Aby rozpocz�� lektur�, kliknij na taki przycisk , kt�ry da ci pe�ny dost�p do spisu tre�ci ksi��ki. Je�li chcesz po��czy� si� z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poni�ej. 1 FRANCISZEK ZAB�OCKI KR�L W KRAJU ROZKOSZY Wydawnictwo �Tower Press� Gda�sk 2001 2 OSOBY KR�L BARASZ � giermek i �mieszek Filandra1 SZTUFADA � marsza�ek minister2 GAMO� � dworski liczebny Ludwili3 FRYKASY4 � minister stanu HORTULAN botani�ci, FELICJA damy FLORBEL ogrodnicy Kr�la5 PLACYLLA honorowe6 RӯA ALZOR7 � czarnoksi�nik JASKIER8 osoby FILANDER � rycerz w�druj�cy9 FIO�EK kwiaty LUDWILA � infantka trebizondzka10 MACZEK wystawuj�ce � ANONIMA11 [Drugi Dygnitarz, Dragon, Urz�dniki sto�u kr�lewskiego, Urz�dnicy korony, Stra�, Sylfy, Salamandry, Gnomy, Najady12] Scena w Krainie Rozkoszy 1 Barasz � imi� �m�wi�ce� od stp. baraszka (dykteryjka), tak�e baraszkowa� (stroi� figle); �mieszek � b�azen. 2 Sztufada � imi� �m�wi�ce� od sztufady, pieczeni wo�owej nadziewanej; marsza�ek � tu: ochmistrz. 3 Gamo� � gapa, ciemi�ga, przeciwie�stwo sprytnego i inteligentnego Barasza; dworski liczebny � szeregowy s�uga dworski. 4 Frykasy � tak�e imi� �m�wi�ce� od frykasa, mi�snej potrawki w bia�ym sosie. 5 Hortulan, Florbel � imiona tak�e u Legranda, utworzone od �aci�skich wyraz�w hortulus (ogr�dek) i flos (kwiat). 6 damy honorowe � damy dworu. 7Alzor � imi� wschodnie, stosowne dla tajemniczego maga, kt�ry, jak ongi� astrologowie na dworach ksi���cych, pe�ni s�u�b� u Filandra, ratuj�c go z opresji, a pewnie dla niepoznaki zostaje przedstawiony przez Barasza jako dworski faktotum (a. I, w. 65�66). 8 Jaskier � autor w tek�cie (zob. a. I, przed w. 373) poda� Aster. 9 rycerz w�druj�cy � b��dny rycerz, jedna z najbardziej popularnych postaci poemat�w i romans�w rycerskich. 10 infantka trebizondzka � c�rka w�adcy cesarstwa trapezunckiego (istnia�o w l. 1204�1461) ze stolic� Trebizond� (obecnie Trabzon w Turcji nad Morzem Czarnym), od r. 1462 pod panowaniem Turk�w Osma�skich. �Lucile, infante de Trebizonde� trafi�a zapewne do tekstu Legranda z g�o�nego barokowego romansu w�oskiego II Colloandro fedele G. M. Mariniego, wydanego w przek�adzie na francuski Georges'a de Scudery w 1668 r. Zab�ocki, kt�ry swoj� Ludwil� nazywa tak�e kr�lewn� (a. I, w. 30), zna� zapewne romans o Koloandrze i po francusku, i po polsku (przek�ad: Koloander wierny Leonildzie, 1762). Wydaje si�, �e w literaturze europejskiej funkcjonowa� kiedy� zwrot: �kobieta pi�kna jak ksi�niczka czy infantka trebizondzka�, cho� uda�o mi si� napotka� zaledwie jeden przyk�ad u�ycia tego zwrotu we wsp�czesnej literaturze czeskiej. Taki zwrot m�g� powsta� zar�wno pod wp�ywem romansu Mariniego, bardzo ongi� popularnego, jak i pod wp�ywem bizantyjskiej ikonografii. 11 Anonima � Bezimienna. 12 Postaci wymienione w kwadratowym nawiasie nie zosta�y przez autora odnotowane w spisie; wyst�puj� jako �wita dworska, tylko Drugi Dygnitarz (a. II, w. 371) i Dragon (a. II, w. 496) wypowiadaj� po jednej kwestii. 3 AKT PIERWSZY SCENA I Alzor, Filander, Ludwila, Barasz, Gamo� FILANDER Tak tedy rozmaite zw�drowawszy kraje � I gdzie s�o�ce zapada, i gdzie jutrznia wstaje, L�dem, morzem, powietrzem, jak nikt z ludzi mo�e � Pozwolisz Alzor, �e mu winne dzi�ki z�o��. 5 Kt� je�eli nie czarne sprawi�y to ksi�gi,13 �e nad ludzk� moc wi�ksze zgromi�em pot�gi, �em si� tylu piorunom, tylu burzom z�o�y�?14 GAMO� A ja, �em z trwogi umar�, �em tu przecie o�y�. Zw�aszcza gdy cz�owiek wspomni na t� podr� nasz� 10 Prawdziwie osobliw�, nie ludzk�, lecz ptasz�.15 ALZOR Prawda, �e was niejednej odj��em napa�ci: L�dem, aby�cie w ziemne nie wpadli przepa�ci, Moc� moj� d�wign��em w powietrzn� dzielnic�,16 W drodze wi�za�em burze, dusi� b�yskawice, 15 Lecz co najgorsza, na co kunszt innych jest s�aby, Pomnicie te dwie �yse na o�ogach baby,17 T� trzeci� w zgrzybia�ego wieku szcz�tkach zdart�, T� ledwie �e maj�c� ludzk� posta� czwart�... BARASZ Przerywaj�c 13 czarne ksi�gi � ksi�gi czarnoksi�nika. 14 z�o�y� si� � oprze� si�. 15 ptasza podr� � wydaje si�, �e kraina rozkoszy jest wysp�, na kt�r� go�cie przybywaj� statkiem napowietrznym, mo�e balonem, kt�ry tak zachwyca� wsp�czesnych poety; w o kilka miesi�cy wcze�niejszej od Kr�la komedii Arlekin Mahomet, albo taradajka lataj�ca jest wa�nym instrumentem akcji, tak�e w Pasterzu szalonym, komedii p�niejszej od Kr�la, czarodziej Hyrkan pos�uguje si� pojazdem napowietrznym. 16 powietrzna dzielnica � przestworze. 17 �yse na o�ogach baby � wied�my na miot�ach; zwrot po raz pierwszy zastosowany w Zabobonniku (1781): W te to mocom szata�skim oddane godziny, Gdy baby na o�ogach lec� przez kominy Na rozstajnie, na bagna i na �yse g�ry... (a. I, sc. 5) 4 Z�e mniejsze... ALZOR Z�y tw�j, owszem, s�d o p�ci niewie�ciej; 20 Jak pierwsza m�odo�� w gronie niebianek j� mie�ci, Jak po ca�ej naturze jej urok�w w�adza Szerokie panowania swoje rozprowadza, Tak, gdy trupieje,18 dziwnej zmiany posta� bierze, Z�o�� ma�p, a szpetno�� jak� maj� nietoperze... LUDWILA Przerywaj�c 25 Za tak wielk� uprzejmo�� jakie� odwdzi�czenie? ALZOR Nad wszystko szcz�cie twoje i Filandra ceni�. Nadgroda dobrych czyn�w tym jednym obj�ta: Gdy kto �wiadczy, nie pomni, kto bierze, pami�ta. Filandrze, przy kochaniu uleganie statek!19 30 Kr�lewno, ty masz w liczbie wiernych, by� m�atek! BARASZ Co ma by�, a co b�dzie � r�nicy niema�o. Ale pytam, dok�d nas nieszcz�cie zagna�o? Jak bowiem s�dzi� mo�na, cho� w tak kr�tkiej chwili, Wszystko nie tak jak u nas, wszystko pi�kniej, milej, 35 Inne widoki, krzewy, zio�a, kwiaty, drzewa, Powietrze nawet l�ejsze i leksze powiewa. Jak si� ten kraj nazywa? ALZOR Trudno�� go nazwania U�atwiona zmy�lonym imieniem Kokania,20 Ja za� ku zrozumieniu waszemu t�umacz�: 40 Kraj Zbytnik�w. A je�li nierz�dne, pr�niacze I zniewie�cia�e �ycie, jak niekt�rzy wnosz�, Jest losem najszcz�liwszym i ludzi rozkosz�, 18 trupie� � obumiera�, starze� si�. 19 statek � tu: rozs�dek. 20 Cocagne [Przyp. autora]. Kokania � z francuskiego Cocagne, a to z w�oskiego Cuccagna, w wyobra�ni ludowej i w literaturze �redniowiecznej kraina wszelkiej obfito�ci, trywialne wyobra�enie Raju z mitologii judajskiej i chrze�cija�skiej, analogiczne do germa�skiego Schlaraffenlandu (krainy z�udze�) i staropolskiego Kraju J�czmiennego. 5 Ten k�t, w kt�rym krajowc�w nie inne jest �ycie, Krajem Rozkoszy mo�na nazwa� przyzwoicie. GAMO� 45 Gdy ten kraj Kraj Rozkoszy, nie�le si� nam wiedzie. Je�� najpierwsza jest rozkosz,21 my�lmy� o obiedzie. ALZOR Cierpliwo��... GAMO� Podrzy�niaj�c Tak, cierpliwo��! Kto nie chce, niech nie je, Ale ja �y� nie mog� tym wiatrem, co wieje. BARASZ krzywi�c si� Ani ja! Je�� co pr�dzej! FILANDER Jakby mazgaj kwili! 50 To� i my nic, tak jak wy, ni jedli, ni pili. BARASZ Tak, �ni jedli, ni pili�! Ma�e� to �akocie W ustawicznych umizgach, w ci�g�ej �y� pieszczocie? �zy, westchnienia, jeszcze �zy, i jeszcze westchnienia � To� to ros�, to sztuka mi�sa, to pieczenia. GAMO� z podziwieniem 55 Patrzcie no, patrzcie! Jaka� z oblicza, z odzie�y I z postaci szczeg�lna ku nam maska22 bie�y. BARASZ Fraszka odzie�, patrzcie twarz! Jakie znami� zdrady! 21 Gamo� ma rysy podobne do Pustaka z Fircyka w zalotach, o kt�rym �wistak m�wi: �U ciebie nic wi�cej Tylko w materyjalnych rzeczach smak bydl�cy!� (a. III, w. 93�94). 22 maska � przebranie karnawa�owe, tu: dziwad�o. 6 ALZOR Tajny te� to minister kr�lewskiej jest rady. SCENA II Alzor, Filander, Ludwila, Barasz, Gamo�, Sztufada SZTUFADA pr�dko jak g�upi K�aniam! C� nam wydarza mie� tak rzadkich go�ci? BARASZ 60 G��d najpierwej, potem ch�� poznania waszmo�ci. SZTUFADA Gdy tu jestem, macie mnie, pomy�l� o reszcie, Lecz najprz�d niech si� godzi spyta�, kto jeste�cie? FILANDER Ja rycerz w�druj�cy, w tym pi�knym obrazie Bogini moja. Wskazuje Ludwil� BARASZ A my tej bogini pazie. 65 Ten za� pan, Wskazuje Alzora zwi�z�y daj�c rys jego przymiotom W jednym s�owie zamykam, jest dworskim faktotum23. FILANDER Wszed�szy o ni� w turnieje z lud�mi olbrzymami24, Mimo tych wielkolud�w pobitych krociami, Mimo zdrowia i �ycia tysi�czne ofiary, 70 Gdy przy mnie by�o m�stwo, a za nimi czary, 23 faktotum (z �ac.) � urz�dnik do wszelkich porucze�, totumfacki. 24 ludzie olbrzymy � walka rycerzy z olbrzymami to jeden z motyw�w poezji rycerskiej i heroikomicznej, np. walka z olbrzymami w poemacie Ariosta Orland szalony (ksi�ga XXXIX). U Legranda nie ma wzmianki o gigantach, natomiast Zab�ocki raz jeszcze w a. III, w. 193 przypomina potyczki Filandra z olbrzymami. 7 Musia�em p�j�� na odw�d; lecz straszne przypadki Pokonane, mam m�stwa niew�tpliwe �wiadki. Nie szerz� si� z opisem, i�em przeby� morza, Ziemi, powietrza... dosy�, �e mnie szcz�sna zorza25 75 Tu stawi, gdzie zaj�te mn�stwem cud�w oko O narodzie i kr�lu sprawia my�l wysok�26. SZTUFADA Jak minister, gospodarz kraju, mam z urz�du Powinno�� przyj�cia was, a przez wdzi�czno�� wzgl�du Dla podr�nych, co (nie jak w�drowni oszczerce) 80 Krajom, gdzie goszcz�, nios� szacunek i serce, �e ten sam b�dzie kr�la sentyment i dworu, R�cz� s�owem ministra i s�owem honoru. BARASZ Honor dwor�w i s�owa, was ministr�w, znamy, Jak s� szczere, rzetelne, bez cienia, bez plamy 85 I gdyby przysz�o zgrzeszy� z�� my�l� w tej mierze, Szuka�bym przywar w prostych ludzi charakterze, Nie za� w klasie magnat�w, kt�rym, jak na wiano, W kolebce od natury wszystko dobre dano.27 Lecz m�wi�c o tym kraju, co w pierwsz� my�l wpada, 90 Jakie jego granice, jaka te� posada?28 SZTUFADA Granice nierozleg�e; miar� tego kraju Nie przeci�g29, lecz wszelkiego jest rozkosz rodzaju... GAMO� Przerywa Prawda� to, czemu wierzy� nie mo�na tak snadno, �e tu krajowce rzecz� nie trudni� si� �adn�? BARASZ 25 szcz�sna zorza � szcz�liwa gwiazda; zorza � gwiazda poranna czyli planeta Wenus, widoczna na firmamencie przed wschodem s�o�ca. 26 my�l wysoka � tu: pochlebny s�d. 27 Opinie takie dwukrotnie wyra�one w Fircyku w zalotach: Pustak (a. II, w. 520�522): Czasem jeszcze bywa i tu w modzie, Lecz nie mi�dzy pierwszymi, i je�li trafia si�, To si� trafia najcz�ciej w niskich ludzi klasie. albo Podstolina (a. III, w 369): �C� to dziwnego, �e sk�ama� cz�ek pod�y?'' 28 posada � tu: po�o�enie, sytuacja. 29 przeci�g � przestrze�. 8 95 I �e tu ustawiczne, czemu ja nie wierz�, �niadania, podwieczorki, obiady, wieczerze, Reduty, maskarady, bankiety, biesiady, �e sama prawda, nie fa�sz, otwarto��, nie zdrady, �e nie macie juryst�w30, s�downictwa, spor�w, 100Pieni31, chor�b i nad nie szkodliwszych doktor�w, �e nie siej�, nie orz�, a przecie� szcz�liwa Obfite rok w rok ziemia wydaje wam �niwa, �e u was zaraz skutek styka si� z nadziej�32; Wreszcie, �e starki33 m�odn�, nieg�adkie pi�kniej�? SZTUFADA 105 Wszystko jest tak, jak m�wisz, istotnie, prawdziwie, Ale tym, co wam powiem, wi�cej was zadziwi�. U nas tak jest: gdy komu ubra� si� podoba, Idzie w gaj, jest gotowa w gaju garderoba; Chce je�� czy pi�, co czyja mo�e spragn�� wola, 110 Kuchnie, piwnice � pe�ne ich s� gaje, pola; Jak u was w �r�d�ach wody, u nas tryska wino. GAMO� O najszcz�liwsza ziemio! BARASZ O rajska kraino! SZTUFADA Zamiast deszcz�w i �nieg�w, jak pora, jak czasy, Tu spadaj� kwiczo�y, jarz�bki, bekasy, 115 Kuropatwy, cietrzewie, spadaj� przysmaki: Paj�ki, glisty, �aby, polipy, �limaki...34 GAMO� A barany na przyk�ad, a wo�y, ciel�ta? 0 Przedstawienie w Amfiteatrze na Wyspie w �azienkach, 1960 rok Tadeusz Janczar � Barasz, Andrzej Tomecki � Gamo� 30 jurysta � prawnik, sta�y przedmiot satyry o�wiecenia. 31 pienia � pieniactwa. 32 skutek styka si� z nadziej� � wystarczy pomy�le�, a rzecz si� spe�ni. 33 starka � staruszka, spotykania jeszcze w gwarach. 34 Wymienione tu ptactwo �owne jak z najlepszego szlacheckiego sto�u, u Legranda jedynie skowronki i go��bie, nie ma tak�e paj�k�w (!), �ab itd. 9 SZTUFADA Czekaj�e, tamto jedz� przebrane35 pani�ta, Te za� jak po�ledniejsze, mniej kosztowne dary, 120 Spadaj� tak�e na st�, lecz na koniec szary, Tak dalece, �e aby apetyt umorzy�, Do�� jest w g�r� nos zadrze� i usta otworzy�. GAMO� Patrz, waszmo��, ja otwieram, przecie� nic nie czuj�, Jak tylko to, �e mi wiatr po g�bie pl�druje. SZTUFADA 125 Najprz�d, go�ciu, tutejsze masz pozna� zwyczaje, U nas nikt nie je pierwej, a� si� kr�l pan naje. BARASZ Dobrze to jest; z tym wszystkim, jak na nasz stan niski, Nie spad�yby nam z deszczem cho� ze dwa p�miski? SZTUFADA Nie spadn�, lecz wam powiem jeszcze tajemnic�, 130 Kt�r�, jak potem macie sprawia� si�, o�wiec�. Tu nie ma k�ska ziemi, iskry ognia, wody, Powietrza kropli, gdzie by nie mia�o gospody36 Jakie� stworzenie, kt�re cho� w istotach r�ne, W tym jak jedno, �e wszystkie s� ludziom us�u�ne. 135 Lecz tak trwa�� niezmiennie wszystko idzie drog�, �e jej w niczym nikt chybi� nie ma dla nikogo. FILANDER Tym tworom, chc�c cho� my�l� da� jakie� korpusy37, Nie s�� one jak u nas upiory, pokusy? SZTUFADA Rzeczy trudnych obja�nia� nie chc� przez trudniejsze, 140 Lecz jakie s�, nie zwi�ksz�, ani ich pomniejsz�. Wy mniemacie, widz�c to, co oko zobaczy, �e�cie wszystko widzieli � tu wszystko inaczej38. 35 przebrane � wybrane; w Kokanii, jak z tego wynika, nie ma r�wno�ci. 36 gospoda � siedlisko. 37 korpusy � postacie, cia�a, kszta�ty. 38 Aluzja do postawy empiryst�w, zastosowana w przewrotnej intencji, bo przecie� Sztufada jest postaci� 10 Tych stworze�, kt�rych mamy g��wnych r�nic39 cztery, Najprz�d powiem imiona, potem charaktery. LUDWILA do Filandra 145 Prawdziwie osobliwo��! W �ywio�ach40 narody! SZTUFADA Tak jest, ma je powietrze, ziemia, ogie�, wody. I tak w powietrzu �yj� Sylfy, Gnomy w ziemi, Najady pod wodami kryj� si� czystemi, A Salamandry �adnym ogniem niepo�yte 150 Sk�adaj� jedn� wsp�ln� t� rzeczpospolit�. BARASZ Gamoniu, gdyby mo�na wnij�� z nimi w sojusze, Sobie w tym mniej, lecz tobie wiele szcz�cia tusz�!41 Ja bym m�g� j�� si� wody, ciebie szcz�cia god�o Mo�e by na powietrze szczeblami powiod�o. GAMO� 155 Ja szcz�ciu42 nierad ufam, lecz twoje przymioty... Je�li kto godzien za nie podwy�szenia, to ty. SZTUFADA Dos�uchajcie� mnie! Sylfy poluj� na ptaki, Najady tym s� u nas, czym u was rybaki, Gnomy na czworono�ne sid�a stawi� zwierze43; 160 To wszystko, gdy si� celne z pod�ego wybierze, Odnosz� do Salamandr, kr�lewskich kucharzy, Tam si� sosuje, tam si� dusi, tam si� warzy, Tam zagniata, przyprawia i w�dzi, i piecze Na u�ytki, jak wszystkim wiadomo, cz�owiecze. 165 Ale ma kr�l pan nadej��. W�a�nie zwyk� t� por� Trawi� czas sw�j w ogrodzie na rozrywkach z Flor�44 jednoznacznie komiczn� i wyszydzon�. 39 r�nica � tu: gatunek. 40 �ywio�y � podzia� na �ywio�y ziemi, ognia, wody i powietrza wywodzi si� ze staro�ytnej filozofii przyrody, tu w wersji nowo�ytnej najpewniej � jak domy�la si� W. Kubacki � z inspiracji pism Paracelsusa, kt�re wykorzysta� Legrand, od niego przej�� go Zab�ocki z dobrodziejstwem inwentarza. 41 tuszy� � spodziewa� si�. 42 szcz�cie � Fortuna, los. 43 zwierze � zwierz�ta, l. mn. od stp. formy zwierz. 44 Flora � w rzymskiej mitologii bogini kwiat�w, zwi�zana z tradycj� �wi�t ku czci rodz�cej si� natury, wiosennych Florali�w, podobnych do greckich �wi�t ku czci Dionizosa. 11 I czyni� popis kwiat�w. Wiecie�, jakie kwiaty? GAMO� Zapewne co najrzadsze: kaktusy, granaty... SZTUFADA Rzecz ta nie wiem, czy od was b�dzie do�� poj�ta: 170 Naszych ogrod�w kwiaty s� pi�kne dziewcz�ta, Lecz bior� im w�a�ciw� barw�, woni�, posta�. BARASZ Brawo! Skoro tu takich kwiat�w mo�na dosta�, Tak jak tu stoj�, biegn�, bo takie ogrody Bawi�y mnie, gdy by�em wi�cej jak dzi� m�ody, 175 A lubo w zio�ozbiorze45 zale�a�em pole, Mo�e co� i przypomn�, cho� si� namozol�, Zawsze pierwej podjad�szy. Ale �e tu r�e Samiczki, tak jak u nas, maj� sw�j cier� mo�e, Aby si� nie utrudzi� prac� bezowocn�, 180 Uszczkn� sobie ro�link�46 jak� �acn�, nocn�, Aby wiedzie�, czy r�wnie w ka�dej �wiata stronie Jednakich kwiat�w te� s� i smaki, i wonie, Powaby, i odrazy, i tam, i tam dalej... Lecz zda mi si�, �e s�ycha� co� tak, jakby grali Tu si� opodal daje s�ysze� g�os d�tych instrument�w 185 Czy w puzany47, czy w surmy. SZTUFADA To daje wiadomo��, �e w te miejsca ma nadej�� wkr�tce kr�l jegomo��, Nie zwyk� bowiem ze swoich rusza� si� pokoj�w, Tylko wpo�rz�d tr�b, kot��w, waltorni, oboj�w. U nas tu a� do bydl�t same wirtuozy. GAMO� 190 Czy podobna? Barany; na przyk�ad, psy, kozy... SZTUFADA 45 zio�ozbi�r � modne w XVIII w. herboryzowanie, tu jednak w sensie mi�osnych igraszek; zale�a�em pole � zaniedba�em. 46 nocna ro�linka � w oryginale: belle de nuit � pi�kno�� nocy. 47 puzan � puzon. 12 Os�y nawet jak ludzie... BARASZ wskazuj�c Gamonia A u nas jak os�y Ludzie. Tak to z swych karb�w48 rzeczy si� wynios�y. SZTUFADA Ale skracam m�wienie. Odejd�cie na chwil�; Jest u nas do widzenia pi�knych rzeczy tyle, 195 Mo�na si� dobrze bawi�. Ja dam zna� Kr�lowi, �e�cie tu; rad us�ysz�, co mi na to powie. W�a�nie teraz nadchodzi Wielka Stanu Rada, Gdzie ka�dy z Kr�lem m�wi i Kr�l odpowiada. GAMO� Rada pod go�ym niebem? BARASZ Gdzie� tron, �awy, krzes�a? SZTUFADA 200 W moment gmach naszych Gnom�w ujrzycie rzemies�a. Dekoracja odmienia si� w pyszn� sal� Jak�e, nie m�wi�em wam? Patrzcie... GAMO� Co za g�owy! W mgnieniu oka tak pyszne, wspania�e budowy! BARASZ Ju� co pa�ac, to pa�ac rzadko gdzie widziany! SZTUFADA Fraszka pi�kno��, ale smak! Widzicie te �ciany? 48 karb � okre�lony porz�dek. 13 GAMO� 205 Jasne, bia�e... SZTUFADA Ale ich nie znacie przymiotu: I w mi��sz49, i wzd�u�, i wszerz s� z cukru kandyzbrotu. BARASZ Gamoniu, urwij kawa�! SZTUFADA nie puszczaj�c Gamonia C� to za gor�czki! Dos�uchajcie�, te gzymsy... GAMO� Konfitury, p�czki... SZTUFADA Wszystko porujnujecie, wszystko si� obali! BARASZ 210 Wszystko mo�na zatrzyma�, ale nie g��d! Dalej! Rw� si� do �upania cukrowych �cian Spieszmy si�, spieszmy!... SZTUFADA Wstrzymuj�c ich Ja�� to nic u was nie wa��, Ja minister? Nie jedzcie pa�acu, nie ka�e! Szcz�ciem Kr�l Pan � wyjd�cie st�d! Wszyscy spiesznie wychodz� SCENA III 49 w mi��sz � w g��b; kandyzbrot (z niem.) � cukier kandyzowany, czyli grubokrystaliczny, zwany inaczej cukier lodowy. 14 Kr�l, Frykasy, Sztufada, Dworscy KR�L Dworscy moi, hola! Wszyscy wyj�� macie, taka pa�ska moja wola, 215 Mam z moimi ministry mie� rad� tajemn�. Frykas, Sztufada, oba zostajecie ze mn�! Pauza Ministry, kraj�w moich i tronu ozdobo! Cho� ja kr�l, wy ministry, szczerze m�wmy z sob�. Wiecie, jak ma�ych jestem panem posiad�o�ci, 220 �wiat ledwie s�yszy o nich i ju� mi zazdro�ci. Lecz co mi to kr�lestwo, te wielkie zaszczyty, Kiedy w nich smak utracam, przeto �em ich syty. Nie, nie tak ja szcz�liwy, jak mo�e my�licie. Je��, pi�, spa� i co� wi�cej � to� to ma by� �ycie? 225 Ta obfito�� napoj�w, ten dostatek mi�sa � Wszystko jest dla syto�ci, dla smaku ni k�sa. FRYKASY Prawda, dobry apetyt, kto si� na� nie skar�y, Wystarcza za przypraw�, za wszystkich kucharzy. KR�L Nade wszystko za� dziewcz�t gromada tak mnoga. 230 C� mi po nich? Powolne wszystkie, �adna sroga, �adna taka, co by jak twarda morska ska�a T�uc si� ba�wanom, ale nie wskr� przeszy� da�a, Co by jak ta przyjemna w �artach ba�amutka Rzek�a czasem: �Nie swywol, bo dostaniesz szczutka!� 235 Ot� to jest rokambu�50, co t�py smak dra�ni: Zaraz si� cz�owiek rusza i porywa ra�niej. Wszak prawda? SZTUFADA Wielka prawda, najja�niejszy panie! KR�L S�uchajcie�, w tym co my�l�, jakie wasze zdanie? Chcia�bym na czas niejaki z�o�y� uprzykrzony 240 Ten ci�ar majestatu, ten ucisk korony. Pauza 50 rokambu� (fr. rocambole) � gatunek czosnku, podniecaj�ca przyprawa. 15 Ale �e tron rzecz pi�kna... SZTUFADA Lecz w nim zn�j i praca. FRYKASY przeciwiaj�c si� Ale kto tron opu�ci, rzadko do� powraca. KR�L ��dam wi�c rady waszych wiernych uprzejmo�ci51, Czy lepiej by� mi kr�lem, czy przej�� do r�wno�ci? SZTUFADA 245 Panie, m�wi�, jak my�l�, a jak my�l�, s�dz�: Mie� tysi�czne i wszystkie dogodzone ��dze, Chcie� je�� i je�� do zbytku, chcie� pi� i pi� z gar�a,52 Aby si� �adna pi�kno�� chuciom nie opar�a, �e mijam inne ludzkich rozkoszy bawid�a,53 250 A czym jednym podobno r�ni�my od byd�a, Pytam, kiedy cz�ek szcz�cia wi�cej czuje �aski, Jak kiedy z k�opotami zmierzy si� w zapaski, Gdy go bieda przetrzepie, ch��d i g��d przesili, Czy mo�na jak na�wczas uczu� rozkosz milej? 255 Porzu� wi�c, panie, rozkosz wchodz�c� przez zmys�y, Z pr�nowania ju� pa�skie cz�onki ci uwis�y. Zacznij to tym, a tamto tamtym, kr�ciej, d�u�ej, Przynajmniej wiedzie� b�dziesz, co, gdzie i jak s�u�y. Nie radz� jak polityk, lecz radz� po prostu: 260 Aby� smacznie jad�, obierz niekt�re dni postu. Je�li ci czerstwe zdrowie z�e sprawia humory, Od czeg�, najja�niejszy panie, s� doktory? Sprowad� kilku do kraju, ich w tym b�dzie g�owa, �e wasza kr�lewska mo�� przestanie by� zdrowa. 265 Przed wszystkim jednak jako pe�ne trud�w �ycie, Z�� kr�lewsk� dostojno�� i �yj pracowicie. Sko�czy�em. My�li twoich rad s�ucham, kolego! FRYKASY 51 wasze wierne uprzejmo�ci � zwrot grzeczno�ciowy �wasza uprzejmo�� jest oficjaln� formu�� stosowan� w korespondencji kr�l�w polskich z senatorami Rzeczypospolitej. W satyrze Joannes Sarcasmus (w. 24) Zab�ocki u�y� zwrotu: �Jestem referendarskiej uprzejmo�ci s�ug��, m�wi�c o Hugonie Ko���taju, 52 z gar�a � z gard�a, co si�, ile si� da. 53 bawid�o � co�, czego funkcj� jest zabawianie. 16 Zdanie twoje jest zdanie ministra wielkiego. Prawda, by�oby pi�knie i z rozumem zgodnie, 270 A�eby Kr�l �y� raczy� mniej nieco wygodnie, Mniej leniwie, a wi�cej trocha pracowicie, Niech si� dowie, jakie jest r�k i n�g u�ycie, Niech wie, �e nie na tym jest tron kr�la opartym, A�eby by� pijakiem, zbytnikiem, ob�artym � 275 Ale aby na chwil� z�o�y� panowanie, Tak jak Kr�l Pan ma rozum, na to nie przystanie I ja tego jak s�uga przychylny nie radz�. Monarcho! Pomy�l tylko o swojej powadze: Nar�d liczny, na twoje skinienia gotowy, 280 Serca ci wierne daje, pod tron schyla g�owy, A ty na stolcu pa�skim ho�y, czerstwy, �wie�y Wysoko i szeroko siedzisz jak nale�y. Powtarzam, nie pod moim styrem54 to si� zdarzy, Nie z�o�y pan korony, bo mu w niej do twarzy, 285 Bo by �a�owa� potem w czapce si� ujrzawszy. A zatem przyjmij pro�b�, Kr�lu naj�askawszy, Niechaj mi�o�� narodu przemaga nad tob�, Wyrozumiej �zom, wzrusz si� wszystkich nas �a�ob�, We� przedsi� my�li lepsze i p�ki jest pora. 290 W imi� narodu prosz�, daj nam sukcesora?55 KR�L Pauza milczenia Jak widz�, rzecz zwa�ywszy na oboj� stron�, G�upstwo zrobi�bym, gdybym z g�owy zdj�� koron� I przysz�o by mi na to, co spotka�o wielu, �e jak tyka pod jesie� obna�ona z chmielu, 295 Gdy wie�ca, co jej nago�� okrywa�, postrada, Ptak si� pod ni� nie gnie�dzi, lecz na ni� usiada; Jak na pochy�e drzewo kozy � m�wi� � skacz�,56 Tyle wyzuci z swoich pa�stw kr�lowie znacz�. Ko�cz� wi�c rozmys� na tym. Zacny m�j Frykasy, 300 Ministry tym s� w pa�stwie, czym we drzwiach zawiasy, Na was si� waga mocarstw i kr�l�w osadza, Rada twoja przedziwna jest, bo mi dogadza. Ju� nie z�o�� korony, a �e� przy honorze Swojego pana obsta�, rad zbawiennych wzorze, 305 �e� przy tym z��czy� rzadk� mi�o�� ku ojczy�nie, 54 ster � ster, rz�dy. 55 sukcesor � Frykasy, podpora tronu, domaga si� prawnego dziedzica, podobnie w a. III, w. 403�406: mo�e by� odczytane jako aluzja do sytuacji Stanis�awa Augusta, kt�ry mia� jedynie potomstwo z nieprawego �o�a. Opozycjoni�ci kr�la widzieli w ewentualnym ma��e�stwie i jego potomstwie zamach na prerogatywy wolnej elekcji, p�niej za� w czasie Sejmu Wielkiego wy�oni�a si� zawi�a sprawa sukcesji tronu. 56 Podobnie w Fircyku w zalotach: �Przys�owie: Na pochy�e drzewo kozy skacz�. Chcia�aby mi kochana imo�� gra� na nosie...� (a. I, w. 344�345). 17 Pi�� tysi�cy czerwie�c�w57 bierzesz w darowi�nie. Ma�e wprawdzie pieni�dzy u nas s� u�ytki... FRYKASY Ale na nie, jak na lep, lgn� nasze kobietki. KR�L konfidencjonalnie A bez kt�rych �aden z was... FRYKASY Kr�la pana wzorem, 310 Jak to bywa zwyczajnie: ho�ota za dworem. KR�L Nim mi t�um interes�w przerwie to zacisze; Niech kart� wygotuj� do skarbu, podpisz�. SZTUFADA na stronie Podchlebi� i skorzysta�; otwarcie nie mog�, Ale skrycie zaszkodz� i wliz� mu w drog�. G�o�no do Kr�la 315 W�a�nie te� ziemia nasza dosta�a dzi� go�ci; Ludzie jacy�, �wiadomi snad� pa�skiej wielko�ci, Prosz� o pozwolenie, aby tu czas jaki Mogli r�wnych u�ywa� swob�d jak rodaki. KR�L Nie�le to, lecz trzeba by w wi�kszej co� powadze 320 I majestacie. Gdzie� s�? SZTUFADA Zaraz ich wprowadz�. KR�L Tymczasem kwiaty, kt�re przeziera�em rano 57 czerwie�ce � czerwone z�ote, dukaty. 18 I kaza�em poznaczy�, przede mn� niech stan�. Kilku z nich ju� p�kowie brz�k�o,58 ju� i puszek Zwiastowa� bliskie kwiatka wywicie z pieluszek, 325 Ten wi�c moment zda mi si� by� godzien uwagi. FRYKASY Prawda, panie, te kwiaty s� tak jak szparagi: Nie uszczkn�� m�odocianych, co kr�tk� trwa chwil�, Ju�ci nieu�yteczny z nich chwast i badyle. KR�L Odemkn�� m�j wirydarz!59 [Frykasy i Sztufada wychodz�] SCENA IV Kr�l, Hortulan, Florbel, Kwiaty, to jest osoby KR�L ucieszony Kunszt i przyrodzenie 330 Mog�� milsze dla oka wystawi� widzenie Jak �ywe, �wie�e farby? Kochany Florbelu, Znam te kwiaty, lecz imion zapomnia�em wielu. FLORBEL Nic dziwnego! Kr�l Pan tak kr�ci si� jak fryga, Interes z interesu, jeden drugi �ciga, 335 Wi�c aby ich nazwiska kr�lewska mo�� zgad�a Pod�ug naszego trzeba zna� je abecad�a. �piewa60 Stokro� kwiat wdzi�ku i ciszy, Te� i laszka61 ma przymioty, 58 p�kowie brz�k�o � nabrzmia�y p�k otworzy� si� z lekkim ha�asem. 59 wirydarz � wyodr�bniona cz�� parku lub ogrodu, gdzie uprawia si� ozdobne kwiaty lub zio�a lecznicze; kunszt sztuka; przyrodzenie � natura. 60 W Autografie na obok pie�ni Florbela i Hortulana Zab�ocki wpisa� w kolumnie �aci�skie nazwy kwiat�w, o kt�rych mowa w tek�cie, i tak: Bellis (stokrotka), Lilia Convalia (laszka), Lichnis Coronaria (firletka), Chrysanthemos, Convulvulus (pow�j), alias Atropa (belladona czyli atropa), Vinca Parionca [?] (barwinek) i Amaranthus. U Zab�ockiego wyst�puj� inne kwiaty ni� u Legranda, zaledwie kilka nazw jest wsp�lnych: maczek, laur, hiacynt, fio�ek i tuberoza. 61 laszka � le�na konwalia. 19 Firletka62 im towarzyszy, 340 Chryzantem kwiatek pieszczoty. HORTULAN Pow�j � serca upominek, Belladona63 � nocny kwiatek, �ywa zawsze ch�� � barwinek, Amaran64 � zbytnik, niestatek. FLORBEL Helijotrop65 � przywi�zanie, Aster � nad�to�� i pycha, Lilija � czyste kochanie, Fijo�eczek � sk�onno�� cicha. HORTULAN Maczek � mi�o��, kt�ra drzymie, Laur, co nie chce przyj�� do skutku, Tego kwiatka zna pan imi�, To cyprysek66 � zi�ko smutku. Lecz raczej niech kwiat ka�dy przez ta�ce i pienie Da zna� swoje przymioty, w�asno��67, przyrodzenie. �piewa 355 Kwiaty, co was Flora pie�ci Dla mi�o�ci na u�ycie, Ile was ten ogr�d mie�ci, Piel�gnuje, daje �ycie; Wdzi�kom si� waszym dziwiemy, 360 Pi�kno�� wasza nas zachwyca, Lecz ta pi�kno�� �wiadek niemy, Nie do�� jeszcze nas o�wieca. Niech za sob� ka�dy, co wie, W czym celuje, sam opowie. RӯA �piewa 62 firletka � kwiat polny z rodziny go�dzikowatych. 63 belladona � wilcza jagoda, zawieraj�ca substancje truj�ce, dzia�a narkotycznie, dlatego �nocny kwiatek�. 64 amarant � szar�at. 65 heliotrop � ro�lina zielna o kwiatach bia�ych lub fioletowych, o przyjemnym zapachu. 66 cyprysek � zi�ko smutku � w symbolice sentymentalnej symbol smutku i �a�oby; u Legranda nie wymieniony. Mickiewicz dopiero w s�awnych wierszach Pana Tadeusza (ks. III, w. 588�593) zdeprecjonowa� warto�� symbolu, przyr�wnuj�c cyprysowe drzewo do �lokaja Niemca w dworskiej �a�obie�. 67 w�asno�� � tu: w�a�ciwo��. 20 365 Ja ta jestem wdzi�czna, ho�a, Kwiat jutrzenki, kwiatek R�a, Jej to staranie, nie czyje, �em tak pi�kna i �e �yj�; Z kwiatem, prawda, �e cier� nosz�, 370 Lecz im wi�cej cierniem ranie, Tym milsze zdarzam rozkosze. Szcz�liwy, kto mnie dostanie! ASTER Nie jestem jak inne zio�a, Pochodzenie moje z nieba, 375 Plemi� Lucyny68 i Feba, B�stwo jesieni ko�cio�a.69 Boskiego te� chc� uwielbienia. Nie jest moim zwolennikiem, Kto mnie czci serca p�omykiem � ��dam serc ca�opalenia. FIO�EK70 Ja prosty, drobny Fijo�ek, Wdzi�czny wiosny pierwszy wianek,71 Cel zdobyczy chciwych pszcz�ek, Ch�opi�t i dziewcz�t sielanek,72 Lecz dni moich kr�tkie trwanie; Zgon i �ycie z wiosn� bior�, Kto t� jedn� zaspa� por�, Ju� mnie wi�cej nie dostanie. MACZEK Wy, co na srogie p�aczecie, 68 Lucyna � nimfa; Febus (z �ac.) � przydomek Apollina jako boga �wiat�a. po w. 395 Tu brak �smego wersa i aria jest nie doko�czona. 69 ko�ci� jesieni � miejsce kultu b�stw jesieni, poniewa� astry kwitn� jesieni�. 70 O pie�ni Fio�ka pisze si�, �e wykazuje podobie�stwo z Pierwiosnkiem Mickiewicza; o bezpo�redniej inspiracji nie mo�e by� jednak mowy, chodzi raczej o jakie� wsp�lne �r�d�a literackie. Je�li chodzi o Zab�ockiego, inspiracja Legranda jest oczywista; oto w przek�adzie z francuskiego piosnka Fio�ka: Ja to jestem prosty fio�ek, Uciecha naszych p�l, Igram sobie, jestem p�ochy, Korzystajcie, m�odzi kochankowie, Nie tra�cie s�odkich chwil, Strze�cie si� d�ugiego czekania, Ma�o czasu, by mnie zdoby�, Szcz�liwy, kto czas wykorzysta! 71 wianek � tu: kwiatek. 72 sielanki � wie�niacy i wie�niaczki. 21 Co cierpicie od dziwaczek,73 Ulga dla was w moim kwiecie, Ja to jestem kwiat snu, Maczek. Kto szcz�cia nie zna na jawie, We �nie widzi jego mar�, Ja go szcz�ciem przez sen bawi�. ANONIMA Ja ta, panie, Anonima, Bez kt�rej rozkoszy nie ma. Ja sta�ych ogni�w och�oda, Cel ��da�, cierpie� nadgroda. 400 O niewdzi�czni, co mam za to, �e statku jestem zap�at�? Szkodz� ja tym sama sobie: Wie�cz�c sta�o��, p�ochych robi�. KR�L Mn�stwo kwiat�w i pi�knych, lecz id�c do tre�ci: 405 Kt�ry� kwiat mocniej kocha, kt�ry wdzi�czniej pie�ci? FLORBEL �piewa R�a pi�kna, lecz ma ciernie, Jacynt74 kocha, ale miernie, Tuberoza wdzi�cznej woni, Lecz trud wielki wzdycha� do niej, 410 Rzecz odk�ada do miesi�cy, Dra�ni, �udzi i nic wi�cej. Moja zatem, panie, rada: Kwiat, co na pierwsz� ch�� woli Tkn�� si� i u�y� pozwoli, 415 Tobie gwoli niechaj spada. KR�L Aby prawd� powiedzie�, a nie sk�ama�, wol� Kwiat taki, co mnie sparzy, co czasem ukole... SCENA V Kr�l, Hortulan, Florbel, Sztufada, Alzor, Filander, Ludwila, Barasz, Gamo� i Kwiaty 73 dziwaczki � kapry�ne dziewczyny. 74 jacynt � hiacynt. 22 SZTUFADA Oto ci cudzoziemce! KR�L K�aniam uni�enie. FILANDER Kr�lu, dziwnym zdarzeniem... KR�L Przerywam m�wienie! Do Dworskich 420 Niechaj o�lepn�! Niechaj natychmiast tu p�kn�, Je�li widzia�em kiedy stworzenie tak pi�kne! Jako� co� czuj� w sobie, co� jakby spazm, kt�ry Od do�u mnie porywa, a ci�gnie do g�ry. FILANDER ko�cz�c przerwane m�wienie Kr�lu, kt�rego dobro� o�miela i tuszy...75 Kr�l zawsze w sowizdralskim a niezgrabnym ruchu76 425 Niesiemy przed tron pro�b�... KR�L Nie tr�bi� mi w uszy! FILANDER Kr�lu m�dry, pot�ny, wielkomy�lny, czu�y... KR�L przerywa A najprz�d niecierpi�cy nudnego gadu�y Jak wa�� jeste�! Mojego dworu etykieta 75 tuszy� � tu: dawa� nadziej�. 76 sowizdralski ruch � b�aze�ski gest. 23 Jest milcze� � u nas zero m�wca i poeta! 430 Od walnych77 interes�w mam ministr�w uszy I g�by, im jest wolno bzdurzy� czas najd�u�szy, W ma�ych za�, jak s� twoje, sam od majestatu Mojego odpowiadam: arwani�cie katu!78 Obraca si� do Ludwili Ale ty, najmilejszy, ty przecudny kwiecie, 435 przy tobie co s� moje kwiaty? Mierzwa, �miecie! Tu Kwiaty rozgniewane wychodz� z ogrodnikami Ale nim czas oka�e, jak tw� pi�kno�� ceni�, Niech to uca�owanie, niech to u�ci�nienie... Chce j� mniej grzecznie i karczemnie �ciska� LUDWILA Kr�lu! FILANDER do Alzora ustraszony Alzorze! KR�L do Sztufada Ju� te� dawne rzeczy pomn�, Lecz stworzenie tak pi�kne i razem tak skromne... Do Ludwili pr�dkim m�wieniem 440 Ciep�a� jeste� czy zimna, trudna czy u�yta? LUDWILA Z jakich�e mnie pobudek Kr�l Pan o to pyta? Dusza moja mo�e� by� inaczej wzruszona, Jak tylko czci� dla g�owy, na kt�rej korona? KR�L To� to jest w�a�nie, co mi ko�ci� w garle staje! 77 walne � wa�ne, pa�stwowej wagi. 78 arwani�cie katu � bodaj was kaci wzi�li, popularne wyra�enie w komedii o�wiecenia. 24 445 Mam dziewcz�ta i pi�kne, pe�ne ich seraje, Ale wszystkie jak owce, co za wilkiem bieg�, A mnie to wcale nie w smak, wcale nie chc� tego I kiedy� tedy� rad bym do�wiadczy� r�nicy. Zawsze owce... a ja mam poci��k�79 do lwicy, 450 Aby mnie udrapn�a, uszczypn�a czasem, Czasem ciszkiem, lecz cz�ciej z oporem, z ha�asem. Pr�dkim m�wieniem Jest-�e w tobie cho� jedna z tych wad lubych wada? LUDWILA Prosz� przebaczy�... Kr�l Pan sam nie wie, co gada. KR�L Jak to nie wiem? Przecie� si� t�umacz� nie dziecku 455 I w rzeczy zrozumianej i nie po turecku, Lecz �e co sercu mi�e i powt�rzy� mi�o: Kocham ci�, wszak ju� jasno m�wi�, nie zawi�o? LUDWILA Nieszcz�liwam! KR�L Z czym takim? Chimera kobieca! Kr�l serca chce twojego, Kr�l ci si� zaleca... 460 Przecie� mam dzi�ki szcz�ciu i figury kawa�, Tyle� bym z siebie wstr�tu i niesmaku dawa�, Aby na samym wst�pie czu� jakie� odrazy? LUDWILA Cho� by� by�, Kr�lu, kr�lem nie raz, lecz sto razy... KR�L Ot� to w�a�nie, czego po��da�em z dawna, 465 To mi dopiero mi�o�� zgryzotk� przyprawna, Humorek, skrzywienie si�... im trudniej, tym smaczniej... Umizga si� mniej delikatnie LUDWILA 79 poci��ka � ochota, inklinacja, wywodzi si� od poci�g. S�ownik Warszawski notuje przymiotnik poci��ny, nie notuje poci��ki. 25 Sko�cz wasza kr�lewska mo��! KR�L Sko�cz�, lecz ty zacznij! Jak�e si�, serce, zowiesz? LUDWILA Nieszcz�sna Ludwila. KR�L Samo imi� smak ostrzy i serce posila. 470 Tak tedy, moja Ludko, wstr�ty twoje czyni�, �e� od dzi� dnia mojego serca gospodyni�. Rz�d� w nim, panuj, rozkazuj jak w swoim, jak w domu. LUDWILA Ja serca ju� mojego nie oddam nikomu. M�wi� to i powtarzam: nic mnie me odmieni. KR�L 475 Co s�owo to skra nowa do moich p�omieni. Pe�no�ci serca mego jak�em serdecznie rad! Cudzoziemce! wszystkim wam daj� indygenat!80 Ty krajczy,81 ty podczaszy, ty marsza�ek dworu. A ty wielki podskarbi od ce� i poboru. Mianowa� podczaszym Barasza, podskarbim Gamonia GAMO� ucieszony 480 Wy�mienicie! Przedziwnie! Cz�owiek w tym urz�dzie Zdziera� wszystkich, a dawa� nikomu nie b�dzie. KR�L s�ysz�c to 80 indygenat (z �ac.) � nadanie cudzoziemcom przywilej�w szlachty polskiej, klejnot�w herbownych. Mo�na tu rozpozna� aluzj� do licznych cudzoziemc�w, jacy otaczali Stanis�awa Augusta i sprawowali pa�stwowe urz�dy. Zwraca tu uwag� niezwyk�a budowa wiersza z rymem, kt�ry musi wywo�a� efekt komiczny. 81 krajczy � urz�dnik dworski, maj�cy pierwotnie obowi�zek krajania mi�sa na stole kr�lewskim, urz�d mi�dzy podstolim i podczaszym; podczaszy � dworski urz�d; marsza�ek dworu � ochmistrz; podskarbi � skarbnik kr�lewski. Kr�l z wielk� niefrasobliwo�ci� rozdaje urz�dy nieznanym sobie ludziom. 26 Same� to sobie dobry! GAMO� A kt� jest z�ym sobie? KR�L Poczekaj�e, ten urz�d na inny przerobi�. Przeznaczam ci� do tajnych interes�w styru, 485 B�dziesz w ciemnej komnacie dozorc� papieru. GAMO� do Barasza Co znaczy ta komnata? BARASZ drwi�c W tej komnacie z�oto Sam Kr�l sk�ada i do niej sam chodzi piechot�, A �e gdzie z�oto, tam s� i jego wydatki, Masz dla Kr�la mie� papier na. takie notatki. GAMO� nie rozumiej�c 490 To honor bez po�ytku? BARASZ Owszem bez honoru Po�ytek � o to� to si� staraj� u dworu. FILANDER Kr�lu! Ci�g�e nieszcz�cia to mi m�stwo da�y, �e przy s�usznym z kr�lami nawet jestem �mia�y. Wprawdzie�my nad zas�ugi �ask twych domieszczeni,82 495 Lecz �aski tyle wa��, ile je kto ceni. Miej swoje, a zostaw mi w�asno�� tej bezpieczn�, Kt�rej wiar� i mi�o�� poprzysi�g�em wieczn� I kt�ra, gdy ju� musz� w winnym chybi� wzgl�dzie, Mnie kocha, a wi�c, Kr�lu, kocha� ci� nie b�dzie! 82 domieszczeni obdarowani 27 KR�L 500 Ot� para p�g��wk�w kochaj�cych czule! Wiesz�e ty, co to jest mie� rywalami kr�le? Czy wiesz, �e pospolicie ich wsp�konkurenty, Nie wiem w co u was, ale tu dostaj� w pi�ty?83 FILANDER Kr�lu tej nienawyk�y prostocie, cho� w trosze 505 O wi�ksz� grzeczno�� dla mnie i dla moich prosz�, Prosz� i spodziewam si�... Te s�owa gro�no wymawia KR�L do Sztufada Uwa�asz m�okosa? Jeszcze mu widz� ber�em nikt nie utar� nosa. S�uchaj�e, Do Filandra jak gniew w sobie wspania�y rozniec�, Jak ci� grzmotn� za ucho, jak za �eb pochwyc�... ALZOR 510 W�dy, kr�lu najja�niejszy... KR�L Ten �mia�ek bezwzgl�dny My�li mo�e, �em winny albo kr�l �o��dny?84 FILANDER Gdyby� nawet by� kr�lem wszystkich czterech ma�ci,85 Przy Ludwili �adnej si� nie l�kam napa�ci I �mia�o m�wi�, �adnych u mnie wzgl�d�w nie ma 515 To, kt�rego nie zdobisz sob�, dyjadema?86 KR�L 83 dostac w pi�ty � ch�osta r�zg� po pi�tach 84 winny albo kr�l �o��dny � w kartach: kr�l pikowy, treflowy. 85 ma�ci � kolory w kartach. 86 dyjadema � korona, klejnot koronny. 28 A ty, trutniu, szubrawcze, w��cz�go, hultaju, Dzisiaj jeszcze nie masz by� w ca�ym moim kraju! Dzi� jeszcze, dzi� powtarzam i z mojego dworu, I z moich wszystkich dzier�aw fort, fort87 bez oporu! FILANDER 520 �adna rozkosz, �adna mnie nie trzyma otucha W tym pa�stwie i pod rz�dem kr�la niewie�ciucha, Ale abym Ludwili odst�pi�, pierwej mi, Je�eli zmo�esz,88 �ycie, a z nim j� odejmij! KR�L A to nadto zuchwalstwa, nadto ju� tej zgrozy! 525 �o�nierze! Za kark �otra do turmy, do kozy! LUDWILA Kr�lu panie, co robisz?! KR�L do Ludwili Robi�, co przystoi Na godno�� majestatu i osoby mojej. Powtarzam: on natychmiast do wi�zienia, a ta Ma tam p�j��, gdzie sypialna moja jest komnata. LUDWILA wielce przestraszona 530 O nieba!! FILANDER w postaci chc�cego przyst�pi� do zemsty Alzor... ALZOR po cichu Miejcie wytrwanie w niedoli, 87 fort (z niem.) � won, precz. 88 zm�c � podo�a�. 29 Wkr�tce was to ubawi, co w ten moment boli. FILANDER do Alzora Rozkaz tw�j w m�stwie moim skromno�ci mnie uczy. Filandra i Ludwil� stra� uprowadza, inni wolno odchodz� KR�L sam Patrzcie �mia�ka! I grozi, i fuka, i huczy! Id� teraz, osobn� na ni� natr� walk�,89 535 Je�li tak, jak udaje, czyst� jest westalk�, Poka�� jej, �em kap�an tak�e nie w ko�ciele90 Westy, marnych jej ogni�w strzeg�cy w popiele, Ale bo�ka, kt�remu ani jedna ze sta Ziemianek si� nie opar�a, ani sama Westa,91 540 Chocia� za niedost�pne chroni si� klauzury,92 Bo dla niego czym cienki r�bek, tym s� mury. Koniec aktu pierwszego AKT DRUGI Dekoracja: wspania�a sala SCENA I Alzor, Barasz ALZOR C� ty my�lisz, Baraszu? BARASZ Oto mi si� zdaje Prawdziwie mie� karczemne ten Kr�l obyczaje: Jaka� twarda prostota, jaka� grubo��, kt�ra Pospolitego nawet ha�bi�aby gbura. 89 osobna walka � sam na sam; S�ownik Warszawski cytuje przyk�ad: �Unika� osobnych z ni� schadzek�. 90 kap�an w ko�ciele Westy � stra�nik honoru i godno�ci dziewic w �wi�tyni bogini Westy, opiekunki �ycia domowego i pa�stwowego w staro�ytnym Rzymie. 91 Chodzi o Zeusa�Jowisza. Zab�ocki w Czterech �ywio�ach (1778) i w Amfitrionie (1783) opisywa� przygody Jowisza z ziemiankami. 92 niedost�pne klauzury � surowa regu�a klasztorna. 30 5 Nar�d go przecie� s�ucha w tym wszystkim, co ka�e: Pan w wi�zieniu, Ludwili mocne dano stra�e, My sami, nu� go jakie szale�stwo napadnie... ALZOR Niczego si� nie l�kaj, wszystko p�jdzie snadnie, Twoja nam tylko pomoc potrzebn� w tym b�dzie. BARASZ 10 Wszystko na ka�dy rozkaz we wszelakim wzgl�dzie: Czy mu fimf� w nos pu�ci�,93 czy podstawi� nog�, Aby koz�a wywr�ci�, to zrobi�, co zmog�. ALZOR Pi�knie by� �mia�ym, kogo los m�stwem obdarzy�. Na c� kowal ma kleszcze? �eby r�k nie sparzy�. 15 Te w �ywio�ach narody94 tak wielkiej s� si�y, I� jak pch�y wst�pnym bojem nas by podusi�y. B�d� wi�c sztuk�,95 nie za� przemoc� dopina�, Aby nas popami�ta� ten kr�l orygina�. Filandra i Ludwil� wr�ci� do swobody 20 Rzecz pe�na niebezpiecze�stw, pe�na jest przygody, Pok�d Kr�l przy rozumie. Ot� go pozb�dzie, A ten pier�cie� do tego instrumentem b�dzie; Ma on moc czarnoksi�stwa, urok�w, omamie�. Jaki w pier�cieniu Kr�la, taki� i w nim kamie�, 25 Ta� wielko��, ta� osada?96 BARASZ Jeszcze jak z tej miary B�dzie mu mo�na na nos w�o�y� okulary, Lecz zdj�� mu pier�cie� jego wielk� trudno�� zdarza, Ten znowu w�o�y�... trzeba zr�czno�ci kuglarza. ALZOR Przecie� gdy myje r�ce, zdejmuje go z palca. 30 Ty jako obowi�zki pe�ni�cy s�u�alca97 Za tamten ten podsuniesz. BARASZ 93 fimf� w nos pu�ci� � da� szczutka w nos. 94 w �ywio�ach narody � sylfy, gnomy itd. 95 sztuka � tu: podst�p. 96 osada � oprawa. 97 s�u�alec � s�u��cy, s�uga. 31 A w tej�e zamianie Pier�cieni pier�cie� Kr�la komu si� dostanie? ALZOR Jakie�kolwiek nadgrody twojej b�dzie �r�d�o, Pomy�l tylko i zr�b tak, aby si� powiod�o. BARASZ 35 Jaki� skutek pier�cienia? ALZOR Skutek osobliwszy! Skutek dziwny! Pier�cie� ten na palec w�o�ywszy, Napada b��d rozumu, pami�ci utrata, Inne wyobra�enia rzeczy, ludzi, �wiata... BARASZ Inne wyobra�enia... je�li tak, kt� to wie, 40 Czy Kr�l ju� i tak nie ma miarki g�upstwa w g�owie, Przynajmniej mnie si� zdaje. ALZOR Nie dosy� jest na tym, Ja go najzupe�niejszym zrobi� waryjatem. BARASZ A jak go te� w tym g�upstwie chimera napadnie, A wyda taki wyrok: niech wisi, kto kradnie? ALZOR 45 Gdyby a� na to przysz�o, ze mnie jest gotowa I pewna pomsta... BARASZ Pomsta! Lecz nie moja g�owa! ALZOR Co ci� g�owa obchodzi? Je�li spazmu skutki, To� to moment, nic wi�cej, moment bardzo kr�tki, 32 Chwila jedna cierpienia... k�s98 by� si� zakrztusi�... 50 Lecz dajmy wreszcie i to, i�by� si� zadusi�, Od czeg� czarne ksi�gi? Wiesz, co z nimi robi�, Lecz do tego nie przyjdzie. BARASZ Nie �yczy�bym sobie. ALZOR Zawi�e si�, a �ywo, p�ki nam czas sprzyja, Lecz o tym nie ma wiedzie� nikt, tylko ty i ja. BARASZ 55 Ju�ci to w takich razach sekret skutki chwyta. Filander zakochany, Ludwila kobieta, Powiedziawszy im tylko... ALZOR By�oby to rownie, Jakby kto w proch ruszniczy wrzuci� ognia g�owni�. Ot� ten pier�cie�, w kt�rym nasze s� nadzieje. BARASZ boj�c si� wzi�� w r�k� 60 A jak ja, wzi�wszy pier�cie�, pierwszy oszalej�? Kto pod kim do�ki kopie, sam w nie wpada czasem. ALZOR Prawda, kto nie z rozmys�em, lecz idzie nawiasem,99 Tu za� nie tak si� rzecz ma: urok ten pier�cienia Zaczyna si� od jego na palec w�o�enia, 65 Tak dalece, �e kto go trzyma tylko w d�oni Rozumu i na ziarko pieprzu nie uroni. Daj�c mu pier�cie� �mia�o��, Baraszu, wielkich przedsi�wzi�� spr�yna, Zawsze dobrze dokona, kto �mia�o zaczyna.100 Tymczasem do widzenia, pobiegn� na wzwiady, 70 Aby je�li s� jakie, uprz�tn�� zawady. 98 k�s � troch�. 99 i�� nawiasem � zr�cznie, podst�pnie, cz�sty zwrot u Zab�ockiego. 100 Z �aci�skiego zwrotu przys�owiowego: �Audentes Fortuna iuvat� (Wergiliusz, Eneida, 10, 284). 33 SCENA II BARASZ sam Jest to prawda, �e �mia�ym cz�sto si� powodzi. Za c�, je�li nie za t� �mia�o��, wisi z�odziej? Nu� si� to wyda! W takim razie jak ja kogo Zapewne powiesi�bym, mnie powiesi� mog�. 75 Moment i cz�ek nie �yje... Jest�e korzy�� jaka? Przyk�ad, m�wi�, dla drugich w sprz�tnieniu �ajdaka, Lecz dla tego, co ginie, r�wny jest po�ytek? G��boko si� zamy�la Ginie on �wiatu....a �wiat nie ginie� dla� wszytek? Wi�c si� nawzajem trac�. Niech rozum cz�owieczy 80 Lepiej pozna stosunki pods�onecznych rzeczy, A odkryje si� mo�e prawd takich niema�o, �e co dzi� zowie czarno, nazwie potem bia�o. Lecz nim te my�li moje dalszy czas ui�ci, W przypadku mojej �mierci te widz� korzy�ci: 85 Zgasn� ja, zgasn� ze mn� cierpienia, zgryzoty, Kt�re t�umem padaj� na wyznawc�w cnoty, Zniknie rozpacz tak cz�sta, nadzieja tak rzadka, Nadzieja s�usznie zwana wszystkich g�upich matka.101 Powt�rnie si� zamy�la Lecz zej�� �mierci� nie swoj�?... Kt� umiera czyj�? 90 Czy ona wpadnie sercem, czy wci�nie si� szyj�, Czy mnie sznurem jak basz�102 sprz�tn�, czy w mo�dzierzu Jak muftego103 ut�uk�, czy knutem w Sybirzu, W szar�at104 trupa uwin�, w z�otog��w, czy guni�, 101 W opinii niekt�rych badaczy (Jacki, Puzyna, Kubacki) fragment ten jest parodystyczn� wersj� monologu Hamleta (a. III, sc. I): �By� czy te� nie by�. Nie podzielam tej opinii, a stanowisko moje przedstawiam we Wst�pie (zob. s. LXXI). Monolog, kt�rego tematem jest �mier�, pojawia si� w wersji serio w dramie mieszcza�skiej, a w wersji b�aze�skiej w widowiskach wywodz�cych si� z tradycji komedii dell'arte. Jednym z najs�awniejszych jest monolog Bewerleja, tytu�owego bohatera dramy Saurina, przerobionej z angielskiej tragedii mieszcza�skiej Edwarda Moore'a Gracz. Refleksje Bewerleja wyciska�y �zy widz�w ca�ej �wczesnej Europy. Opis gry Owsi�skiego w tej roli w teatrze warszawskim pozostawi� Bogus�awski (Wiadomo�� o �yciu i talencie Kazimierza Owsi�skiego). Natomiast Zab�ocki scen� t� sparodiowa� w komedii Arlekin Mahomet, albo taradajka lataj�ca. 102 basza � urz�dnik turecki. Niepos�uszni baszowie byli duszeni sznurem jedwabnym przez su�tana; mo�dzierz � chodzi o rodzaj dzia�a. W dawnych widowiskach kukie�kowych wystrzeliwano z armaty Guignola za jego bezece�stwa; mo�e jest to pomys� z jarmarcznego teatru (u Legranda nie ma analogicznego fragmentu). 103 mufty � kap�an turecki. 104 szar�at (albo szkar�at) � purpurowa materia; w stroju szkar�atnym chowano dostojnik�w; z�otog��w � drogocenny adamaszek przetykany z�otem i srebrem; gunia � samodzia�owa tkanina lniana, str�j szarak�w. Ta sama symbolika w monologu Fircyka (a. II, w. 33); tam �Drogi szar�at, gronostaj, ko�uchy i gunie� przydzielane 34 Wyci�gn� w g�r� na wiatr,105 czy go zamkn� w trumnie... 95 Koniec ko�cem sroka z krza, dziesi�� w kierz106 przylata, Ten kres �wiata dla ludzi i ludzi dla �wiata, A s�dz�c jak filozof, co ludzi o�wieca, W ka�dej �mierci ma�a jest lub �adna r�nica.107 Jednak�e strach mnie ima... �mieszna, pr�na trwoga! 100 �liska... ale do szcz�cia i do s�awy droga. Podj��em si�... rzetelno�� najpierwsza zaleta. SCENA III Frykasy, Barasz FRYKASY bieg�c pr�dko Wielka, wielka w Krainie Rozkoszy gazeta108: Kr�l na koniec po trudnych krokach nastawania Srog� do swoich ch�ci Ludwil� ju� sk�ania. 105 Ona, aby od �mierci uwolni� kochanka, Odda� mu si� namy�la tym prawem jak branka. Ju� gotuj� wesele; b�dzie w ��tej sali. O, ile� my s�odyczy b�dziem kosztowali! Niebo wi�cej jak kiedy jasne i wschodowe109 110 Nie omieszka nam rosy opu�ci� per�owe, Co tylko najmilszego zapach w sobie mie�ci, Czym si� zmys� dotykania najprzyjemniej pie�ci, Co wdzi�k�w, co urok�w orkiestry kunszt liczy, Co kwilenie s�owik�w, j�k synogarlicy... BARASZ niecierpliwy i z�y 115 Po co tu wszystkie zmys�y nie�� na popis, aby Da� zna�, jakie ta uczta mie� b�dzie powaby? Czy nie jest do�� powiedzie�: b�dziem gdzie�, czy w sali Patrzali, dotykali, s�uchali, w�chali � Ot� to styl prawdziwie lakoniczny, kt�ry s� ludziom nie wedle zas�ug, lecz przypadkiem; tu u Barasza wszyscy s� r�wni wobec �mierci. 105 wyci�gn�� na wiatr � powiesi�. 106 kierz � krzak; odmiana przys�owia: sroka albo sowa ze krza, a dwie w kierz. 107 Lucius Annaeus Seneca (3�65 n.e.) w Listach moralnych do Luciliusa, 66, 42�4:4: �Odej�cie jednych mo�e by� uznane za lepsze, drugich za gorsze, ale sam skon jest jednaki dla wszystkich. To, przez co ko�cz�, przedstawia si� r�nie, to, na czym ko�cz�, jest jedno. Niczyja �mier� nie jest wi�ksza lub mniejsza. Bo wzgl�dem wszystkich stosuje jednakie prawid�o: k�adzie kres ich �yciu� (zob. Filozofia staro�ytna Grecji i Rzymu. Teksty wybra� i wst�pem poprzedzi� J. Legowicz, Warszawa 1968, s. 319�320. Przek�ad W. Kornatowskiego). 108gazeta � nowina. 109 wschodowe � promienne o wschodzie s�o�ca. 35 120 Sw� prostot� maluje prostot� natury,110 Lecz na dziesi�� p�misk�w rozk�ada�, co ledwie W jedn� jest da� przystawk�, a najwi�cej we dwie, Zedrze� j�zyk za m�odu, a na stare lata Czym b�dziesz gada�, kto ci z�y j�zyk po�ata111? 125 Ale, ale mam spyta�. Powiedz mi, m�j panie, Wasz Kr�l czy si� umywa? FRYKASY Ciekawe pytanie! Chce, myje si�, a nie chce to do jego woli. BARASZ Ot� mu s�uga wierny tego nie dozwoli: Ma jego kr�lewska mo�� trzyma� si� ch�dogo. FRYKASY 130 C� do ciebie nale�y? BARASZ Powiedz�e do kogo? Czy nie jestem podczaszy? FRYKASY Kr�l o to dba ma�o, Czyli b�dzie mia� brudn�, czyli r�k� bia��, Za