JADWIGA KUCZY�SKA-KWAPISZ DZIECI NIEWIDOME I S�ABOWIDZ�CE ZAK�ADY DLA NIEWIDOMYCH w LASKACH 05-080 Izabelin k. Warszawy BIBLIOTEKA TYFLOLOGiCZNA Seria ONE S� W�R�D NAS Jadwiga Kuczy�ska-Kwapisz Dzieci niewidome i s�abowidz�ce Warszawa 1996 CENTRUM METODYCZNE POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ MINISTERSTWA EDUKACJI NARODOWEJ Zesp� redakcyjny prof. dr hab. Krystyna Ostrowska dyrektor CMPP-P MEN Warszawa mgr Jadwiga Bogucka kierownik Zespo�u ds. Integracji CMPP-P MEN prof. dr hab. Ma�gorzata Ko�cielska kierownik Katedry Psychologii Klinicznej przy Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego Sfinansowano ze �rodk�w Pa�stwowego Funduszu Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych w ramach realizacji rz�dowego � Programu dzia�a� na rzecz os�b niepe�nosprawnych i ich integracji ze spo�ecze�stwem " Projekt ok�adki Monika Handke Foto Piotr Bogucki ZAK�ADY DLA NIEWIDOMYCH w LASKACH 05-080 izabelin BIBLIOTEKA TYFLOLOGICZNA � Copyright by Centrum Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1996 ISBN 83-86954-01-9 Sk�ad �Sk�adacz" s.c, Ostro��ka, tel. 36-94 Druk �A-Z Color", Ostro��ka, tel. 45-85 One s� w�r�d nas: dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi, dysleksj�, niedos�uchem, pora�eniem m�zgowym; upo�ledzeniem umys�owym i wieloma innymi problemami w rozwoju. Czy rozumiemy ich trudno�ci? Czy chcemy i potrafimy im pom�c? Do�wiadczenia wielu kraj�w, a tak�e nasze, polskie do�wiadczenia szkolnictwa integracyjnego wskazuj�, �e dzieci z zaburzeniami w roz- woju i tzw. specjalnymi potrzebami edukacyjnymi nie musz� si� uczy� w odr�bnych szko�ach, i by� izolowane od normalnie rozwijaj�cych si� r�wie�nik�w. 7V\oga uczy� si� i by� raze-m ze wszystkimi � pod wa- runkiem, �e b�dziemy chcieli je bli�ej pozna�; dostrzec ich podobie�- stwo i odr�bno�� i uwzgl�dni� obydwie w�a�ciwo�ci w dydaktyce, we wzajemnym wsp�yciu. Seria �One s� w�r�d nas", przygotowana przez specjalist�w wsp�pracuj�cych z Centrum Pomocy Psyehologiczno-Pedagogicznej ,AAC/\1, "^a za zadanie przybli�y� nauczycielom, rodzicom i uczniom specyficzne problemy funkcjonowania szkolnego dzieci z zaburzeniami w rozwoju i wskaza� kierunki i sposoby rozwi�zywania tych proble- m�w. Zach�camy Czytelnik�w do prezentowania w�asnych pomys��w pomocy dzieciom i dzielenia si� swoimi osi�gni�ciami z Centrum. C7ntergracja szkolna, zgodne i tw�rcze wsp�ycie wszystkich dzie- ci jest nasz� wsp�ln� szans�. Odkryjmy jej warto��. Zesp� redakcyjny LIST NIEWIDOMEJ UCZENNICY DO KOLE�ANEK I KOLEG�W Chodz� do szko�y podstawowej. Tak jak moje kole�anki lubi� si� ba- wi� i �mia�. Wiem, �e niekt�rym lu- dziom wydaje si� to dziwne. Dlaczego tak jest? Jestem niewidoma. Taka si� uro- dzi�am. Wi�kszo�� ludzi widzi i wy- daje im si�, �e moja sytuacja jest nie- zwykle tragiczna, �e ja nie wiem, co si� wok� mnie dzieje, �e nic nie rozu- miem, niewiele umiem. Oczekuj�, �e powinnam by� zawsze smutna. Sz�am kiedy� z kole�ank�, w r�ku mia�am la- sk�. Jacy� ch�opcy si� nam przygl�da- li. Opowiada�y�my sobie r�ne weso�e historie i g�o�no si� �mia�y�my. I wte- dy us�ysza�am, jak jeden z ch�opc�w m�wi do drugiego: � A widzisz, ona nie jest niewidoma, bo si� �mieje. Niekt�rzy si� nade mn� lituj�. Raz, kiedy czeka�am na mam� przed bram�, kto� w�o�y� mi do kieszeni z�ot�wk�. Inni mnie unikaj�, bo nie wiedz�, jak ze mn� rozmawia�. Nie rozumiej� mojej sytuacji, dlatego chc� j� wam wyja�ni�. Co to znaczy nie widzie�? Ja nie widz� od pocz�tku mojego �ycia i nikt dok�adnie nie wie, dlacze- go tak si� sta�o. A mimo to wiele rze- czy mog� jednak robi� sama. Dobrze s�ysz�. Mam bardzo sprawne r�ce, no- gi i ca�e cia�o. Robi� r�ne rzeczy z gliny i plasteliny. Czuj� zapachy. Odr�niam smaki. Potrafi� my�le�, za- pami�tywa�, uwa�nie s�ucha�. Lubi� si� uczy�. Umiem pisa� i czyta�. Znam wiele piosenek i wierszy. Zdarza si�, �e nie odrobi� lekcji, ale to nie jest ta- kie niezwyk�e, bo i moje kole�anki te� o tym zapominaj� albo maj� co� cie- kawszego, podobnie jak i ja, do zrobie- nia. Co mnie interesuje? Lubi� si� bawi� i interesuje mnie to samo, co i moich r�wie�nik�w. Kie- dy� moja kole�anka powiedzia�a do mnie: � Zobacz, jak� dosta�am spin- k� do w�os�w i korale. � I zaraz si� zmiesza�a, i mnie przeprosi�a. Zupe�- Ryc. 1. Korale mo�na �ogl�da�" r�koma nie niepotrzebnie. Przecie� �yjemy w tym samym �wiecie, pos�ugujemy si� tym samym j�zykiem. Ja nie wi- dz�, ale interesuj� si� mod� i z wielk� przyjemno�ci� obejrza�am spink� i ko- rale dotykiem (ryc. 1). M�j brat i koledzy ogl�daj� mecze NBA i graj� w koszyk�wk�. Ja r�wnie� interesuj� si� lig� NBA, znam nazwy dru�yn i nazwiska wielu zawodnik�w. Mog� r�wnie� rzuca� pi�k� do kosza. Je�eli do siatki jest przywi�zany dzwoneczek, to s�ysz� i ciesz� si�, �e uda�o mi si� celnie rzu- ci�. Moja pi�ka te� ma w �rodku dzwo- neczek, w�wczas �atwiej mi j� odna- le��. Zawodnicy NBA czasem w ce- lach treningowych, a czasem dla zade- monstrowania swoich umiej�tno�ci, te� rzucaj� do kosza w opaskach zas�a- niaj�cych oczy. Bardzo lubi� p�ywa�. W basenie czuj� si� �wietnie. W jeziorze lub w morzu wol� p�ywa� w towarzystwie; my�l�, �e wszyscy tak wol�. Lubi� gra� w chi�czyka, warcaby, szachy i w domino. W te gry mog� gra� ze wszystkimi. Mam je �ubrajlo- wione", tzn. wykonane tak, abym mo- g�a je rozr�nia� dotykiem. Ch�tnie chodz� do kina, teatru i na koncerty. Jestem zadowolona, je�li kto� opowie mi o dekoracjach i strojach. Czasem na filmie lub w sztuce s� takie sytuacje, �e aktorzy uzupe�niaj� tre�� gestami, w�wczas gubi� si� w akcji. Wtedy dobrze, je�eli obok mnie siedzi przyjaciel, kt�ry mi kr�tko wyja�ni, o co chodzi. Lubi� wycieczki i w�dr�wki po g�- rach. W�wczas mam tyle nowych wra- �e�! W g�rach czuj� inne powietrze, wiatr, inne g�osy przyrody, szum poto- k�w. Jestem dumna, je�li zdob�d�, po- mimo trudu, kolejny szczyt. Mam kilka ulubionych audycji ra- diowych, a tak�e lubi� nagrywa� pio- senki na swoje kasety magnetofonowe. Czy mog� samodzielnie chodzi�? Pewnie ka�dy bawi� si� w �ciuciu- babk�" i wie, �e mo�na si� porusza� z zawi�zanymi oczami. Ja potrafi� sa- modzielnie chodzi�, pomaga mi w tym moja laska. Dzi�ki niej wiem, jaki jest chodnik, czy nie ma w nim dziur, roz- poznaj� kraw�niki, wyczuwam, gdy co� przede mn� stoi. Po d�wi�kach rozpoznaj� ulic�; od- g�os hamuj�cych autobus�w i tramwa- j�w podpowiada mi, gdzie jest przysta- nek. Szmer otwieranych drzwi m�wi Ryc. 2. Najlepiej dla osoby niewidomej jest trzy- ma� przewodnika za r�k� tu� nad �okciem i i�� p� kroku z ty�u mi, gdzie jest wej�cie. Pomagaj� mi te� odg�osy krok�w i rozm�w ludzi; upew- niem si�, �e skoro tak wiele os�b idzie bezpiecznie, to i ja na nic nie wpadn�. Czasem mam k�opoty z trafieniem do miejsca, do kt�rego chc� doj��, szczeg�lnie, gdy id� tam pierwszy raz. Ciesz� si�, gdy kto� zaproponuje mi pomoc. W�wczas trzymam go za r�k� tu� nad �okciem i id� za nim p�l kroku z ty�u (ryc. 2). Ten spos�b trzymania jest dla mnie wygodny, poniewa� po ruchach cia�a mojego przewodnika rozpoznaj�, czy idziemy w g�r�, czy w d� lub � czy skr�camy. Zdarza si�, �e kto� na ulicy chce mi pom�c i bez uprzedzenia zaczyna po- pycha� mnie przed sob�. Jest to dla mnie bardzo nieprzyjemne... Czyta�am o niezwyk�ych osi�gni�- ciach dw�ch niewidomych Brytyjczy- k�w. Zdobyli oni najwy�szy szczyt Europy � Mont Blanc. Obaj alpini�ci korzystali w czasie wspinaczki jedy- nie z pomocy ps�w przewodnik�w. Ja te� chcia�abym mie� w przysz�o�ci pi�knego owczarka niemieckiego lub labradora! Tata obiecuje, �e b�d� go mia�a, kiedy uko�cz� 16 lat. W jaki spos�b pisz� i czytam? Wszystkich fascynuje to, �e mog� czyta� i pisa�. A to dzi�ki genialnemu a b c d e f g h i j � o � 0 � 0 00 0O 00 00 0O 00 00 oo � 0 oo O0 O0 � o 00 00 0O 00 oo oo oo oo oo oo oo 00 oo oo k 1 m n 0 p q r s t � o � 0 00 00 00 00 0O Ol O0 oo �o oo O0 00 � o 0 0 0 0 � o � # � o � 0 � o 0O 0O � o � 0 0O � 0 0O u V X y Z � [ � ] � o � o 00 0O 00 00 0O Ol O0 oo � 0 oo O0 � o 00 �� � 0 � t � � � znak miana / � w � o � 0 00 00 0O 00 00 0O Ol O0 oo � 0 oo Ol O0 � o 0 0 0 0 � o 0 0 00 00 00 O0 00 01 O0 00 01 00 1 . 9 1 0 � * " oo oo oo OO OO oo oo 00 oo oo � o � o 0 0 00 00 0 0 00 0O 01 O0 oo � o oo O0 O0 � o 00 00 0O 00 znak znak znak zn. wlk. zn.druku diakr. wiersza 0 cyfrowy litery wyr�n. O0 00 O0 O0 00 Ol O0 O0 oo oo OO 00 oo 00 oo Ol 00 O0 00 00 oo 00 0O 00 00 � I O0 00 00 00 apostrof � OO oo oo OO oo 00 � O �� O0 1 2 3 4 5 o# � o o� 0O Ol 00 O0 00 O0 0O o* oo o* 00 Ol OO O0 O0 00 00 � � oo � � oo 00 OO 00 OO 0 0 OO 6 7 8 9 0 o* 00 o* 00 Ol � 0 00 O0 O0 00 Ol � o o� 00 Ol )0 O0 00 O0 00 ** oo � � oo ** 00 ** oo 0 0 OO Ryc. 3. Pismo Braille 'a polega na rozmieszczeniu sze�ciu punkt�w na obwodzie prostok�ta wynalazkowi Louisa Braille'a, kt�ry opar� sw�j system na sze�ciu punk- tach. Gdy chc� napisa� literk� a, to pi- sz� tylko jedn� kropk�. Literka b to ju� dwie kropki. Pisz� na do�� grubym papierze, wyciskam litery d�utkiem z pomoc� specjalnej tabliczki. Umiem te� pisa� na specjalnej maszynie braj- lowskiej. Kupi�am te pomoce w Pol- skim Zwi�zku Niewidomych. A mo�e Ty spr�bujesz zapisa� systemem braj- la swoje imi� i nazwisko? Pewnie nie masz specjalnych pomocy, ale mo�esz pisa� d�ugopisem na zwyk�ej kartce, stawiaj�c kropeczki w odpowiednich miejscach. Ja czytam dotykaj�c lekko liter palcem wskazuj�cym, a Ty spr�- buj przeczyta� wzrokiem. Ten system mo�esz zastosowa� w zabawach har- cerskich, w podchodach lub innych grach terenowych. Opr�cz ksi��ek, kt�re czytam sa- modzielnie brajlem, mam te� ksi��ki nagrane na kasetach magnetofono- wych, czytane przez lektora. Wypo�y- czam je w bibliotece ksi��ek m�wio- nych Polskiego Zwi�zku Niewido- mych. Znajduj� si� one r�wnie� w nie- kt�rych bibliotekach publicznych. Czego nie lubi�? Z lektur, nie lubi� Katarynki Bole- s�awa Prusa. Ka�dy, kto chodzi� do V klasy, z pewno�ci� czyta� t� nowel� i przypomina sobie histori� niewidomej dziewczynki, kt�ra by�a bardzo nie- szcz�liwa, a jej jedyn� rozrywk� by� tylko g�os rozstrojonej katarynki. Wszyscy, i ja r�wnie�, litujemy si� nad t� dziewczynk�. To, �e nie widz�, nie oznacza, �e je- stem zupe�nie bezradna i nieszcz�liwa. Bardzo nie lubi� lito�ci. Czasem kto� przypadkowo spotkany pyta mnie, a cz�ciej mojej mamy: � Co jej si� sta�o? Jak d�ugo c�rka nie widzi? � Nie odpowiadamy na takie pytania i nie zaspokajamy jego ciekawo�ci. O tym mog� rozmawia� z przyjaci�mi i to tyl- ko wyj�tkowo. (Ten temat jest dla mnie nudny, tyle razy ju� o tym m�wi�am). Wol� rozmawia� o wszystkim, o czym rozmawiaj� inni: o ciekawych wydarze- niach, ksi��kach, muzyce, sporcie... Nie lubi�, kiedy ludzie w mojej obecno�ci rozmawiaj� o moich potrze- bach z kim� innym. W sklepie, kiedy kupowa�am maskotk�, sprzedawczyni poda�a j� mojej kole�ance z zapyta- niem: � Czy mo�e by� ta? � A prze- cie� ja s�ysz�, mog� j� obejrze� doty- kiem i sama zdecydowa�, czy mi si� podoba. Kiedy by�am przezi�biona i bola�o mnie gard�o, lekarz zwraca� si� do mamy: � Co j� boli? � chocia� sta�am bli�ej i sama mog�am powie- dzie�, co mnie boli. Zdarza si� te� czasem � co dziwne � �e ludzie zwracaj� si� do mnie g�o- �niej ni� normalnie, tak jakbym mia�a uszkodzony s�uch, a ja bardzo dobrze s�ysz�. Nie lubi�, kiedy robi si� z mojego powodu niepotrzebne zamieszanie. Na przyk�ad, wchodz� do �wietlicy i s�y- sz�: � O, przysz�a niewidoma, zr�b- cie jej miejsce! Nie lubi� te� przesadnej opieki. Je- �eli podchodz� z kim� do krzes�a, to nie chc� by� na nim posadzona, potra- fi� sama usi���. Wystarczy, �e prze- wodnik po�o�y swoj� r�k� na por�czy krzes�a, a ja ju� sobie poradz� (ryc. 4). Czym mog� si� zajmowa� ludzie niewidomi? Mo�liwo�ci ludzi niewidomych s� olbrzymie. Niekt�rzy s� bardzo s�awni. J Ryc. 4. Wystarczy swoj� r�k� po�o�y� na por�czy krzes�a, a dalej osoba niewidoma sama sobie po- radzi W tym roku (1996) na wszystkich �wiatowych listach przeboj�w, tak�e na polskiej i w naszej szkole, kr�luje ze- sp�l Coolio z piosenk� �Gangsta's Pa- radise". Refren tej piosenki �piewa bar- 8 dzo znany od wielu lat piosenkarz Ste- vie Wonder. Pewnie nie wszyscy wie- dz�, �e jest on niewidomy. Bardzo wa�ne funkcje spo�eczne pe�ni Tadeusz Madzia, kt�ry jest po- s�em na Sejm RP, a tak�e prezesem Polskiego Zwi�zku Niewidomych. Janusz Skowron jest europejskiej klasy muzykiem jazzowym, jednocze- �nie kompozytorem i aran�erem. Marek Kalbarczyk, biznesmen, za- �o�y� komputerow� firm� Altix, kt�ra zajmuje si� tworzeniem i sprzeda�� program�w i urz�dze� potrzebnych niewidomym i s�abowidz�cym i jest jej wsp�w�a�cicielem, a tak�e deale- rem renomowanych firm zachodnich, produkuj�cych specjalistyczny sprz�t komputerowy i rehabilitacyjny. Izabela Szwarocka marzy�a o pracy z dzie�mi chorymi i jest psychologiem w hospicjum dla dzieci z chorob� no- wotworow�. Leszek Kope� jest prezenterem wro- c�awskiej rozg�o�ni radiowej. Wymieni�am tylko niekt�re znane z nazwiska osoby niewidome, a jest ich znacznie wi�cej. Nie wiem, czym si� ja b�d� zajmowa�a, kiedy dorosn�? Mo�e b�d� prawnikiem, a mo�e t�u- maczem. Na razie jestem uczennic� podobnej szko�y, do jakiej chodzisz i Ty i ciesz� si�, �e mog� poznawa� �wiat razem ze swoimi r�wie�nikami! Wasza kole�anka z klasy Vb Tekst ten w formie listu kilkuna- stoletniej uczennicy napisa�am w wyniku wielu rozm�w z dzie�mi i m�odzie�� niewidom� lub s�abo- widz�c�. Przedstawi�am w nim najcz�ciej wyst�puj�ce zdarzenia i prze�ycia dzieci i m�odzie�y, o kt�rych us�ysza�am lub kt�re za- obserwowa�am. Po napisaniu prze- czyta�am go kilkunastu m�odym niewidomym, �udziom. Zgodzili si� z jego tre�ci�. (J. K-K.) JAK POM�C DZIECIOM NIEWIDOMYM I S�ABOWIDZ�CYM? O osobach niewidomych kr��� r�- ne opowie�ci i mity. W niekt�rych z nich przedstawia si� ich jako ludzi o niezwyk�ych w�a�ciwo�ciach, maj�- cych np. doskona�y s�uch, jaki� dodat- kowy zmys� lub wyj�tkowe zdolno�ci. W innych zn�w odwrotnie: opisuje si� ich jako osoby szczeg�lnie nieszcz�- �liwe, niezaradne i wzbudzaj�ce li- to��. A prawda jest taka, �e dzieci nie- widome i s�abowidz�ce s� takie same jak inne, z t� r�nic�, �e nie widz� lub widz� inaczej. Niekt�re s� zdolne, inteligentne, fi- zycznie zdrowe, a inne � nie. Ucz� si� w szko�ach specjalnych albo w pu- blicznych, spo�ecznych lub prywat- nych. Nie stanowi� jednolitej grupy, pochodz� z r�nych �rodowisk, r�ni� si� te� pod wzgl�dem mo�liwo�ci wzrokowych. Istotne jest to, jak g��- boki maj� ubytek wzroku i w jakim okresie �ycia utraci�y zdolno�� widze- nia. 1. Ograniczenia i mo�liwo�ci dzieci niewidomych i s�abowidz�cych Wi�kszo�� dzieci niewidomych, chocia� formalnie jest zaliczana do grupy inwalid�w wzroku, ma jednak pewne u�yteczne mo�liwo�ci widzenia. Wed�ug powszechnie przyj�tych kryteri�w, za osoby niewidz�ce uznaje si� przypadki: a) zupe�nego braku wzroku, b) kiedy ostro�� wzroku nie przekracza 1/20 normalnej ostro�ci widzenia w lepszym oku, przy zasto- sowaniu szkie� korekcyjnych, c) kiedy pole widzenia jest ograniczone do przestrzeni zawartej w 20�. Do s�abowidz�cych zalicza si� oso- by, kt�rych ostro�� wzroku po korek- cji optycznej si�ga 0,3 pe�nej ostro�ci. Stan ca�kowitego braku wzroku mo- �emy sobie wyobrazi�, kiedy zgasimy �wiat�o lub zas�onimy szczelnie oczy i spr�bujemy przej�� kilka krok�w, al- bo w ciemno�ci nastawi� radio, czy po omacku wla� sok do szklanki. Zapew- ne sprawi to nam nie lada k�opot. Ale Ryc. 5. Widzenie prawid�owe: pe�na ostro�� wzro- ku i pe�ne pole widzenia je�eli b�dzie nam bardzo zale�a�o na wykonaniu tych i podobnych czynno- �ci, to z pewno�ci� sobie poradzimy. Dzieci s�abowidz�ce i niewidome z resztkami wzroku maj� zr�nicowa- ne k�opoty i trudno�ci. Prze�led�my je kolejno. Rozr�nia si� dwa zasadnicze ro- dzaje widzenia � obwodowe i central- ne (ryc. 5). Je�eli wyst�puje zaburze- nie widzenia obwodowego (z powodu np. barwnikowego zwyrodnienia siat- k�wki), zaw�a si� pole widzenia, ale widzenie centralne i jego ostro�� mog� pozosta� prawid�owe lub tylko lekko obni�one. W takim przypadku reakcje dziecka bywaj� zaskakuj�ce dla oto- czenia, bo oto dziecko uznane za nie- widome, z polem widzenia ograniczo- nym do 20�, kt�re ma trudno�ci w po- ruszaniu si� (spada ze schod�w, poty- ka si� o przedmioty, nie �apie rzuconej pi�ki), potrafi zauwa�y� przelatuj�cy samolot, a w ksi��ce czyta� drobny druk. Natomiast nie jest w stanie opa- nowa� umiej�tno�ci czytania mapy i nie mo�e odczyta� d�ugiego wzoru matematycznego. Takie widzenie, zwane lunetowym, przedstawia ryc. 6. Sytuacji dziecka z widzeniem lune- towym mo�na do�wiadczy� patrz�c jednym okiem przez rulon zrobiony z kartki papieru (drugie oko jest za- mkni�te) i pr�buj�c przej�� si� po po- mieszczeniu, zej�� ze schod�w, prze- czyta� tekst w ksi��ce... Ale mimo tak powa�nego ograni- czenia, dziecko z zaburzeniem obwo- dowego pola widzenia mo�e si� uczy� Ryc. 6. Zaburzenie obwodowego pola widzenia zaw�a ogl�dan� przestrze�, utrudnia chodzenie zwyk�� metod� wzrokow�. Nale�y na- tomiast zadba� o udzia� dziecka w za- j�ciach z orientacji i w treningach po- ruszania si� w przestrzeni. Dzieci z uszkodzeniem centralnego widzenia (najcz�ciej wskutek zwyrod- nienia lub z niedostatkami rozwojowy- mi plamki ��tej) cierpi� na zmiejsze- nie ostro�ci wzroku. Mog� one swo- bodnie si� porusza�, maj� natomiast ogromne trudno�ci w czytaniu. Na- uczyciel mo�e by� zaskoczony, �e ucze�, kt�ry biega bez przeszk�d na przerwie, nie jest w stanie odczyta� tekstu w ksi��ce, �le widzi pismo na tablicy, nie potrafi nawlec ig�y, nie rozr�nia szczeg��w mapy. Dziecku z uszkodzonym central- nym widzeniem dodatkowo mog� przeszkadza� w polu widzenia tak zwane mroczki (�rodkowe i przy�rod- kowe) w postaci ciemnych plamek r�nej wielko�ci i intensywno�ci za- s�aniaj�ce ogl�dan� przestrze� (ryc. 7). Dlatego, przy czytaniu wypadaj� poszczeg�lne litery, s�owa, a nawet cz�ci zdania. Ograniczenia te rzutuj� w pisaniu na ortografi�, uniemo�liwiaj� p�ynne czytanie, s� �r�d�em pomy�ek w roz- r�nianiu cyfr. W nauce dzieci z uszko- dzeniem widzenia centralnego napoty- kaj� trudno�ci podobne do problem�w dzieci niewidomych i powinno si� je uczy� metod� dotykowo-sluchow�, jed- nak�e z wykorzystaniem istniej�cych mo�liwo�ci wzrokowych. W niekt�- rych przypadkach, dzi�ki zastosowaniu pomocy optycznych, dzieci te mog� ko- rzysta� ze zwyk�ych podr�cznik�w szkolnych. Zmniejszenie ostro�ci widzenia wy- st�puje przy takich wadach narz�du wzroku, jak: kr�tkowzroczno��, daleko- wzroczno��, astygmatyzm oraz w r�- a) -*?* nych schorzeniach (np. w za�mie). W tych przypadkach okulary ze szk�ami koryguj�cymi zwykle poprawiaj� sytu- acj�, cho� niezb�dne mog� okaza� si� inne przybory, np: lupa, lunetka, lornet- ka, turmon albo powi�kszalnik telewi- zyjny (ryc. 8 i 9). Pomocne w tych przypadkach s� r�wnie� proste zabiegi, na przyk�ad in- dywidualnie dobrane o�wietlenie; pr�cz lampy rozja�niaj�cej cale po- mieszczenie warto zainstalowa� jesz- cze dodatkow� lamp� skierowan� wprost na miejsce pracy. Dobre efekty daje te� zastosowanie kontrastu po- mi�dzy t�em a przedmiotem. b) Ryc. 8. Czytanie telewizyjnego pomoc� powi�kszalnika Ryc. 7. Zaburzenie widzenia centralnego: a) w postaci mroczka; widzenie obwodowe prawid�owe, b) z brakami we fragmentach pola widzenia Poza zaburzeniami w ograniczeniu pola widzenia i ostro�ci wzroku, u dzie- ci mog� wyst�powa� jeszcze inne zabu- rzenia utrudniaj�ce nauk�. Nale�� do nich: brak lub znaczne os�abienie ako- modacji, oczopl�s, zaburzenia adapta- cyjne i zaburzenia w rozpoznawaniu barw, zwane daltonizmem. Akomodacja oka polega na jego zdolno�ci przystosowania si� do pa- trzenia na przedmioty znajduj�ce si� w r�nych odleg�o�ciach. Ma to du�e znaczenie np. przy przepisywaniu tek- stu z tablicy do zeszytu, podczas ob- serwowania do�wiadcze� fizycznych i chemicznych. Dzieci z zaburzon� akomodacja musz� pos�ugiwa� si� dwoma parami szkie� �jedn� do dali, drug�, mocniejsz�, do pracy z bliska. Ma tu r�wnie� zastosowanie w�a�ciwe o�wietlenie, gdy� �wiat�o jest czynni- kiem pobudzaj�cym akomodacj�. Oczopl�s to mimowolne ruchy ga- �ek ocznych. Uczniowie z t� dolegli- wo�ci� maj� trudno�ci ze skupieniem wzroku (fiksacj�) na ogl�danym przed- miocie. Podczas czytania szybko si� m�cz�. Ich sytuacj� mo�na por�wna� do czytania ksi��ki podczas jazdy sa- mochodem po bruku. �wiczenia reha- bilitacyjne wzroku czasem zmniejszaj� objawy tej dolegliwo�ci. Zdolno�� przystosowania widzenia do zmiennego o�wietlenia nazywamy adaptacj� narz�du wzroku. U niekt�- 12 rych dzieci s�abowidz�cych wyst�puj� powa�ne zaburzenia adaptacji w posta- ci tzw. kurzej (zmierzchowej) �lepoty. W ci�gu dnia takie dziecko funkcjonuje normalnie, natomiast wieczorem lub w �le o�wietlonym pomieszczeniu ma trudno�ci w rozr�nianiu przedmiot�w. Szczeg�ln� uwag� nale�y zwr�ci� na uczni�w z takimi problemami podczas wycieczek i spacer�w o zmroku, ze wzgl�du na ich bezpiecze�stwo. Zaopa- trzenie dziecka w elektryczn� latark� mo�e u�atwi� mu orientacj� w terenie. Innym przejawem zaburzenia ada- ptacji jest �wiat�owstr�t. Dotkni�tych nim dzieciom nale�y zapewni� w kla- sie miejsce z dala od okien i �r�de� od- s�oni�tego �wiat�a, zaopatrzy� je w przy�mione okulary, a na spacery w dni s�oneczne zabiera� czapki z daszkami. W pomieszczeniach szkol- nych nale�y unika� stosowania b�ysz- cz�cych powierzchni. Zaburzenie w rozpoznawaniu barw, tzw. daltonizm, mo�e by� cz�- �ciowe lub ca�kowite; najcz�ciej doty- czy to barw � zielonej i czerwonej. Otaczaj�cy �wiat wydaje si� wtedy czarno-bia�� fotografi� o r�nym stop- niu szaro�ci i czerni. W szkole trzeba uwzgl�dni� to upo�ledzenie widzenia ucznia, zw�aszcza podczas rysowania, w pracy z mapami lub barwnymi wy- kresami. 2. Specyficzne problemy czytania i pisania W pracy szkolnej wa�ne jest usta- lenie, jak� metod� niepe�nosprawne dziecko b�dzie si� uczy�o czyta� i pi- sa�: wzrokow�, dotykow� czy ��czo- n�. Dzieci niewidome pos�uguj� si� metod� dotykow� z u�yciem alfabetu Braille'a. Znaki tego alfabetu mo�na czyta� tak�e wzrokiem, co jest wa�ne dla widz�cych nauczycieli i koleg�w. Pismo Braille'a polega na rozmiesz- czeniu sze�ciu punkt�w na obwodzie prostok�ta. R�na liczba punkt�w i ich zr�nicowana konfiguracja tworz� 63 znaki. System brajlowski umo�liwia notacj� matematyczn�, fizyczn�, che- miczn� i muzyczn�. W tym systemie wydaje si� literatur� pi�kn� i specjali- styczn�, podr�czniki, s�owniki, nuty oraz czasopisma. Osoby niewidome mog� dzi�ki temu nie tylko samodziel- nie czyta�, ale tak�e pisa�. Rozw�j punktowego systemu pi- sma brajlowskiego rozpocz�� si� w niezwyk�y spos�b. W 1819 roku francuski oficer, Charles Barbier, opra- cowa� pismo przeznaczone do �nocne- go odczytwania na polu bitwy". Nie zyska�o ono popularno�ci jako zaszy- frowana metoda przesy�ania rozkaz�w wojskowych, ale zainteresowa�o ucz- nia paryskiej szko�y dla niewidomych, Louisa Braille'a. Pierwowz�r by� zbyt skomplikowany do odczytywania do- tykiem, poniewa� poszczeg�lne znaki odpowiadaj�ce literom alfabetu �aci�- skiego stanowi�y r�ne konfiguracje a� 12 punkt�w. Braille, maj�cy w�wczas 15 lat, opracowa� pismo dla niewido- mych, kt�re stosuje si� do dzi�. Niekt�re dzieci s�abowidz�ce po- winny w nauce szkolnej stosowa� pi- smo i pomoce brajlowskie, inne mog� si� pos�ugiwa� zwyk�ym pismem, ale czasem w inny spos�b. W normalnych warunkach szkolnych wymagamy od dzieci, aby czyta�y z odleg�o�ci 30-40 cm, aby siedzia�y prosto, nie nachyla�y zbytnio g�owy. Od dzieci s�abo widz�- cych nie mo�emy wymaga� prawid�o- wej postawy przy czytaniu, nale�y po- zwoli� im czyta� z wygodnej odleg�o- �ci. Aby zmniejszy� nieprawid�ow� postaw�, dobrze jest stosowa� podp�r- ki pod ksi��ki. Pomoc� dla nich b�d� te� zeszyty z szerszym rozstawieniem linii i z wyra�n� kresk� oraz ksi��ki z powi�kszonym drukiem. Ryc. 9. Pomocna przy czytaniu mo�e by� lupa Warto wreszcie wspomnie� o praw- dziwych rewelacjach technicznych dla niewidomych i s�abo widz�cych, jakie niesie rozw�j elektroniki i informatyki. Odpowiednie programy komputerowe i wsp�pracuj�ce z komputerami urz�- dzenia rozszerzaj� zakres zastosowania pisma Braille'a. Dzi�ki ekranowi braj- lowskiemu dziecko niewidome mo�e czyta� dotykiem to, co znajduje si� jed- nocze�nie na zwyk�ym ekranie kompu- tera. Dane do pami�ci mo�na wprowa- dza� korzystaj�c ze zwyk�ej klawiatury lub z klawiatury brajlowskiej. Wprowa- dzone dane mo�na wywo�a� i us�ysze� z pomoc� syntezatora mowy lub odczy- ta� z ekranu brajlowskiego. Tekst mo�e by� wydrukowany za pomoc� drukarki brajlowskiej lub czarnodrukowej. Dzi�ki wszechobecnej komputery- zacji wystarczy, �e wydawnictwa wy- ra�� zgod� na udost�pnienie uczniom niewidomym dyskietek z zapisem za- wieraj�cym teksty, np. podr�cznik�w i innych pozycji ksi��kowych czy cza- sopism, a b�d� one dla nich w pe�ni dost�pne. W niedalekiej przysz�o�ci niewido- mi uczniowie swoje prace pisemne b�- d� mogli przygotowywa� zwyk�ym drukiem dla widz�cego nauczyciela, a dla siebie � w wersji brajlowskiej. Komputer jest tak�e du�� pomoc� dla dzieci s�abowidz�cych; popularne s� ju� programy, kt�re umo�liwiaj� zmian� wielko�ci liter, stosowanie barw lub kontrast�w � w zale�no�ci od indywidualnych potrzeb ucznia. 3. Rady i wskaz�wki dla nauczyciela Je�li w klasie s� uczniowie z pro- blemami wzrokowymi, nauczyciel po- winien: 1. Sprawdzi�, z jakiej odleg�o�ci i ja- kiej wielko�ci litery i przedmioty widzi ka�de z dzieci. 2. Skonsultowa� si� z okulist� lub re- habilitantem wzroku w sprawie oceny mo�liwo�ci wzrokowych dziecka. 3. Pozna� techniki brajlowskie, je�eli cho� jeden ucze� si� nimi pos�ugu- je- 4. Zadba�, aby tablica by�a du�a, czarna lub ciemnozielona, matowa, g�adka i dobrze o�wietlona, a kreda mi�kka � bia�a lub ��ta. Wpro- wadzi� ewentualnie dodatkowe o�wietlenie punktowe. 5. Wyra�nie odczytywa� wszystko to, co jest napisane na tablicy. Przedmioty, o kt�rych m�wi, po- dawa� uczniom do obejrzenia, do- tkni�cia, pow�chania itp. Je�li s� zbyt du�ych rozmiar�w, zast�po- wa� je modelami. Pozwala� dzie- ciom na podchodzenie do ogl�da- nych obiekt�w, je�li mo�e im to u�atwi� poznanie. 6. Zach�ca� dzieci do u�ywania lu- netki, turmonu lub innych pomocy optycznych, gdy s� u�yteczne. 7. Zwracaj�c si� do ucznia niewido- mego lub s�abowidz�cego wyma- wia� jego imi�, aby by� pewien, �e o niego chodzi. 8. Zach�ca� dziecko do udzia�u we wszystkich mo�liwych dla niego zaj�ciach, a jednocze�nie unika� sytuacji, kt�rym ucze� nie mo�e sprosta�. 9. Doceniaj�c �yczliw� postaw� ko- leg�w, dba�, �eby dziecko nie by- �o zbyt uzale�nione od innych. 10. U�wiadomi� zdrowym uczniom ograniczenia i mo�liwo�ci niewi- domego lub slabowidz�cego kole- gi- 11. Pami�ta�, �e wiele problem�w dziecka wcale nie musi si� wi�za� z brakiem wzroku lub zaburzenia- mi widzenia. Nauczyciel nie powinien: 1. U�ywa� gestykulacji bez wyja�nie� s�ownych. 2. U�ywa� nieprecyzyjnych okre�le� w rodzaju: �id� prosto", �tam po- ��" � bez punkt�w odniesienia; ucze� mo�e nie kojarzy�, co to oznacza. 3. Dotyka� dziecka znienacka, bez uprzedzenia s�ownego. 4. Stosowa� �taryfy ulgowej" wobec niepe�nosprawnych i obni�a� wy- maga� dotycz�cych nauki i zacho- wania. ZAK�ADY DLA NIEWIDOMYCH w LASKACH _____05-080 Izsbslin k/Wsrszawy 14 BIBLIOTEKA TYFLOLOGICZNA ADRESY INSTYTUCJI DZIA�AJ�CYCH NA RZECZ NIEWIDOMYCH Zarz�d G��wny Polskiego Zwi�zku Niewidomych 00-216 Warszawa, ul. Konwiktorska 9, fax 635 57 93, tel. centr. 31 22 71 do 77 Dzia� Rehabilitacji Dzieci i M�odzie�y � tel. w. 243 Dyr. ds. rehabilitacji � tel. 31 33 83 lub w. 237 Centralna Biblioteka Polskiego Zwi�zku Niewidomych Dyrektor, sekretariat tel. 635 33 20 tel. centr. 31 22 71 do 77 w. 222 (dyr.), w. 223 (sekr.) Dzia� ksi��ki m�wionej � tel. w. 242 Dzia� ksi��ki brajlowskiej � tel. w. 281 Redakcja miesi�cznika �Nasze Dzieci" (przeznaczony dla rodzic�w dzieci niewidomych i s�abowi- dz�cych), 00-216 Warszawa, ul. Konwiktorska 9, tel. centr. 31 22 71 do 77, tel. w. 310 Poradnia Rehabilitacji Niewidomych i S�abowidz�cych przy Wojew�dzkim Szpitalu Zespolonym 61-643 Pozna�, os. Kosmonaut�w 10, tel. 20 05 12 Towarzystwo Opieki nad Ociemnia�ymi Laski Warszawskie, 05-080 Izabelin tel. centr. 722 70 04 (09) (08) Prezes tel. 722 72 28, dyrektor tel. 722 72 27 Poradnia Rehabilitacji Wzroku dla S�abowidz�cych 00-496 Warszawa, ul. Nowy �wiat 5, tel. 628 75 83 Stowarzyszenie Rodzic�w i Przyjaci� Dzieci Niewidomych i S�abowidz�cych 02-321 Warszawa, ul. Kopi�ska 6/10, tel. 22 03 44 Altix � Systemy informatyczne, technika i poradnictwo dla niepe�nosprawnych 02-776 Warszawa, ul. Indiri Gandhi 21, tel./fax 641 16 97 O�rodek Informacji i Promocji Post�pu Naukowo-Technicznego PZN 00-054 Warszawa, ul. Jasna 22, tel. 27 34 85 LITERATURA 1. Kwapiszowie Jadwiga i Jacek, Orientacja przestrzenna i poruszanie si� niewidomych oraz s�abowidz�cych. Wydawnictwa Szkolne i Pe- dagogiczne, Warszawa 1990. 2. Ni�ankowska Maria,Podstawy okulistyki. Yolumed, Wroc�aw 1992. 3. �Nasze dzieci. Sprawy niewidomych i stabowidz�cych dzieci". Miesi�cznik. Polski Zwi�zek Niewidomych, Warszawa. 4. S�kowska Zofia, Tyflopedagogika. PWN, Warszawa 1981. Z serii One s� w�r�d nas ukazat si� tomik Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi W najbli�szym czasie dost�pny b�dzie kolejny tomik Dzieci z pora�eniem m�zgowym W przygotowaniu: Dzieci z wadami s�uchu Dzieci z trudno�ciami w czytaniu i pisaniu Seria ,One s� w�r�d nas" opracowana przez specjaiisiow wsp�pracuj�cych z Centrum Metodycznym Pomocy Psychobgiczno-Pedagogicznej MEN ma za zadanie przybli�y� nauczycielom, rodzicom i uczniom jecyficzne problemy funkcjonowania szkolnego dzieci z zaburzeniami w rozwoju i wskaza� kierunki i sposoby rozwi�zywania tych problem�w. integracja szkolna, zgodne i tw�rcze| wsp�ycie wszystkich dzieci jest nasz� wsp�ln� szans�. Odkryjmy jej warto��.