, kt�rym szk�a konwencjonalne znacznie poprawiaj� wzrok, powinny si� u- czy� w normalnych szko�ach masowych, a dzieci s�abowidz�ce z zezem i zaburzeniami obuocznego widzenia - pocz�tkowo w przed- szkolach dla nich przeznaczonych, a w okresie szkolnym - w szko�ach masowych. - 17 - Komisja w wojew�dzkiej poradni wychowawczo-zawodowej ma nieraz du�e trudno�ci z zakwalifikowaniem dzieci ze wzrokiem upo�ledzonym w r�nym stopniu i z dodatkowymi ograniczeniami psychofizycznymi, jak: g�uchota, niedos�uch, obni�ony rozw�j umys�owy, oraz z objawami neurologicznymi, jak: padaczka, nie- dow�ady koiiczyn, zaburzenia mowy itp. Poniewa� szko�y dla niewidomych i niedowidz�cych maj� in- ternaty, zg�aszaj� si� do nich do kwalifikacji r�wnie� dzieci s�abowidz�ce, ze wzgl�d�w spo�ecznych; s� to dzieci z wyra�nie zaznaczonymi wadami charakterologicznymi, tak zwane w szko�ach dzieci trudne, kt�rym funkcja wzrokowa obiektywnie umo�liwia- �aby nauk� w szko�ach masowych. Cz�sto w takich przypadkach bierze si� pod uwag� powa�ne wzgl�dy spo�eczne, jak: brak do- statecznej opieki domowej, konflikty szkolne i domowe w sto- sunku dziecko - nauczyciel, dziecko - zesp� kole�e�ski, dzie- cko - rodzice lub �rodowisko domowe itp. Okazuje si�, ze takie dzieci uez�c si� w mniejszych grupach klasowych, w zorganizowanych wychowawczo internatach, uspoka- jaj� si�, przestaj� wagarowa�, a zaczynaj� pracowa�. Takie dzieci przyjmowane s� z adnotacj� "warunkowo", po uwzgl�dnie- niu wolnych w klasie i internacie miejsc, kt�re przeznaczone s� przede wszystkim dla dzieci gorzej widz�cych. Nale�y tu jeszcze wspomnie� o dzieciach zezuj�cych,niedowi- dz�cych na jedno oko, z zaburzeniami obuocznego widzenia, kwa- lifikuj�cych si� do specjalnego rehabilituj�cego leczenia w odpowiednio dla nich przystosowanych przedszkolach. Specjalne przedszkola dla tych dzieci s� wskazane, a nawet konieczne,gdy� w znacznej wi�kszo�ci przypadk�w tylko wczesne leczenie zezu- j�cego niedowidz�cego oka daje dobre wyniki przywracaj�c obu- oczne widzenie. Dla wyja�nienia cz�sto spotykanych nieporozu- mie� nale�y podkre�li� zasadnicz� r�nic� pomi�dzy dzieckiem niedowidz�cym a dzieckiem z jednym tylko niedowidz�cym okiem. ?2�ii?i?gC.i�i_do_n�uki jne tod�_Braille' a W�r�d dzieci kwalifikuj�cych si� do nauki metod� Braille'a w szko�ach dla niewidomych mamy dzieci ca�kowicie niewidome, bez poczucia �wiat�a /? * 0/, oraz szcz�tkowo widz�ce w r�nym - 18 - stopniu, kt�re rozr�niaj� �wiat�o od ciemno�ci, mog� okre�li� pionowe i poziome ruchy r�ki przed oczami, a nawet mog� liczy6 palce i rozr�niaj� kszta�ty pokazywanych przedmiot�w z nie- wielkich od oczu odleg�o�ci. Gdy dziecko ma poczucie �wiat�a, co okre�lamy znakiem ? ? l/co, nale�y sprawdzi�, czy dobrze o- kre�la kierunek, sk�d pada o�wietlenie, gdy� moae to by� wra- �liwo�� na jeden tylko kierunek, np. od skroni, od nosa,z g�ry lub a do�u.Poczucie �wiat�a dla dziecka niewidomego odgrywa du- �� pozytywn� rol� przy orientacji przestrzennej. U dzieci z poczuciem �wiat�a zwracany r�wnie� uwag� na ich zdolno�� rozr�niania zasadniczych barw. Badanie te mo�emy przeprowadzi� przepuszczaj�c promie� bia�ego �wiat�a przez ko- lorowe filtry, a przy tej okazji mo�emy wykry� ca�kowit� lub tylko cz�ciow� �lepot� na barwy. Przy badaniu ma�ych dzieci nale�y wzi�� pod uwag� brak znajomo�ci nazw kolor�w, kt�rych nale�y dziecko nauczy�. Wie zawsze metod� okulistyczn� udaje si� okre�li� ostro�� wzroku dziecka szcz�tkowo widz�cego, a jednak mo�na to uczyni� orientacyjnie pocz�wszy od rozr�niania pionowych i poziomych ruch�w r�ki przed okiem i stopniowo liczenia rozstawionych na kontrastowym tle palc�w z odleg�o�ci 10,20,30,50 cm itd. Gdy dziecko liczy palce z odleg�o�ci 50 cm, mo�emy mu ju� przed- stawi� optotyp wide�kowy, na kt�rym powinno rozr�ni� pierwszy znak wielko�ci 73 mm. Tak� ostro�� wzroku okulistycznie okre- �lamy jako V ? 0,5/50/ 1/100/. Gdy dziecko rozr�nia na opto- typie 73 mm znak z odleg�o�ci .1 m, w�wczas okre�lamy jego os- troei wzroku jako V �= 1/50} takie dziecko moae si� swobodnie porusza�, nawet w niezbyt znanym miejscu, omija przeszkody, rozr�nia kszta�ty pokazywanych mu z bliska przedmiot�w. Przy badaniu ostro�ci wzroku u dzieci ze szcz�tkowym widzeniem na- le�y r�wnie� zwr�ci� uwag� na jego zdolno�� widzenia z bardzo bliskiej odleg�o�ci od oka. Zwykle zdolno�� ta jest niewsp�- miernie wysoka w stosunku do widzenia na odleg�o��. Dziecko takie czyta "nosem" z odleg�o�ci 4-5 cm �redniej wielko�ci czarny druk i tak np. przy V = 1/30 /wielko�� znaku 43 mm/ czyta z odleg�o�ci 8 cm przed okiem druk o wysoko�ci ocaka 2,5 mm /Sn,l,5/. Bior�c to pod uwag� wi�kszo�� dzieci ze szcz�tkowym widzeniem ma mo�no�� w szkole dla niewidomych nau- czenia si� c zarnodruko wego czytania jednym lepiej wic�s�cy.a 19 - okiem. Dla obuocznego widzenia konieczna jest odleg�oi r- czyta- nego tekstu przynajmniej na 15 cm od oka, gdya przy mniejszej odleg�o�ci nie dzia�a prawid�owo zbie�no�� ga�ek, tak zwana konwergencja. Przy kwalifikacji dzieci szcz�tkowo widz�cych musimy u- wzgl�dnia� ich wrodzon� zaradnoai wzrokow�, motywacj� i �rodo- wisko, w kt�rym mog� one znale�� pomoc w nauce, jak r�wnie� mo�liwo�� poprawy wzroku przez zastosowanie odpowiednich, po- wi�kszaj�cych obraz pomocy optycznych /lupy, lornetki/. Obecnie stoimy pewnie oa stanowiskuf wbrew dawniej istnie- j�cym pogl�dom, �e korzystanie z resztek wzroku, poza nielicz- nymi wyj�tkami, nie pogarsza widzenia, natomiast'sta�e �wie�e- nie tych resztek poprzez nauk� patrzenia /jest to proces m�z- gowy/ doprowadza nieraz do znacznej poprawy. Kwalifikacja dzieci do szk� dla niedowidz�cych na podsta- wie stwierdzonej badaniem ostro�ci wzroku do dali i blizy jest tylko orientacyjna, gdy� istniej� jeszcze dodatkowe czynniki upo�ledzaj�ce szkoln� prac� wzrokow�, o kt�rych nie nale�y za- pomina�, np.: 1/ ubytki' r�nego rodzaju w polach widzenia; 2/ oczopl�s; 5/ brak lub os�abienie akomodacji /nastawno�ci/; 4/ zaburzenia w adaptacji siatk�wkowej; 5/ �lepota na barwy; 6/ zaburzenia w uk�adzie nerwowo-mi�niowym ga�ek ocznych. Do szk� dla niedowidz�cych mog� by� r�wnie� kierowane dzieci, niezale�nie od ostro�ci wzroku, przy dalekowzroczno�ci powy�ej 8 dppr., z post�puj�c� wysok� kr�tkowzroczno�ci� z ob- ci��eniem genetycznym, z niezborno�ci� powy�ej 3 dppr, jak tez dzieci oszpecone,np. po zranieniach narz�du wzroku, �wie�o po utracie jednego oka. W wielu wypadkach okulista musi kwalifi- kowa� nie stereotypowo, lecz indywidualnie, bior�c pod uwag�, jak ju� wspomniano,, �rodowisko i niezwykle zr�nicowan� zarad- no�� wzrokow� dziecka, a tak�e jego odporno�� na zm�czenie podczas d�u�szej pracy szkolnej. Og�lnie bior�c niesaleanie od kwalifikacji okulistycznej nale�a�oby przy kierowaniu dzieci do klas wst�pnej i pierwszej bra� pod uwag�, poza wiekiem metrykalnym, r�wnie� wiek biolo- - 20 - giczny /wzrost, ci�ar cia�a, wiek kostny/, gdy� w wielu wy- padkach zapobieg�oby to w nast�pstwie nie zawinionym przez dziecko niepowodzeniom szkolnym. Za�wiadczenia z badania w tym zakresie powinno by� w��czone do opinii psychologa i pedagoga o niedojrza�o�ci szkolnej. Definicja �lepoty zosta�a ustalona w 1954 r. przez Zgroma- dzenie �wiatowej Rady Pomocy Biewidoraym, w Polsoe przyj�ta w 1957 r.przez Komisj� Okulistyczn� Rady Naukowej pray Minister- stwie Zdrowia. Do niewidomych zaliczamy ludzi posbawionych ca�kowicie wzroku i takich, u kt�iyo� ostro�� wzroku nie prze- kracza 0,05 /1/20/, a pole widzenia mie�ci si� w granicach 20 stopni. Obecnie w Polsce obowi�zuj� trzy grupy inwalidzkie przyznawane na podstawie wynik�w bada� okulistycznych przea Komisje Inwalidztwa i Zatrudnienia /KIZ/^ dzia�aj�ce p?gy u- rz�dach wojew�dzkich, miejskich itp. W zale�no�ci od przyznanej wzrokowej grupy inwalidzkiej u- zyskuje si� r�nego rodzaju uprawnienia do �wiadcze�, Z tytu�u samej �lepoty niewidomym i niedowidz�cym nie przys�uguje eme- rytura ani renta, kt�re nabywa si� z tytu�u zatrudnienia lub szczeg�lnych zas�ug dla pa�stwa. Natomiast zgodnie z instruk- cj� Ministerstwa Zdrowia i Opieki Spo�ecznej z 30 marca 1968 r. niewidomym i niedowidz�cym nie posiadaj�cym uprawnie� emery- talnych ani rentowych przys�uguje prawo do otrzymywania zasi�- k�w pieni�nych przyznawanych i wyp�acanych przea urz�dy admi- nistracji pa�stwowej. Rodzice lub opiekunowie dzieci i m�odzie�y niewidomej oraz niedowidz�cej maj� prawo, na podstawie przedstawionego za- �wiadczenia okulistycznego, ubiega� si� w ZUS o podwy�szenie dodatku rodzinnego. Dla uzyskania tego dodatku ostro�� wsroku na lepszym oku po korekcji szk�ami nie mo�e przekroczy�? 5/35, a pole widzenia, niezale�nie od ostro�ci wzroku^ 30 stopni. Wzrokowe grupy inwalidzkie przyznawane s� na podstawie stalonej ostro�ci wzroku: I grupa V � 0 � 0*05 A/20/; II grupa V > 0,06 - 0*1 A/16,5 - 1/1O/| III grupa V - 0,11 - 0,25 A/11,1 - 1/4/. u- - 21 - Do I grupy inwalidzkiej zaliczane s� r�wnie� osoby, niezale�- nie od ostro�ci wzroku, z lunetowym widzeniem, u kt�rych pole widzenia nie przewy�sza 20 stopni, a do II - 30 stopni. Do PZN przyjmowani s� inwalidzi wzroku z I i II grup� KIZ. Przy tej kwalifikacji prawnej nie uwzgl�dniono, co pacjent widzi z bli- ska i z jakiej odleg�o�ci od oka, a ma to ogromne znaczenie przy kwalifikacji do nauki szkolnej i przygotowaniu do zawodu. Dlatego kwalifikacja dzieci i m�odzie�y odbywa si� poza SIZ przez poradnie wyohow�wcEo�3s�wodQV�i, z uwzgl�dnienie;� wielu dodatkowych czynnik�w umo�liwiaj�cych b�d� utrudniaj�cych nau- k� w r�nego rodzaju szko�ach. Dla niedowidz�cych absolwent�w szko�y podstawowej korzystne jest zakwalifikowanie do II grupy inwalidzkiej, kt�ra umo�li- wia nauk� w niekt�rych szko�ach zawodowych dla niewidomych,np. w Laskach, a w okresie pracy zawodowej i nawet niewielkim po- gorszeniu si� wzroku - przej�cie do I grupy i otrzymanie renty inwalidzkiej. Reasumuj�c* 1/ do szk� dla niewidon^ch kwalifikuj� si� dzieci o nor- malnym rozwoju umys�owym z ostro�ci� wzroku ? * 0 -^ 1/20 i nie mog�ce czyta� z bliska po korekcji szk�ami druku o wyso- ko�ci ocska 2,5 mm /Sn. l�5/j 2/ do szk� dla niedowidz�cych kwalifikuj� si� dzieci z o~ rientacyjn� ostro�ci� wzroku: 7 ? \ 1/20 - 5/20 i zsog�e@ czy- ta� z bliska lepiej widz�cym okiem z dowolnej od oka ogleg�oa- ci, po korekcji szk�ami konwencjonalnymijSn. 1,5# 3/ dzieci z inwalidztwem wzroku i o obni�onym rozwoju umy- s�owym powinny by� otoczone specjaln� opiek� w odpowiednio dla nich przystosowanych szko�ach dla niewidomych i niedowidz�- cych; 4/ wiele dzieci ze sprz�onymi wadami psychofizycznymi kwa- lifikuje si� tylko do nauki indywidualnej w domu,pozostawiaj�c je jednak pod opiek� w�adz o�wiatowych,; 5/ dzieci szcz�tkowo widz�ce w zale�no�ci od stopnia utraty wzroku i r�nego rodzaju dodatkowych czynnik�w, jakt�rodowisko, rozw�j umys�owy5 motywacja, zaradno�� wzrokowa itp.�kwalifiku- j� si� do szk� dla niewidomych lub niedowidz�cych* 5/ dzieci a�abowidz�ce z zezem i jednoocznym nisdovri42eniem oraz brakiem obuocznego widzenia kwalifikuj� si� pocz�tkowo do - 22 - specjalnych przedszkoli, a p�niej do nauki w szko�ach maso- wych z dzie�mi normalnie widz�cymi| 7/ dzieci s�abowidz�ce, kt�rym szk�a konwencjonalne popra- wiaj� ostro�� wzroku na tyle, �e widz� dobrze tekst pisany na tablicy i druk w podr�cznikach szkolnych, powinny si� uczy� w szko�ach masowych, pozostaj�c jednak pod sta�� opiek� okuli- styczn�. Obecnie brak jeszcze wyodr�bnionych szk� dla dzieci niedo- widz�cych z lekko upo�ledzonym rozwojem umys�owym, brak r�w- nie� "szk� �ycia" dla dzieci niewidomych i niedowidz�cych z g��bszym upo�ledzeniem umys�owym. Znajomo�� przyczyn niedowidzenia ma wa�ne znaczenie dla na- uczyciela, gdy� u�atwia mu ocen� rodzaju trudno�ci w nauce ucznia niedowidz�cego. W celu zapoznania si� z diagnoz� oku- listyczn� i mo�liwo�ciami wzrokowymi, ucznia nauczyciel w szko- le dla niedowidz�cych powinien by� w sta�ym kontakcie z leka- rzem okulist�. W szkole dla niedowidz�cych w Warszawie ka�dy wychowawca ma zeszyt obserwacyjny z odpowiednimi adnotacjami okulistycznymi uwzgl�dniaj�cymi: rozpoznanie, przyczyn� niedo- widzenia, ostro�� wzroku do dali i bli�y bez korekcji i z ko- rekcj� szk�ami konwencjonalnymi oraz po zastosowaniu dost�p- nych, powi�kszaj�cych obraz pomocy optycznych. W zeszycie od- notowywane s� r�wnie� r�nego rodzaju wskazania i przeciwwska- zania pray korzystaniu z upo�ledzonego wzroku, np. powinien: stale nosi� przepisane szk�a, korzysta� ze szkie� tylko na od- leg�o��, zdejmowa� do czytania z bliska, korzysta� przy czyta- niu z lupy powi�kszaj�cej, powinien by� zwolniony z trudniej- szych �wicze� wf.9 powinien siedzie� w klasie w najciemniej- szym miejscu,z dala od okien itp. Kozr�aniamy dwie zasadnicze przyczyny niedowidzenia: wro- dzon� i nabyt� ju� poza �yciem p�odowym, jako noworodek, we wczesnym wieku niemowl�cym oraz w p�niejszych latach. W�r�d przyczyn wrodzonych mamy: obci��enie genetyczne za- - 23 ~ le�ne od patologi�znyeh w�a�ciwo�ci odpowiednich gen�w rodzi- cielskich, jak r�wnie�' nabyt� w okresie embrionalnym wskutek aadzia�ania na p��dg, w r�aym okresie jego rozwoju,azkodliwych czynnik�w pochodzenia wirusowego^ bakteryjnego,paso�ytniczego,, energii promienistej * r�nego rodzaju zatru� chemicznych, taraiaogy, i wreszcie uraz�w mechaniozrjjsh. c&or�b ocznych wyst�puje - dziedziczeni� dominuj�ce, wyst�puj�ca 3 pQk.oJ.fiUa ng, po- - dziedziczenie wst�puj�ce, przeskakuje pokolenia; - dziedziczenie sprz�one z p�ci�, a mianowicie, gdy zdrowe pozornie matki g� nosicielkami schorzenia przekazywanego po^ tomkom m�skim, ktdr�.v �& kolei maj�c zdrowych syn�w maj� c�rki nosicielki. Ma��e�stwa l�dzi niedowidz�cych obci��onych genetycznie zwi�kszaj� niebezpiecze�stwo pojawiania si� r�nego rodzaju schorze� ocznych. Podobne niebezpiecze�stwo dziedziczenia ist- nieje przy ma��e�stwach pomi�dzy bliskimi krewnymi. W roku szkolnym 1978/79 w szkole dla dzieci niedowidz�cych w Warszawie obci��enie dziedziczne mo�na by�o podejrzewa� w 34,2% przypadk�w na og�ln� liczb� 155 uczni�w. Istniej� r�nego rodzaju czynniki ujemnie wp�ywaj�c� na ro- zw�j p�odu w �onie matki; cz�sto niestety a �ie�wiados!o�ci? a mo�e i z lekkomy�lno�ci ci�arne matki nara�aj� swoje w przy- sz�o�ci maj�ce si� narodzi� dziecko na niebezpiecze�stwa,, da- j�ce si� najcz�ciej unikn��, a wynikaj�ce z palenia papiero- s�w, picia alkoholu, nadu�ywania lek�w, r�nego rodzaju zatru� i zaka�e�. Nalepy pami�ta�, �e rozw�j narz�du wzroku zaczyna si� ju� we wczesnym okreeie ci�^y. Znane jest wyst�powanie sa�my u dzieci matek, kt�re�w@d�ug Bour�uina, w 36 dniu ci��y chorowa�y na wirusowe zaka�enie r�yczkowe. Ostatnio dosy� cz�sto rodz� si� dzieci niedowidz�ce u po- zornie zdrowych matek zaka�onych pierwotniakiem toksoplazmozy. Przeciwwskazane jest na�wietlanie ja�y brzusznej matki ci�ar- nej promieniami Rtg. Je�eli kobieta ci�arna pracuje w �rodo- - 24 - Dziedziczno�� dominuj�ca Hodow�d rodzin 3 i H 1976 r. /niepe�ny, z archiwum Szko�y Podstawowej nr 11 dla D.sieei Niedowidz�cych w warszawie IV ? m�czyzna O kobieta + zmar�o w dzieci�stwie (?) ? ?� chore potomstwo OD ile widz�cy, rozpoznanie? I-zaima. 2- niewidomy, 3-za�ma, szczelina w t�cz�wce, 4-niedorozw�j t�cz�wki z niedowidzeniem, 5-zractnienie w soczewce, szczelina w t�cz�wce i naczyni�wce, oczcpl�s, 6-szczeli*ny w t�cz�wce, kr�tkowzroczno�i z niezborno�ci�, zez rozbie�ny, 7-szczeliny w t�cz�wkach obu oczu i naczyni�wki lewej, zm�t- nienia w soczewkach, kr�tkowzroczno�� z niezborno�ci� oka lewego, oczopl�s, 8-za�ma wrodzona ze szczelinami w t�cz�wkach, 9-brak wrodzony t�cz�wek, nadwzroczno�� oka prawego, z nie- zborno�ci� oka lewego, 10-szczeliny t�cz�wek, zm�tnienia soczewek, kr�tkowzroczno�� z niezborno�ci�, 11-za�ma wrodzona /operowany/. - 25 - Dziedziczno�� sprz�ona z p�ci� Rodow�d Adama R� /niepe�ny/ z archiwum Szko�y Podstawowej nr 11 dla Dzieci Niedowidz�cych w Warszawie iv O kobieta D m�czyzna � ? chore potomstwo O nosicielka 1,2,3,4,5,7 - niedowidzenie bez dok�adnego rozpoznania, 6- wrodzone niedowidzenie z okresowym oczopl�sem poziomym i pionowym, zm�tnieniami w soczewkach, kr�tkowzroczno�ci� oka prawego z niezborno�ci� oka lewego i zezem zbie�nym naprze- miennym. wisku truj�cym, np. w zak�adach chemicznych, powinna by� prze- niesiona na inne, nieszkodliwe dla zdrowia stanowisko pracy. R�nego rodzaju mechaniczne uciski i urazy na p��d w �onie matki mog� by� przyczyn� wrodzonych zmian rozwojowych. Do dnia dzisiejszego nadal pojawiaj� si� wrodzone schorzenia narz�du wzroku, kt�rych istotnej przyczyny nie uda�o si� jeszcze do- k�adnie ustali�. Urazy porodowe, r�nego rodzaju, mog� r�wnie� - 26 - by� przyczyn� uszkodzenia narz�du wzroku noworodka, np. mog� wyst�pi� wylewy krwi do siatk�wki i okolicy nerwu wzrokowego, p�kni�cia torebki soczewki. Wcze�niactwo, zw�aszcza w po��cze- niu z przebywaniem w inkubatorze ile wyregulowanym pod wzgl�- dem dop�ywu tlenu, bywa przyczyn� charakterystycznego ci�kie- go achorzenia oczu, tzw. zw��knienia pozasoczewkowego, ze sk�onno�ci� do odwarstwienia siatk�wki. Tak�e schorzenia wcze- snego niemowl�ctwa, takie jak; przewlek�e biegunki, zapalenia opon m�zgowych, awitarainozy, mog� znacznie os�abia narz�d wzro- ku, W p�niejszym wisku dziecka, poza predyspozycjami gene- tycznymi, pewn� rol� odgrywaj� r�nego rodzaju urazy przypad- kowe, np. przy zabawach �rodkami wybuchowymi, strza�ami itp.^ oraz schorzenia zaka�ne i uk�adowe/jak np.: cukrzyca, nowotwo- ry m�sgu, schorzenia krwi itp. Z punktu widzenia anatomicznego przyczyny niedowidzenia s� bardzo r�nes 1/ zaburzenia w kszta�cie i wielko�ci ga�ek ocznych powodu- j�cych r�nego rodzaju wady refrakcji: kr�tkowzroczno��, dale- kowzroczno��, niezborno��. Przy kr�tkowzroczno�ci o� przednio- -tylna ga�ki jest wyd�u�ona w stosunku do normy, w daleko- wzrocsno�ci skr�cona. Przy niezborno�ci rog�wka r�nie zaiaaiu- je, w zale�no�ci od po�udnika, wehod?-�c� do oka promienie i wtedy w jednym po�udniku oko mo�e by� kr�tkowzroczne, a w dru- gim dalekowzroczne /niezborno�� mieszana/. W r�nych po�udni- kach mo�e by� r�na si�a refrakcji; 2/ zaburzenia w r�nych o�rodkach przeziernych okas a/ zm�tnienia rog�wek - bielma, garbiaki, plamki; b/ zm�tnienia soczewek - za�my cz�ciowe i wt�rne pooperacyjn�; e/ zm�tnienia w cia�ku szklistym - m�ty sta�e lub ruchome; d/ oczy bezsoczewkowe po operacjach usuni�cia za�m, 3/ zaburzenia w uk�adzie nerwowo-percepcyjnym: a/ zaniki cz�ciowe nerw�w wzrokowych; b/ zmiany degeneracyjne, pozapalne i rozwojowe w kom�rkach �wiat�oczu�ych siatk�wek /czopkach i pr�cikach/ oraz w m�zgo- wych szlakach wzrokowychj 4/ uszkodzenie analizatora wzrokowego w p�atach potylicz- nych m�zgu. ... , - 27 � O N K flys.4� Kr�tkowzroczno�� i dalekowzroczno�� uzale�nione a� prze- de wszystkim od d�ugo�ci osi przednio-tylnej ga�ki ocz- nej; przy kr�tkowzroczno�ci dla wyr�wnania potrzebne s� soczewki rozpraszaj�ce, przy dalekowzroczno�ci skupia- j�ce. Soczewki rozpraszaj�ce oznaczamy znakiem -; skupiaj�ce znakiem + ; cylindryczne znakiem + lub - i z zaznaczeniem osi w stop- niach. Badania przyczyn niedowidzenia w szkole dla dzieci niedowi- dz�cych w Warszawie wykaza�y w roku szkolnym 1978/79 w 97,4% przypadk�w schorzenia wrodzone lub nabyte wkr�tce po urodzeniu, lub te� w bardzo wczesnym dzieci�stwie, a nabyte b�d� ujawnia- j�ce si� p�niej - tylko w 2,6% przypadk�w. Obserwujemy przypadki, kiedy dziecko rodzi si� ze zdrowym narz�dem wzroku, ale z wrodzon� sk�onno�ci� do pewnego typu schorzenia nerwu wzrokowego i siatk�wki. Takie dzieci zg�asza- j� si� do szko�y dla niedowidz�cych do wy�szych klas. Schorze- nia tego typu, np, zwyrodnienie barwnikowe siatk�wki, s� zwyk- le post�puj�ce i gro�� utrat� wzroku, w trudnym jednak do o- kre�lenia terminie. Dzieci z zagro�onym wzrokiem powinny byd otoczone specjalnie troskliw� opiek� wychowawezo-pedagogican� i poza nauk� wzrokow� zapoznawa� si� z metod� Braille'a. -28 - Tabela 1 ? Przyczyny niedowidzenia u 900 uczni�w i b.wychowank�w szko�y dla dzieci niedowidz�cych w Warszawie w latach 1950 - 1979 Rozpoznanie j % J ; Nadwzroczno�� /z niezborno�ci�/ ! Kr�tkowzroczno�� /z niezborno�ci�/ : Niezborno�� mieszana J iJezsoczewkowo�� /po operacjach za�my/ Za�ma cz�ciowa .fodwlchni�cie wrodzone soczewek Zaniki cz�ciowe nerw�w wzrokowych Zwyrodnienia, zmiany rozwojowe nraz pozapalne siatk�wek i naczyni�wek Zm�tnienia rog�wek R�ne schorzenia /jaskra, zw��knienie pozaso- czewkowe, wady rozwojowe, bielactwo/ 19,8 22,88 2,0 19,0 4,7 2,66 6,1 9,9 1,8 Tabela 2 Przyczyny niedowidzenia u 155 uczni�w warszawskiej szko�y dla dzieci niedowidz�cych w roku szkolnym 1978/79 �T~-------T" ;Liczba ; Jdzieci | Rozpoznanie Wady refrakcji Nadwzroczno�� Nadwzroczno�� z niezborno�ci� Kr�tkowzroczno�� Kr�tkowzroczno�� z niezborno�ci� Niezborno�� miessana 43 6 9 14 14 27,7 3,9 5,8 9,0 9,0 Inne wady uk�adu wzrokowego 7293 25,2 Oczy bezsoczewkowe, za�ma wt�rna Za�-ma cz�ciowa /warstwowa/ 39 6 ---r ~j--, Za�ma wik�aj�ca Podwichni�cie soczewek Zaniki nerw�w wzrokowych Zwyrodnienia, niedorozwoje i stany po- zapal�e siatk�wek i naczyni�wek Zm�tnienia rog�wek Biel�ctwo Zw��knienie pozasoczewkowe R�ne schorzenia /jaskra, wady rozwo- jowe/ 1 4 5 34 1 8 7 7 "I55" 0,6 2,6 3,2 22,0 0,6 5,2 4,5 4,5 TWJT" Uwaga: w statystykach uwzgl�dniono tylko oko lepiej widz�cej w wi�kszo�ci przypadk�w wad refrakcji stwierdzono dodatkowo nie- dorozw�j, zmiany degeneracyjne lub pozapalne siatk�wek. Dwie tabele przyczyn niedowidzenia podano dlt. ilustracji zmian zachodz�cych w miar� up�ywu lat. W ostatnich latach zau- wa�ono w warszawskiej szkole dla niedowidz�cych zmniejszaj�c� si� liczb� dzieci z wadami refrakcji i ze schorzeniami przed- niego odcinka ga�ak ocznych /zm�tnienia rog�wek/, natomiast zwi�kszy�a si� znacznie liczba dzieci bezsoezewkowych oraz dzieci ze zmianami r�nego rodzaju w siatk�wkach i naczyni�w- kach o etiologii w wi�kszo�ci wypadk�w nieznanej i dlatego trudnych do leczenia. Zwi�kszy�a si� r�wnie� liczba wcze�nia- k�w /9,7% w roku szkolnym 1978/79/ i liczba dzieci z obci��e- niem genetycznym z ma��e�stw pomi�dzy inwalidami wzroku. III. Dziecko_niedowidz�c�_w_szkole Prawie ka�de dziecko zakwalifikowane na podstawie obni�onej ostro�ci wzroku do szko�y dla niedowidz�cych ma w zale�no�ci od stopnia i rodzaju niedowidzenia inne trudno�ci v nauce szkolnej. Dzieci niedowidz�ce i szcz�tkowo widz�ce w przeci- wie�stwie do dzieci ca�kowicie niewidomych r�ni� si� bardzo - 30 - mi�dsy sob� i dlatego wymagaj� indywidualnego podej�cia nau- czyciela, kt�ry b�d�c w kontakcie z lekarzem okulist� powinien znad przyczyny i rodzaj niedowidzenia swoich uczni�w. Ucze� niedowidz�cy powinien widzie� w szkole, po odpowiedz nim optycznym oprzyrz�dowaniu, przynajranieaj tekst pisany na tablicy, tekst drukowany w podr�cznikach szkolnych;, powinien orientowa� si� wzrokowo na mapach /uproszczonych/ i w atlasach, widzie� ze �redniej odleg�o�ci przebieg do�wiadcze� z fizyki i chemii. W razie konieczno�ci w indywidualnych przypadkach, zw�aszcza dla dzieci szcz�tkowo widz�cych* nauczyciel powinien wprowadza� do nauki metod� wzrokow� elementy dotykowe u�ywane dla dzieci niewidomych, np. mapy wypuk�e, bry�y gcoaetryozne itp.s a dodatkowo wprowadza� nawet nauk� Braille*a. Przywykli�my ocenia� sprawno�� narz�du wzroku na podstawie bada� ostro�ci wzroku przeprowadzanych na tablicach Snellena, zwanych optotypaml, cz�sto nie zdaj�c sobie sprawy z dodatko- wych zaburze� widzenia, kt�re nawet przy niez�ej ostro�ci wzroku utrudniaj� dziecku prac� szkoln�. Bo tych dodatkowych czynnik�w zaliczamy: 1/ r�wnego rodzaju ubytki w polach widzenia; 2/ brak lub znaczne os�abienie akomodaejt /aastawno�ci/| 3/ ocaopl�si 4/ zaburzenia adaptacyjne siatk�wek; 5/ �lepot� na barwy; 6/ ograniczenia w ruchach ga�ek ocznych, nieprawid�owe u- stawianie si� ga�ek /zezy, pora�enia mi�ni/i 7/ zamglenie ca�kowite b�d� cz�ciowe ogl�danych obraz�w; 8/ zaburzenia w obr�bie o�rodkowego analizatora wzrokcwego. Uwa�amy, �e cz�owiek ma normalne pola widzenia* gdy jego widzenie badane na perimetrze, odpowiedniej wielko�ci bia�ymi znaczkami, mie�ci si� w granicach; 90� od skroni� 60� od nosa i ku g�rze, a 65� od do�u. Rozr�niamy dwa zasadnicze rodzaje widzenia: obwodo- we i centralne, w zale�no�ci od tego, czy mamy do czynienia z czynno�ci� pr�cik�w,, czy czopk�w w siatk�wce. Pr�- cik�w mamy w ca�ej siatk�wce oko�o 125 milion�w, czopk�w za� - 31 - oko�o 7 milion�w, a w samym do�eczku �rodkowym 150 000 na 1 nm?. Obwod�w� widzenie pr�cikowe umo�liwia nam swobodne poruszanie si�, rozr�nianie kszta�t�w poruszaj�cyeh si� w naszym otocze- niu przedmiot�w oraz widzenie o zmierzchu i w ciemno�ciach. W normalnych warunkach ea�owiek widzi wyra�nie ogl�dane przedmioty, gdy kieruje swoje osie widzenia na okre�lony przed nim eei� Geatralne widzenie uzale�nione Jest od prawid�owej funkcji �wiat�oczu�ych kom�rek, tzw.egopk�w zajmuj�cych w aku- pieniu �rodkow� cz�� siatk�wki w obr�Me plamki ��tej i' &o- �ecsska �rodkowego i umo�liwiaj�cych nam czytanie drobnego dru- ku z bliska, rozr�nianie drobnych przedmiot�w oraz barw. Ku obwodowi siatk�wki ilo�� czopk�w znacznie si� zmniejsza. Charakterystycznym typem dla zaburze� obwodowego widzenia jest barwnikowe s wyrodnienie siat- k�wki z tale zwanym lunetowym widzeniem ograniczaj�cym po- le widzenia do mniej wi�cej 20�. U tych os�b centralne widzenie /czopkowe/ mo�e by� prawi- d�owe lub tylko lekko obni�one i z tego powodu wprowadza w b��d otoczenie, kt�re nie mo�e zrozumie�, �e dziecko,kt�re wi- dzi z dala przelatuj�cy samolot, mo�e nawet w ksi��ce czyta� drobny druk, a w klasie potyka si� o otaczaj�ce je przedmioty, chodzi ostro�nie rozgl�daj�c si� na boki, nie potrafi uchwyci� rzucanej mu pi�ki, nie orientuje si� na mapie, z trudem odczy- tuje d�ugie wzory matematyczne itp. Zgodnie z obowi�zuj�c� w PKL prawn� kwalifikacj� inwalidzk� cz�owiek z ograniczonym polem widzenia do 20�, niezale�nie od stwierdzonej ostro�ci wzroku, jako praktycznie niewidomyt o- trzymuje I grup� KIZ. Jednak przy kwalifikowaniu do szkodty dziecko z tak ograniczonym polem widzenia w wielu wypadkach mo- �e si� uczy� metod� wzrokow� jako niedowidz�ce z zazna�zeniem9 ze wzrok ma zagro�ony i z tego powodu powinno r�wnie� pozna� pisiao Braill��a� Cz�owiek z� znacznie zw�onym polem widzenia widzi tak jak normalnie widz�cy przez dziurk� od klucza. Dzieci z centralnym uszkodzeniem widzenia, najcz�ciej ze zmianami pozapalnymi, zwyrodnieniowymi lub rozwojowymi w oko- licy plamek ��tych, mog� samodzielnie swobodnie si� porusza�,, natomiast maj� ogromne trudno�ci b�d� nie mog� ca�kowicie czy- ta� z bliaka drobnego i �redniej wielko�ci druku. Dzieci takie � 32 - w nauce szkolnej zbli�one s� do dzieci niewidomych i powinny by� nauczane metod� dotykowo-s�uchow�. W wielu wypadkach, gdy cz�� czopk�w w cz�ci centralnej i przycentralnej siatk�wki zachowa�a swoj� funkcj�, udaje si�, dzi�ki zastosowaniu pomocy optycznych powi�kszaj�cych obraz na siatk�wce /lupy 3~�5^S-kro- tne/, umo�liwia tym dzieciom czytanie czarnego druku w pod- r�cznikach. Nauczycielowi maj�cemu takie dziecko w klasie wy- daje si� niezrozumia�e, �e dziecko swobodnie si� poruszaj�ce nie widzi w klasie tekstu ksi��kowego, a r�wnie� �le widzi pismo na tablicy szkolnej, szczeg�y na mapie, nie mo�e nawlec ig�y itp. Ucze� z uszkodzonym centralnym widzeniem ma w polu widzenia tak zwane mroczki �rodkowe b�d� przy�rodkowe pod postaci� ciem- nych plamek r�nej intensywno�ci lub ubytk�w r�nej wielko�ci zas�aniaj�cych ogl�dany tekst; wypadaj� mu s pola widzenia po- szczeg�lne cz�ci znak�w pisarskich, litery i s�owa, czasami widzi litery zniekszta�cone; z tego powodu wyst�puj� u dzieci niedowidz�cych tak cz�sto trudno�ci ortograficzne, omy�ki w rozr�nianiu cyfr i p�ynnym czytaniu. Poza obwodowymi i centralnymi ubytkami w polu widzenia spo- tykamy' u dzieci niedowidz�cych r�wnie� ubytki dwuskroniowe,np. przy ucisku przez nowotw�r przysadki m�zgowej w okolicy skrzy- �owania nerw�w wzrokowych, lub po�owicze niedowidzenie prawo- b�d� lewostronne, zale�ne od uszkodzenia chorobowego przedniej cz�ci szlak�w ffl�egowych. Niedowidzenie prawostronne jest bar~ dziej uci��liwe dla ucznia w szkole, gdy� utrudnia mu czytanie i pisanie, zmusza do sta�ego poruszania g�ow�, aby natrafi� na w�a�ciwy ci�g tekstu; przy lewostronnym po�owicznym poli. wi- dzenia prawe pole jest wolne i dlatego nie utrudnia tak czyta- nia. Ubytki kwadrantowe w polach widzenia prawo- lub lewostronne spotykamy przy uszkodzeniach tylnych cz�ci m�zgowych szlak�w wzrokowych, cz�sto po urazach g�owy. Zdarza si�, �e ubytk