Stefan Marciniak red Makro i Mikro EkonomiaPodstawowe Problemy PWN 2001 Spis tre�ci Wst�p (5. Marciniak) ........................................ 11 Cz�� I. Wprowadzenie ...................................... 13 Rozdzia� 1. Przedmiot i zakres ekonomii (S. Marciniak) ....................... 14 1.1. Historia nazwy i dyscypliny naukowej .............................. 14 1.2. Wsp�czesne uj�cie przedmiotu ekonomii ............................. 21 1.3. Prawa ekonomiczne a prawa przyrody .............................. 22 1.4. Ekonomia a inne nauki spo�eczne ................................. 26 1.5. Narz�dzia i metody analizy ekonomicznej ............................ 27 Rozdzia� 2. G��wne szko�y my�li ekonomicznej (S. Marciniak) .................... 32 2.1. Nieodzowno�� studiowania historii my�li ekonomicznej ..................... 32 2.2. Merkantylizm (XVI-XVIII wiek) ................................. 33 2.3. Fizjokratyzm i jego tw�rcy ..................................... 35 2.4. Szko�a klasyczna w ekonomii ................................... 37 2.5. Szko�a neoklasyczna szeroko pojmowana ............................. 38 2.6. Szko�a historyczna ......................................... 39 2.7. G��wne wsp�czesne kierunki ekonomii .............................. 41 2.8. Alternatywne koncepcje ekonomiczne ............................... 46 Rozdzia� 3. Wsp�czesne systemy gospodarcze (S. Marciniak) .................... 49 3.1. Rodzaje system�w gospodarczych ................................. 49 3.2. Sprawno�� system�w gospodarczych ............................... 53 3.2. Podmioty gospodaruj�ce i ich funkcjonowanie .......................... 55 3.4. Rola ekonomiczna pa�stwa .................................... 60 3.5. Struktura gospodarki narodowej .................................. 65 3.6. Czynniki zmian strukturalnych ................................... 68 Rozdzia� 4. G��wne problemy ekonomii (T. Obr�bski) ........................ 75 4.1. Potrzeby a zasoby i zdolno�ci wytw�rcze spo�ecze�stwa ..................... 75 4.2. Racjonalno�� metodologiczna a racjonalno�� rzeczowa w procesie gospodarowania ...... 80 4.3. Trendy rozwojowe w gospodarce �wiatowej i ich skutki ..................... 85 4.4. Dylematy dobrobytu ekonomicznego i spo�ecznego ....................... 92 Rozdzia� 5. Gospodarka, ekologia i post�p techniczny (5. Marciniak) ................ 97 5.1. Gospodarka a ekologia ....................................... 97 6 Spis tre�ci 5.2. Zasoby naturalne odnawialne i nieodnawialne .......................... 101 5.3. Zanieczyszczenie �rodowiska a rozw�j gospodarczy ....................... 105 5.4. Urz�dzenia ochrony �rodowiska, infrastruktura i wzrost gospodarczy .............. 108 5.5. Koszty spo�eczne i ekonomiczne a ochrona �rodowiska naturalnego .............. 109 5.6. Innowacje a ochrona �rodowiska naturalnego ........................... 113 5.7. Wsp�czesna rewolucja naukowo-techniczna a gospodarka i ekologia .............. 117 5.8. Ekonomia a bezpieczna przysz�o�� ................................ 119 Rozdzia� 6. Ekonomiczna rola wsp�czesnego pa�stwa (S. Marciniak) ................ 123 6.1. Ewolucja roli ekonomicznej pa�stwa ............................... 123 6.2. Dwa modele wsp�czesnego pa�stwa ............................... 126 6.3. Regulacja oparta na koncepcji interesu publicznego ....................... 127 6.4. Regulacja ograniczaj�ca monopol ................................. 130 6.5. Regulacja i deregulacja ....................................... 132 6.6. Ekonomiczne funkcje wsp�czesnego pa�stwa .......................... 135 6.7. Pa�stwo a kapita� ludzki ...................................... 139 Aneks A. Stadia rozwoju ludzko�ci (S. Marciniak) ........................... 142 Cz�� II. Mikroekonomia ..................................... 147 Rozdzia� 7. Rynek. Rodzaje konkurencji (Cz. Pietras) ......................... 148 7.1. Podstawowe poj�cia i rodzaje rynk�w ............................... 148 7.2. Czynniki wp�ywaj�ce na rozmiary popytu ............................. 150 7.3. Czynniki wp�ywaj�ce na rozmiary poda�y ............................ 156 7.4. R�wnowaga rynku ......................................... 159 7.5. Ceny administrowane ........................................ 164 7.6. Podstawowe modele rynku ..................................... 167 7.7. Cena a warto�� ........................................... 171 7.8. Funkcje cen ............................................. 173 7.9. Elastyczno�� popytu i poda�y ................................... 175 7.10. Marketing (L. Bialo�) ....................................... 189 Rozdzia� 8. Rynek kapita�owy (S. Jankowski) ............................. 194 8.1. Istota i struktura rynku kapita�owego ............................... 194 8.2. Znaczenie gie�d papier�w warto�ciowych ............................. 196 8.3. Struktura organizacyjna gie�dy i jej uczestnicy .......................... 197 8.4. Instytucje na polskim rynku gie�dowym .............................. 199 8.5. Papiery warto�ciowe ........................................ 202 8.6. Segmenty rynku papier�w warto�ciowych ............................. 203 8.7. Czynniki wp�ywaj�ce na kursy akcji sp�ek polskich ....................... 205 8.8. �r�d�a informacji na warszawskiej GPW ............................. 207 8.9. Inwestorzy, gracze, spekulanci ................................... 209 8.10. Transakcje gie�dowe ........................................ 211 8.11. Notowania gie�dowe ........................................ 215 Rozdzia� 9. Rynek pracy (T. Obr�bski) ................................. 217 9.1. Pojecie i uwarunkowania zatrudnienia ............................... 217 9.2. Gospodarowanie zasobami si�y roboczej ............................. 218 9.3. Modele alokacji si�y roboczej ................................... 221 9.4. Istota i rodzaje bezrobocia ..................................... 226 9.5. Prawid�owo�ci ewolucji og�lnej struktury zatrudnienia ...................... 230 9.6. Place ................................................ 231 Spis tre�ci Rozdzia� 10. Podstawy teorii zachowa� konsumenta (Z. Zawadzka) ................. 235 10.1. Cel dzia�alno�ci konsumenta ................................... 235 10.2. Struktura preferencji konsumenta ................................. 237 10.3. Punkt r�wnowagi konsumenta .................................. 242 10.4. Zr�nicowanie dochod�w i poziom ub�stwa ........................... 246 Rozdzia� 11. Przedsi�biorstwo (L. Bialo�) ............................... 256 .1. Istota i funkcje przedsi�biorstwa ................................. 256 .2. Rodzaje przedsi�biorstw ..................................... 261 .3. Przedsi�biorstwa przysz�o�ci ................................... 265 .4. Produkcja ............................................. 270 .5. Czynniki rozwoju przedsi�biorstw ................................ 273 Rozdzia� 12. Rachunek koszt�w i korzy�ci (L. Biato�) ........................ 277 12.1. Koszty dzia�alno�ci przedsi�biorstw ..........................'..... 277 12.2. Korzy�ci z dzia�alno�ci gospodarczej ............................... 284 12.3. Ocena finansowa przedsi�biorstwa ................................ 287 12.4. Ocena projekt�w inwestycyjnych ................................. 290 12.5. Rachunek ekonomicznej efektywno�ci inwestycji ........................ 294 Rozdzia� 13. Zarz�dzanie firm� (L. Biato�) .............................. 298 13.1. Wprowadzenie ........................................... 298 13.2. Zarz�dzanie firm� w kontek�cie r�nych szk� (kierunk�w) zarz�dzania ........... 299 13.3. Umi�dzynarodowienie zarz�dzania firm� ............................ 304 13.4. Ekologiczne uwarunkowania zarz�dzania firm� ......................... 305 13.5. Zarz�dzanie strategiczne ..................................... 310 13.6. Zarz�dzanie innowacjami ..................................... 314 Rozdzia� 14. Etyka biznesu (S. Jankowski) ............................... 319 14.1. Poj�cie etyki biznesu ....................................... 319 14.2. Wolno�� gospodarcza ....................................... 320 14.3. Interes w�asny ........................................... 321 14.4. Zasada sukcesu .......................................... 322 14.5. Prywatyzacja ............................................ 323 14.6. Konkurencja ............................................ 324 14.7. Konsumpcja ............................................ 326 14.8. Rola pa�stwa w gospodarce ................................... 328 Cze�� III. Makroekonomia .................................... 331 Rozdzia� 15. Produkt krajowy brutto i doch�d narodowy (T. Obr�bski) ............... 332 15.1. Istota i rodzaje reprodukcji .................................... 332 15.2. Poj�cie warto�ci globalnej, produktu krajowego brutto i dochodu narodowego ........ 334 15.3. Metoda liczenia dochodu narodowego .............................. 335 15.4. Rola cen w rachunku dochodu narodowego ........................... 337 15.5. Struktura produktu krajowego brutto i dochodu narodowego .................. 338 15.6. Podzia� dochodu narodowego ................................... 341 Rozdzia� 16. Czynniki wzrostu i rozwoju gospodarczego (T. Obr�bski) ............... 344 16.1. Wzrost i rozw�j gospodarczy ................................... 344 16.2. Czynniki wzrostu gospodarczego ................................. 347 16.3. Struktura inwestycji a tempo wzrostu gospodarczego ...................... 355 16.4. Czynniki przyspieszaj�ce i ograniczaj�ce tempo wzrostu gospodarczego ........... 356 Rozdzia� 17. Oszcz�dno�ci i zr�wnowa�ony wzrost gospodarczy (T. Obr�bski) ........... 360 17.1. Rodzaje wzrostu gospodarczego ................................. 360 8 Spis tre�ci ____ 17.2. Zr�wnowa�ony i niezr�wnowa�ony wzrost gospodarczy .................... 362 17.3. Wp�yw oszcz�dno�ci na r�wnowag� i wzrost gospodarczy ................... 367 17.4. Modele wzrostu gospodarczego .................................. 369 17.5. Mo�liwo�ci kszta�towania r�wnowagi w gospodarce ...................... 374 Rozdzia� 18. System pieni�no-kredytowy (Cz. Pietras) ........................ 376 18.1. Istota, ewolucja i funkcje pieni�dza ............................... 376 18.2. Czynniki okre�laj�ce popyt na pieni�dz i poda� pieni�dza ................... 381 18.3. R�wnanie obiegu pieni�dza .................................... 383 18.4. Banki i ich funkcje ........................................ 384 18.5. Kreacja pieni�dza bankowego przez banki handlowe ...................... 392 18.6. Instrumenty polityki pieni�no-kredytowej banku centralnego ................. 399 Rozdzia� 19. Inflacja i jej skutki (Z Zawadzka) ............................ 404 19.1. Poj�cie i pomiar inflacji ..................................... 404 19.2. G��wne przyczyny inflacji .................................... 407 19.3. Skutki inflacji ........................................... 414 19.4. Polityka przeciwdzia�ania inflacji ................................ 418 19.5. Inflacja w Polsce w latach dziewi��dziesi�tych i przeciwdzia�anie jej ............. 420 Rozdzia� 20. System finansowy pa�stwa (T. Obr�bski) ........................ 423 20. �. Poj�cie systemu finansowego i zakres jego oddzia�ywania ................... 423 20.2. System bud�etowy pa�stwa .................................... 425 20.3. Stopa redystrybucji i struktura bud�etu pa�stwa ......................... 427 20.4. System podatkowy pa�stwa .................................... 430 20.5. Kszta�towanie r�wnowagi bud�etowej .............................. 434 Rozdzia� 21. Cykliczno�� rozwoju gospodarczego (S. Jankowski) ................... 437 21.1. R�wnowaga ekonomiczna i spo�eczna .............................. 437 21.2. R�wnowaga og�lna i formy odchyle� .............................. 443 21.3. Rodzaje waha� gospodarczych .................................. 445 21.4. Cechy cyklu koniunkturalnego i przebieg klasycznego cyklu koniunkturalnego ........ 451 21.5. Teorie cyklu koniunkturalnego .................................. 454 21.6. Teoria sekularnej stagnacji .................................... 457 21.7. Interwencjonizm pa�stwowy ..............................'..... 458 21.8. Instrumenty i formy interwencjonizmu .............................. 461 Rozdzia� 22. Mi�dzynarodowy system finansowy (Cz. Pietras) .................... 465 22.1. Rynek walutowy i kursy walut .................................. 465 22.2. Ewolucja mi�dzynarodowego systemu walutowego ....................... 471 22.3. Europejski System Walutowy ................................... 477 22.4. Kredyt mi�dzynarodowy i mi�dzynarodowe instytucje kredytowe ............... 481 Rozdzia� 23. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy (Z. Zawadzka) ................ 491 23.1. Podstawowe poj�cia ........................................ 491 23.2. Bilans p�atniczy .......................................... 493 23.3. Teorie handlu zagranicznego ................................... 496 23.4. Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy ............................ 501 23.5. Instrumenty polityki handlowej .................................. 504 23.6. Polski handel zagraniczny po roku 1989 ............................. 508 Rozdzia� 24. Gospodarka �wiatowa � problemy globalne (Cz. Pietras) ............... 511 24.1. Poj�cie gospodarki �wiatowej ................................... 511 24.2. Podmioty gospodarki �wiatowej ................................. 512 24.3. G��wne cechy wsp�czesnych proces�w globalizacji ...................... 514 24.4. G��wne problemy globalne .................................... 517 24.5. Mi�dzynarodowe przep�ywy czynnik�w produkcji i us�ug ................... 523 Spis tre�ci 9 24.6. Mi�dzynarodowe organizacje gospodarcze i ugrupowania integracyjne oraz ich rola w gospodarce �wiatowej ............................................. 529 Rozdzia� 25. Teoria ekonomii a polityka gospodarcza (S. Marciniak) ................ 538 25.1. Teoria ekonomii a polityka makroekonomiczna ......................... 538 25.2. Cele, regu�y i instrumenty polityki makroekonomicznej .................... 541 25.3. Dwa g��wne nurty wsp�czesnej polityki makroekonomicznej ................. 543 25.4. Kontrowersje wok� polityki stabilizacyjnej ........................... 544 25.5. G��wne problemy makroekonomiczne .............................. 546 25.6. G��wne instrumenty polityki makroekonomicznej ........................ 549 25.7. Polityka deficytu bud�etowego .................................. 554 Rozdzia� 26. Transformacja systemowa w Polsce (5. Jankowski) ................... 560 26.1. Przes�anki i kierunki transformacji ................................ 560 26.2. Metody przej�cia do gospodarki rynkowej ............................ 563 26.3. Rola prywatyzacji ......................................... 568 26.4. Rola pa�stwa w okresie transformacji systemowej ....................... 570 26.5. Rola rynku i pa�stwa w zmianach strukturalnych ........................ 574 26.6. Spo�eczne warunki budowy kapitalizmu ............................. 575 Indeks nazwisk (Anna Kowalewska) .................................... 577 Indeks rzeczowy (Cz. Pietras, M. Ro�nowska) ............................... 581 Wst�p Podr�cznik, kt�ry przedk�adamy Czytelnikom, jest poprawion� i zmienion� wersj� drugiego wydania Makro- i mikroekonomii. Podstawowe problemy z 1998 r. (wcze�niej Makro- i mikroekonomia dla in�ynier�w). Od poprzednich wyda� naszego podr�cznika r�ni si� tym, �e jest bardziej uniwersalnym kompendium wiedzy ekonomicznej od dotychczasowych. Podr�cznik nasz adresowany jest do wszystkich zainteresowanych wsp�czesnymi problemami teorii i praktyki ekonomicznej, w szczeg�lno�ci za� do studiuj�cych ekonomi� w szko�ach wy�szych na r�nych poziomach (licencjackim, magisterskim, seminarium dla doktorant�w kierunk�w nieekonomicznych). Poza zaletami dydaktycznymi (has�a na marginesach, szczeg�owe indeksy: rzeczowy oraz autor�w) nasz podr�cznik charakteryzuje si� wysokim poziomem merytorycznym, prezentowanym jednak w formie u�atwiaj�cej percepcj� nawet trudnych problem�w teoretycznych, oraz du�� aktualno�ci� omawianej problematyki. Prezentujemy w nim oceny tak aktualnych na prze�omie wiek�w XX/XXI problem�w, jak rola innowacji w�r�d czynnik�w wzrostu i rozwoju gospodarczego, relacje zasob�w i strumieni kapita�u ludzkiego oraz innowacji, a tak�e pozytywne i negatywne skutki globalizacji. W przygotowaniu poszczeg�lnych rozdzia��w korzystali�my z teoretycznego dorobku dominuj�cych obecnie szk� ekonomicznych, prezentuj�c zar�wno zalety, jak i wady proponowanych przez poszczeg�lne kierunki rozwi�za�. W formu�owaniu ocen najbardziej aktualnych problem�w ekonomii i praktyki korzystali�my z najnowszych publikacji na te tematy, np.: L.C. Thurow � Przysz�o�� kapitalizmu; H.P. Martin, H. Schumann � Pu�apka globalizacji', E. Luttwak � Turbokapitalizm i J. Gimpel � U kresu przysz�o�ci. Technologia i schy�ek Zachodu. Ca�o�� materia�u zawartego w podr�czniku, ze wzgl�d�w dydaktycznych, podzielono na trzy cz�ci: I. Podstawy ekonomii [6 rozdzia��w]; II. Mikroekonomia [8 rozdzia��w] oraz III. Makroekonomia [12 rozdzia��w]. Wszystkim interesuj�cym si� aktualnymi problemami ekonomii polecamy szczeg�lnie nast�puj�ce rozdzi�y podr�cznika: rozdzia� 4, omawiaj�cy g��wne 12 Wst�p______________________________________________________________ wsp�czesne problemy ekonomii; rozdzia� 5, po�wi�cony zwi�zkom gospodarki, ekologii i post�pu technicznego; rozdzia� 13 prezentuj�cy najnowsze uj�cie problematyki zarz�dzania firm�; rozdzia� 10, omawiaj�cy m.in. sytuacj� materialn� polskich gospodarstw domowych i rozdzia� 14, o etyce biznesu. Autorzy b�d� wdzi�czni za wszelkie uwagi i sugestie s�u��ce dalszemu ulepszeniu podr�cznika. Warszawa, marzec 2000 r. Za zesp� Autor�w Stefan Marciniak Rozdzia� l Przedmiot i zakres ekonomii 1.1. Historia nazwy i dyscypliny naukowej Okre�lenie ekonomia pojawi�o si� ju� w staro�ytnej Grecji na prze�omie V i IV wieku p.n.e. Bodaj jako pierwszy u�y� go wielki historyk, my�liciel i strateg Ksenofont, kt�ry pozostawi� po sobie wiele prac, a w�r�d nich dzie�o Oikonomikos (Ekonomika). Termin oikonomia jest, etymologicznie rzecz Okre�lenie bior�c, �r�d�em dzisiejszego okre�lenia �ekonomia". W interpretacji Kseno-�ekonomia" fonta ekonomia jest nauk� o gospodarstwie, o zarz�dzaniu maj�tkiem, domem. Nale�� do niej m.in. sprawy zwi�zane ze zdobywaniem �rodk�w utrzymania, z sensownym u�yciem pieni�dzy (np. na prace budowlane, hodowl� koni lub upraw� ro�lin). Ksenofont powiada, �e w gospodarstwie domowym mo�na wyda� wiele pieni�dzy i ma�o mie� z tego korzy�ci, mo�na te� przy u�yciu mniejszych �rodk�w uzyska� dobre wyniki. Ekonomia jest wi�c wed�ug Ksenofonta zar�wno dyscyplin� naukow�, jak i wiedz� praktyczn�. Dopiero jednak Arystoteles (IV w. p.n.e.), filozof grecki, a zarazem najwszechstronniejszy my�liciel i uczony staro�ytno�ci, przewy�szy� Ksenofonta stopniem uog�lnienia zjawisk ekonomicznych. Z jego te� nazwiskiem ��czy si� najcz�ciej powstanie nazwy �ekonomia". U Arystotelesa oznacza ona nauk� o prawach gospodarstwa domowego. Oikos znaczy po grecku dom, gospodarstwo, nomos � prawo. Ekonomia Okre�lenie �ekonomia polityczna" ' zosta�o upowszechnione na pocz�tku polityczna XVII wieku, m.in. dzi�ki ksi��ce Antoine'a Montchretiena pt. Traite de 1'economie politi�ue, kt�ra ukaza�a si� w 1615 r. Przymiotnik �polityczny" w tytule (kt�ry mo�na przet�umaczy� jako Traktat o ekonomii politycznej) mia� oznacza�, �e chodzi w tym przypadku o prawa gospodarstwa pa�stwo- 1 Okre�lenie to do dzi� budzi w Polsce sporo emocji, m.in. dlatego wyja�niamy je tu tak obszernie. /. Przedmiot i zakres ekonomii 15 wego (a nie, jak u Ksenofonta i Arystotelesa, o prawa gospodarstwa domowego). Montchretien zajmowa� si� bowiem w swojej ksi��ce g��wnie problematyk� finans�w pa�stwowych. W nast�pnych latach nazwa �ekonomia polityczna" rozpowszechni�a si� jako oznaczenie bada� po�wi�conych problemom spo�ecznego gospodarowania. Ukszta�towanie si� ekonomii w pe�ny system naukowy wi��e si� Ekonomia historycznie z narodzinami nowoczesnego liberalnego systemu gospodarczego, Jako system zwanego kapitalizmem wolnokonkurencyjnym. Z ekonomi� tego okresu naukowy nierozerwalnie zwi�zane s� dwa nazwiska: A. Smitha (1723-1790) zwanego �ojcem ekonomii politycznej" kapitalizmu i D. Ricardo (1772-1823). Oni to s� powszechnie uznawani za tw�rc�w nowoczesnej szko�y my�lenia ekonomicznego, okre�lanej mianem ekonomii klasycznej. Do szko�y tej, poza wymienionymi, zaliczani s� zwykle J.S. Mili (1806-1873) oraz, przez cz�� ekonomist�w, tak�e K. Marks (1818-1883). Wszyscy powy�ej wymienieni autorzy pos�ugiwali si� okre�leniem �ekonomia polityczna" (niekt�rzy ju� w tytu�ach swoich najwa�niejszych publikacji2. Paradygmatem szko�y klasycznej ekonomii sta�a si� niczym nie ograniczona wolna konkurencja, a jedynym regulatorem rynku � �niewidzialna r�ka", kt�ra sprawia, �e sprzeczne z interesem og�u dzia�ania kupc�w i przemys�owc�w s� w ko�cu zgodne z interesem spo�ecze�stwa. Model wolnej konkurencji jest do dzi� podstaw�, czyli paradygmatem, wielu wsp�czesnych teorii ekonomicznych. W polskiej literaturze ekonomi� polityczn� nazywano niekiedy r�wnie� nauk� o �gospodarstwie spo�ecznym". Takie okre�lenie jest m.in. zawarte w tytule ksi��ki J. Supi�skiego Szkol� polska gospodarstwa spo�ecznego (1862-1865) oraz S. Grabskiego Ekonomia spo�eczna (1932). Na pojmowanie przedmiotu i zakresu ekonomii w Polsce najsilniejszy wp�yw wywar�o uj�cie tej problematyki w pracach A. Krzy�anowskiego. Pisa� on m.in., �e ekonomi�ci badaj� dzia�alno�� ludzk� jako podporz�dkowan� zasadzie najmniejszego wysi�ku, czyli gospodarno�ci, w procesie Zasada zdobywania �rodk�w zaspokojenia potrzeb. �Mo�na powiedzie�, �e zadaniem gospodarno�ci ekonomiki jest rozpoznanie i badanie w dzia�aniach ludzkich przejaw�w zasady gospodarno�ci"3. Uj�cie to by�o te� rozwijane w polskiej ekonomii po drugiej wojnie �wiatowej, w szczeg�lno�ci w pracach O. Langego (1904-1965). By� on zdania, �e okre�lenie �ekonomia polityczna" i �ekonomia spo�eczna" s� w j�zyku polskim r�wnowa�ne, chocia� to ostatnie oddaje lepiej w�a�ciw� tre�� nauki. Najbli�sze wsp�czesno�ci uj�cie przedmiotu ekonomii prezentowa� w swoich publikacjach E. Taylor (1884-1967). Pisa� on: �W najog�lniejszym 2 Na przyk�ad D. Ricardo, The Principles of Political Economy and Taxation, London 1817 oraz J.S. Mili, Elements of Political Economy, London 1821, J.C.L. Simonde de Sismondi, Nouveaii.<i Principles d'Ekonomie Politi�ue, Pary� 1819. 1 A. Krzy�anowski. Za�o�enia ekonomiki, wyd. II, Krak�w 1920, s. 7. 16 Stefan Marciniak uj�ciu przedmiotem ekonomiki (tzn. ekonomii) jest gospodarowanie. Istota gospodarowania le�y w tym, �e rozporz�dza si� ograniczonymi �rodkami, a ma si� przed sob� wielo�� cel�w, do jakich te �rodki mog� by� u�yte, wtedy zjawia si� wyb�r, wyst�puj� zagadnienia warto�ci, koszt�w, rozdzia�u dochodu spo�ecznego itd."4 Uj�cie to jest adekwatne r�wnie� do potrzeb wsp�czesnej analizy ekonomicznej w Polsce oraz innych krajach o gospodarce rynkowej (patrz rozdz. 3). Dlatego te� w dalszych cz�ciach podr�cznika m�wi�c o ekonomii, Przedmiot bez bli�szych okre�le�, b�dziemy mieli na my�li nauk�, kt�rej przedmiotem ekonomii jest analiza proces�w gospodarczych. Ekonomia jest dyscyplin� zajmuj�c� si� opisem kategorii i zjawisk gospodarczych5 oraz ich analiz� teoretyczn�, s�u��c� wykryciu prawid�owo�ci procesu gospodarowania. Ekonomia w tym uj�ciu jest nauk� o metodach oszcz�dnego gospodarowania ograniczonymi zasobami, o alokacji tych zasob�w w celu zaspokojenia konkuruj�cych ze sob� potrzeb w spos�b mo�liwie najpe�niejszy. Zadanie polega wi�c na takim wykorzystaniu ograniczonych �rodk�w, aby zmaksymalizowa� cel, do kt�rego d��ymy. Najwi�ksz� popularno�� na Zachodzie zdoby�y okre�lenia przedmiotu ekonomii A. Marshalla oraz L.Ch. Robbinsa. W uj�ciu pierwszego: �Ekonomia polityczna lub ekonomika jest badaniem rodzaju ludzkiego w jego codziennym �yciu gospodarczym, bada ona t� stron� dzia�alno�ci indywidualnej i spo�ecznej, kt�ra jest naj�ci�lej zwi�zana z osi�ganiem i u�ytkowaniem rzeczy materialnych, niezb�dnych do dobrobytu"6. W rozdziale drugim cytowanej pracy Marshall podkre�la, �e ekonomika jest nauk� o tym, jak ludzie �yj�, dzia�aj� i my�l� w codziennym �yciu gospodarczym, g��wnie za� zajmuje si� motywami, kt�re najsilniej i najtrwalej wp�ywaj� na post�powanie cz�owieka w dziedzinie jego �ycia gospodarczego7. Z kolei Robbins napisa�, �e �Ekonomika jest nauk�, kt�ra bada stosunki mi�dzyludzkie jako relacje mi�dzy celami i �rodkami oraz alternatywnymi mo�liwo�ciami ich u�ycia"8. Istnieje te� inne okre�lenie ekonomii, cz�sto powtarzane w podr�cznikach: ekonomia jest nauk� badaj�c�, jak ludzie radz� sobie z rzadko�ci� (ang. scarcity), czyli brakiem nieograniczonej dost�pno�ci d�br. Jest to nauka 4 E. Taylor, Historia rozwoju ekonomiki, t. l, Pozna� 1957, s. 9. 5 Kategorie ekonomiczne to podstawowe poj�cia, kt�re odzwierciedlaj� najog�lniejsze i najistotniejsze zwi�zki zachodz�ce w gospodarce. W procesie poznania rzeczywisto�ci ukszta�towa�y si� takie kategorie, jak towar, rynek, popyt, poda�, zysk, pieni�dz, cena i inne. Zjawisko to og�lnie wszelka zmiana dostrze�ona w otaczaj�cej nas rzeczywisto�ci spo�ecznej czy przyrodniczej. Zjawiska ekonomiczne to fakty, zdarzenia, kt�re mo�na zaobserwowa� w rzeczywisto�ci gospodarczej, np. zmiany cen, popytu i poda�y towar�w �ywno�ciowych lub zjawisko wahania cen papier�w warto�ciowych na gie�dzie. " A. Marshall, Zasady ekonomiki, Warszawa 1928, t. I, s. 1. 7 Por. ibid., s. 12. 8 L. Robbins, A� Essay on the Natur� and Significance ofEconomic Science, London 1945. 1. Przedmiot i zakres ekonomii 17 o tym, jak rozwi�za� problem alokacji ograniczonych (rzadkich) zasob�w w celu optymalnego zaspokojenia konkuruj�cych ze sob� potrzeb"9. Rzadko�� jest stosunkiem u�yteczno�ci do ilo�ci dobra, czyli u�ytecz- Poj�cie no�ci� zawart� w jednostce danego dobra. Dobro jest u�yteczne w�wczas, rzadko�ci gdy ma zdolno�� zaspokajania potrzeb. Bogactwem narod�w s� materialne w ekonomi1 i niematerialne dobra rzadkie. Konsekwencj� rzadko�ci jest d��enie do zaw�aszczania i wymiehiania d�br oraz ich pomna�ania w procesach produkcyjnych. Rzadko�� pojmowana jest te� jako fakt �wiadcz�cy o tym, �e dobra nie wyst�puj� w takich ilo�ciach, aby mo�na je by�o wszystkie mie�. Zaspokojenie potrzeb jest uniwersalnym celem prowadzenia dzia�alno�ci gospodarczej. Jest to zarazem bodziec sk�aniaj�cy ludzi do wykorzystywania r�norodnych zasob�w. Przez zas�b rozumiemy tu nagromadzenie r�nych Zasoby element�w (sk�adnik�w) niezb�dnych w procesach produkcyjnych. Pierwotni ludzie korzystali przede wszystkim z takich zasob�w naturalnych, kt�re by�y gotowe do u�ycia bez dodatkowej obr�bki (woda, jagody i inne owoce natury). P�niej ludzie zacz�li przystosowywa� i przetwarza� zasoby naturalne na sw�j u�ytek (patrz rozdz. 5 i 6). Nast�pnie cz�owiek zacz�� tworzy� i produkowa� elementy sk�adaj�ce si� na zasoby nie wyst�puj�ce w gotowej postaci w przyrodzie oraz wytwarza� inne zasoby u�yteczne gospodarczo. Aby wsp�cze�nie mo�liwy by� rozw�j gospodarczy, konieczne s� r�norodne zasoby. Przy ocenie ich gospodarczej roli nale�y pami�ta�, �e relacje mi�dzy poszczeg�lnymi grupami zasob�w ulegaj� zmianie; g��wnie w wyniku post�p�w nauki i techniki. W ekonomii wzrostu i rozwoju gospodarczego wa�n� rol� odgrywa nagromadzenie (posiadanie) zasobu czynnik�w produkcji (patrz rozdz. 17), czyli czynnik�w rozwoju gospodarczego. Z tego punktu widzenia, wsp�cze�nie nale�y wydzieli� co najmniej cztery grupy zasob�w w danej gospodarce. S� to: Z � zasoby ludzkie (poda� pracy, systemy organizacji i motywacji ludzi do pracy); K � zasoby kapita�u rzeczowego (fizycznego), w��cznie z ziemi� i bogactwami naturalnymi; T � technologia, czyli stan i organizacja wiedzy s�u��cej celom produkcyjnym; H � kapita� ludzki, czyli stan wiedzy oraz umiej�tno�� i zdolno�� pracownik�w do pos�ugiwania si� dost�pnymi technologiami, kt�rych poziom jest odzwierciedleniem mo�liwo�ci kapita�u rzeczowego. Jest to jedna z mo�liwych klasyfikacji zasob�w ll). Wskazuje ona na rosn�ce znaczenie nowoczesnych czynnik�w produkcji. Obecnie g��wn� rol� " Por. E. Taylor, op. cit., t. II, s. 340; patrz tak�e D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie i C. Nardinelli, Ekonomia, Gda�sk 1991, s. 7. 10 Por. P.A. Samuelson i W.D. Nordhaus, Ekonomia � 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 394. 18 Stefan Marciniak odgrywa kapita� ludzki oznaczony liter� H. Pe�niejsza i bardziej og�lna definicja kapita�u ludzkiego jest nast�puj�ca: kapita� ludzki to zakumulowany zas�b wiedzy, kwalifikacji, umiej�tno�ci, zdolno�ci oraz gotowo�ci zwi�kszania potencja�u gospodarczego przez jego w�a�cicieli. Tworzenie zasobu kapita�u ludzkiego jest wsp�cze�nie g��wnym zadaniem pa�stwa (patrz rozdz. 6). Jak ju� wspomniano, celem gospodarowania, niezale�nie od formy Potrzeby systemu gospodarki rynkowej, jest zaspokajanie potrzeb ludzkich. Potrzeby te to wszystko co jest potrzebne, nieodzowne, konieczne, czyli takie, bez kt�rych nie mo�na si� obej��. Mo�emy je r�wnie� okre�li� jako okoliczno�ci zmuszaj�ce do takiego, a nie innego post�powania. Wsp�lnym elementem wszystkich tych okre�le� jest konieczno��. Wed�ug rodzaju oraz sposobu ich zaspokajania potrzeby dzieli si� te� na: egzystencjalne, socjalne, produkcyjne, konsumpcyjne, indywidualne i zbiorowe, materialne i duchowe. Potrzeby egzystencjalne, to potrzeby zdeterminowane przez czynniki biologiczne. Zalicza si� do tego rodzaju m.in. �ywienie, mo�liwo�� mieszkania, snu, odpoczynku. Potrzeby socjalne, obejmuj�, poza wymienionymi potrzebami egzystencjalnymi, tak�e potrzeby w zakresie higieny i kultury oraz o�wiaty. Podzia� na potrzeby konsumpcyjne i produkcyjne wydaje si� ewidentny. Podkre�li� trzeba, �e potrzeby produkcyjne, tzn. zwi�zane z dzia�alno�ci� gospodarcz�, oznaczaj� potrzeby w zakresie czynnik�w produkcji, czyli odpowiedniej ilo�ci ich zasob�w. Potrzeby konsumpcyjne obejmuj� za� potrzeby egzystencjalne i socjalne oraz tzw. wy�sze potrzeby (patrz rozdz. 10). Potrzeby s� zaspokajane w wi�kszo�ci indywidualnie, ale cz�� jest zaspokajana w spos�b zorganizowany zbiorowo. Do tej ostatniej grupy zalicza si� przede wzszystkim: bezpiecze�stwo wewn�trzne i zewn�trzne, potrzeby w zakresie o�wiaty i rozwoju nauki, sprawiedliwo�ci, ochrony zdrowia oraz ochrony �rodowiska naturalnego. Je�eli ekonomi�ci zajmuj� si� og�lnymi problemami rozwoju gospodar-Makro- czego, m�wimy, �e jest to analiza w skali makroekonomicznej. Zadaniem ekonomia makroekonomii jest opis i analiza zjawisk rozwoju gospodarczego oraz funkcjonowania gospodarki jako ca�o�ci, czyli sposobu jej dzia�ania z uwzgl�dnieniem relacji rynku i pa�stwa (patrz szczeg�owo na ten temat rozdz. 3). W zwi�zku z tym makroekonomia bada takie zjawiska, jak doch�d narodowy oraz czynniki jego wzrostu, problemy r�wnowagi og�lnej i rynkowej, a tak�e takie zagadnienia funkcjonowania ca�ej gospodarki, jak zatrudnienie, p�ace, handel oraz pieni�dz i banki. Przedmiotem bada� makroekonomii s� r�wnie� wielkie organizacje transnarodowe, gospodarka grupy zintegrowanych pa�stw (Unii Europejskiej, EFTA itp.), a tak�e problemy globalne (przeludnienie �wiata, zagro�enie ekologiczne ludzko�ci � szczeg�owo piszemy o tym w rozdz. 24). Z tego wynika, �e makroekonomia zajmuje si� analiz� /. Przedmiot i zakres ekonomii 19 wielko�ci ekonomicznych zagregowanych, a wi�c dotycz�cych okre�lonych ca�o�ci, np. gospodarki narodowej lub zintegrowanego regionu. Natomiast mikroekonomia zajmuje si� przede wszystkim badaniem Mikro-poszczeg�lnych rynk�w funkcjonuj�cych w ramach danej gospodarki, ekonomia Mikroekonomia zajmuje si� wi�c m.in. takimi zagadnieniami, jak: co okre�la cen� poszczeg�lnego dobra, co decyduje o wielko�ci produkcji danej firmy czy ga��zi przemys�u, co decyduje o wysoko�ci p�ac, zysk�w, stopy procentowej, a tak�e tym, jak poszczeg�lne narz�dzia ingerencji pa�stwa w sprawy gospodarcze (np. ustawa o minimum p�acowym czy ceny minimalne w rolnictwie) wp�ywaj� na poziom produkcji na poszczeg�lnych rynkach. Podzia� na makro- i mikroekonomi� jest wsp�cze�nie niewystarczaj�cy. W szczeg�lno�ci dotyczy to opisu proces�w zmian strukturalnych w gospodarce narodowej, tzn. zmian relacji mi�dzy ga��ziami i sektorami produkcji i zatrudnienia oraz regionami. Opis i analiza zjawisk zwi�zanych z procesami przemian strukturalnych zyska�y ostatnio nazw� � mezo-ekonomia. Jest to ta cz�� ekonomii, kt�ra zajmuje si� opisem i analiz� Mezo-zjawisk zwi�zanych ze zmianami w dzia�owo-ga��ziowej, sektorowej ekonomia Rysunek 1.1. Relacje miedzy mikroekonomia (Mi), mezoekonomi� (Me) i makro-ekonomi� (Ma) i regionalnej strukturze produkcji i zatrudnienia. Wynika z tego, �e mezoekonomi� zajmuje si� po�rednimi wielko�ciami ekonomicznymi'' nie b�d�cymi ani agregatami makro-, ani wielko�ciami stricte mikroekonomicznymi (por. rys. 1.1). Doda� nale�y w tym miejscu, �e w praktyce analizy naukowej rozgraniczenie mi�dzy uj�ciem makro-, mikro- i mezoekonomicznym nie Por. H.R. Peters, Grundlagen der Mesoekonomie und Strukturpolitik, Bern-Stuttgart 1981. 20 Stefan Marciniak zawsze jest mo�liwe i celowe oraz �e w ostatnich latach wyst�puje tendencja do zacierania r�nicy mi�dzy mikro- i makroekonomi� n. Rozr�nienie makro-, mezo- i mikrostruktur gospodarczych ma jednak istotne znaczenie w procesie analizy proporcji gospodarczych '\ w szczeg�lno�ci, gdy celowe jest ustalenie dominuj�cych tendencji, kierunk�w i zakresu zmian strukturalnych (patrz rozdz. 3). Analizy makro- i mezoekonomiczne umo�liwiaj� wytyczenie kierunk�w polityki gospodarczej zapewniaj�cych bardziej efektywny rozw�j spo�eczno-ekonomiczny oraz przezwyci�anie dysproporcji strukturalnych. Stymulowanie po��danych zmian strukturalnych jest przedmiotem polityki gospodarczej (ekonomicznej). Makroekonomiczna Ekonomia polityka gospodarcza '4 polega na sterowaniu przez rz�d podatkami, wydat-a polityka karni bud�etowymi, wp�ywaniu na poda� pieni�dza w celu wspierania gospodarcza Wysokiego zatrudnienia i produkcji, stabilnego poziomu cen oraz rozwoju gospodarczego o po��danej strukturze, zapewniaj�cej wzrost dobrobytu ludno�ci danego kraju. Decyduj�cymi elementami polityki gospodarczej s� tak�e: polityka strukturalna (w tym polityka przemys�owa i polityka post�pu naukowo-technicznego) oraz polityka wsp�pracy z zagranic�. Badanie mikrostruktur gospodarczych ma z kolei na celu znalezienie sposob�w zwi�kszenia efektywno�ci gospodarowania w okre�lonych zakresach. Na przyk�ad analiza mikrostruktury organizacyjnej przedsi�biorstwa mo�e zwi�kszy� wykorzystanie posiadanych zasob�w materialnych oraz intensywno�� wykorzystania zasob�w pracy. Analiza koszt�w w�asnych produkcji w przedsi�biorstwie umo�liwia identyfikacj� newralgicznych punkt�w (miejsc) powstawania nadmiernych koszt�w. Badanie elastyczno�ci popytu na dane dobro umo�liwia uzyskanie pozytywnych efekt�w w zakresie kszta�towania wielko�ci poda�y. Teoria Je�eli ograniczy� si� tylko do wsp�czesnej ekonomii (a pomin�� okres czynnik�w staro�ytno�ci i �redniowiecza), to pe�n�, zwart� teori� czynnik�w produkcji produkcji przedstawi� A. Smith. W jego uj�ciu wielko�� produkcji zale�y od ziemi i pracy. S� to tzw. pierwotne czynniki produkcji. Obok nich wyst�puje jeszcze pochodny, trzeci czynnik produkcji � kapita�. �aden z wymienionych czynnik�w nie mo�e sam nic wytworzy�. Jednak zasadniczym �r�d�em produkt�w, a wi�c bogactwa narod�w, jest ze spo�ecznego i filozoficznego punktu widzenia praca. Jednocze�nie Smith przyznaje zdolno�� wytwarzania materialnych �rodk�w zaspokajania potrzeb tak�e ziemi i kapita�owi. R�wnie� neoklasycy wyr�niaj� na og� trzy czynniki produkcji: prac�, kapita� i ziemi�, chocia� u A. Marshalla wyst�puje dodatkowo czwarty 12 Por. J.K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, Warszawa 1991, s. 309. l? Proporcje gospodarcze to relacje mi�dzy poszczeg�lnymi elementami systemu ekonomicznego, zapewniaj�ce jego efektywny rozw�j. Dysproporcje z kolei to takie relacje mi�dzy elementami gospodarki, kt�re utrudniaj� lub uniemo�liwiaj� jej efektywny rozw�j. 14 Szczeg�owo o polityce makroekonomicznej patrz rozdz. 25. 1. Przedmiot i zakres ekonomii 21 czynnik, a mianowicie organizacja. Oznacza ona wp�yw podzia�u pracy, og�lnego post�pu gospodarczego oraz technicznego i wewn�trzorganizacyj-nego przedsi�biorstw na produkcj� spo�eczn�. Najwa�niejszym elementem jest tu przedsi�biorca, kt�ry ��czy czynniki, nadaj�c produkcji odpowiedni� organizacj�. Obecnie do czynnik�w produkcji, poza ju� wymienionymi, zalicza si� r�wnie� kapita� ludzki. 1.2. Wsp�czesne uj�cie przedmiotu ekonomii We wsp�czesnej ekonomii najcz�ciej wyr�nia si� dwa podej�cia do procesu analizy ekonomicznej, dwa podstawowe kierunki metodologiczne: ekonomi� pozytywn� (opisow�) oraz normatywn� (postulatywn�). Ekonomia pozytywna oznacza opis istniej�cej rzeczywisto�ci, czyli zajmowanie si� Ekonomia �wiatem takim, jakim on jest, a nie takim, jakim powinien by�. Przedmiotem pozytywna analizy zwolennik�w takiego podej�cia s� konsekwencje zmian warunk�w ekonomicznych oraz kierunk�w polityki ekonomicznej. Powstrzymuj� si� oni od wyra�ania s�d�w warto�ciuj�cych. Celem ich bada� i opis�w jest ustalenie wp�ywu zmian wielko�ci ekonomicznych (zmian cen, p�ac, kurs�w walutowych itp.) na efektywno�� dzia�alno�ci gospodarczej. Ekonomi� normatywn� zajmuj� si� z kolei ci ekonomi�ci, kt�rzy Ekonomia dokonuj� ocen warto�ciuj�cych, stwierdzaj�c, jakie ich zdaniem powinny by� normatywna ceny, p�ace, zatrudnienie, czy poziom produkcji oraz jaka polityka gospodarcza jest sprawiedliwa, a jaka nie. Zwolennicy takiego podej�cia nie tylko dokonuj� ocen warto�ciuj�cych, ale postuluj� po��dane kierunki polityki cen, p�ac, rozwoju gospodarczego, ustalaj� wi�c normy post�powania. Dlatego niekiedy takie podej�cie okre�lane jest mianem ekonomii postulatywnej. Poniewa� warto�ci wyznawane przez poszczeg�lnych ekonomist�w cz�sto r�ni� si� zasadniczo, wobec tego r�wnie� ich propozycje s� bardziej zdeterminowane ocenami etycznymi (np. rozumieniem sprawiedliwo�ci spo�ecznej) ni� wynikami analizy opartej na okre�lonych za�o�eniach teoretycznych. Teoria ekonomii, analogicznie jak inne teorie, jest odzwierciedleniem Teoria w �wiadomo�ci spo�ecznej pewnego fragmentu lub ca�o�ci obiektywnej ekonomii rzeczywisto�ci gospodarczej. Jest uproszczonym wyja�nieniem tego, jak funkcjonuje gospodarka lub jej fragment. Z metodologicznego punktu widzenia teoria ekonomii stanowi system twierdze� logicznie i rzeczowo uporz�dkowanych oraz spe�niaj�cych przyj�te w niej kryteria. Og�lnie uznane osi�gni�cia w danej nauce nosz� nazw� paradygmatu. Takim paradygmatem w astronomii jest system kopernika�ski, w fizyce teoria wzgl�dno�ci Einsteina, a w ekonomii model konkurencji doskona�ej, b�d�cy pewn� abstrakcj� rzeczywistej gospodarki rynkowej. W teorii ekonomii dopuszcza si� istnienie wszelkich ustroj�w gospodarczych i mo�liwo�� ich badania oraz os�du, o ile odpowiadaj� one zasadzie 22 Stefan Marciniak maksymalizacji zaspokojenia potrzeb cz�onk�w spo�ecze�stwa, co w takim uj�ciu oznacza tak�e maksymalizacj� dochodu spo�ecznego. Musz� by� jednak spe�nione co najmniej nast�puj�ce warunki: wolno�� pracy, wolno�� wyboru konsumpcji przez konsumenta oraz tendencja dostosowywania si� do nich ze strony gospodarstwa spo�ecznego '5. Uj�cie takie nie mo�e wyp�ywa� z samych formalnych za�o�e� ekonomii, lecz musi si�ga� do jej podstaw, czyli oprze� si� na wynikach bada� empirycznych, na pewnych w�a�ciwo�ciach cz�owieka i organizacji spo�ecze�stwa, kt�re stanowi� fakty z pogranicza ekonomii, socjologii i psychologii spo�ecznej. Uwzgl�dnienie ich opisu nie zaprzecza teoretycznemu charakterowi ekonomii, ani nie wprowadza do niej obcych pierwiastk�w. Ekonomia Ekonomia, ze wzgl�du na sw�j charakter, jest nauk� nomotetyczn�, tzn. nauk� nauk� teoretyczn�, kt�ra zajmuje si� wykrywaniem og�lnych prawid�owo�ci nomotetyczn� j formu�owaniem praw ekonomicznych. Nie poprzestaje jednak na opisie poszczeg�lnych fakt�w; nie mo�e te� istnie� bez za�o�enia, �e indywidualne potrzeby ludzi s� celem gospodarowania. Nie chodzi tu tylko o �ci�le statystyczny pogl�d, �e powinno by� maksymalizowane zaspokojenie bie��cych potrzeb; mog� by� brane pod uwag� r�wnie� potrzeby przysz�e oraz og�lnospo�eczne. Je�eli jednak cele gospodarki narodowej nie uwzgl�dniaj� maksymalizacji zaspokojenia potrzeb oraz zasad wolno�ci pracy i konsumpcji, ekonomia nie mo�e prawid�owo ocenia� zjawisk wyst�puj�cych w dziedzinie gospodarowania. 1.3. Prawa ekonomiczne a prawa przyrody Prawa Wiadomo, �e w otaczaj�cej nas przyrodzie dzia�aj� okre�lone prawid�owo�ci. przyrody Ludzie poznaj� ich charakter i na tej podstawie formu�uj� s�owne okre�lenia 1 ich istoty, nazywane prawami nauki. Przyk�adami takich powszechnie znanych spo�ecze�stwa J . f . , . . * 2 praw s� m.m. prawo wsp�zale�no�ci masy i energii (E = mc ); prawo grawitacji Newtona (m�wi�ce, �e ka�de dwie cz�stki materialne we wszech�wiecie przyci�gaj� si� z si�� proporcjonaln� do iloczynu mas cz�steczek i odwrotnie proporcjonaln� do kwadratu ich odleg�o�ci) lub prawo promieniowania Kirchhoffa (m�wi�ce, �e cia�em doskonale czarnym jest cia�o, kt�re w ka�dej temperaturze ca�kowicie poch�ania wszystkie padaj�ce na� fale elektromagnetyczne). Podobnie rzecz ma si� ze spo�ecze�stwem. Tu r�wnie�, jak w przyrodzie, dzia�aj� obiektywne prawid�owo�ci zwane prawami spo�ecznymi, formu�owane przez nauk� w postaci s�ownych wypowiedzi (uog�lnie�). Cz�� tych prawid�owo�ci, a mianowicie te, kt�re dzia�aj� w gospodarce, s� przedmiotem bada� ekonomii. Zajmiemy si� teraz bli�szym wyja�nieniem poj��: �prawid�owo�� ekonomiczna" i �prawo ekonomiczne". Proces gospodarczy to � og�lnie Por. E. Taylor, op. cit., t. II, s. 340. /. Przedmiot i zakres ekonomii 23 ujmuj�c � kompleks dzia�a� ludzkich stale powtarzaj�cych si� w okre�lony spos�b. Takim kompleksem s� dzia�ania rolnik�w (orka, nawo�enie, siewy, piel�gnacja ro�lin, zbi�r, zw�zka, sprzeda� plon�w), a tak�e os�b zatrudnionych w zak�adzie rzemie�lniczym czy nowoczesnym przedsi�biorstwie. Powtarzanie si� dzia�a� ludzkich odbywa si� w okre�lony spos�b, czyli z okre�lon� prawid�owo�ci�. Mi�dzy poszczeg�lnymi dzia�aniami ludzi (szerzej � mi�dzy elementami produkcji) wyst�puj� okre�lone relacje i zwi�zki. Je�eli te zwi�zki i relacje maj� charakter konieczny (s� sta�ym elementem procesu), to nazywamy je prawid�owo�ciami ekonomicznymi. M�wi�c inaczej, prawid�owo�ci ekonomiczne s� to konieczne zwi�zki i zale�no�ci wyst�puj�ce mi�dzy istotnymi elementami procesu gospodarowania, powtarzaj�ce si� regularnie i w okre�lony spos�b. Prawid�owo�ci (czyli konieczno�ci) ekonomiczne s� Prawid�owo�ci obiektywn� cech� proces�w gospodarczych we wszystkich spo�eczno�ciach ekonomiczne o rozwini�tym spo�ecznym podziale pracy (patrz dalej). S� to zwi�zki i relacje istniej�ce w realnej rzeczywisto�ci gospodarczej, np. takie, jakie zachodz� mi�dzy cen�, popytem i poda�� na dane dobro (patrz rozdz. 7) lub mi�dzy poziomem organizacji pracy a jej wydajno�ci�. S�owne okre�lenia tego typu zwi�zk�w i zale�no�ci okre�la si� mianem praw ekonomicznych. Prawa ekonomiczne s� to wi�c s�owne sformu�owania okre�laj�ce zwi�zki mi�dzy poszczeg�lnymi sk�adnikami procesu gospodarczego. W celach dydaktycznych wyr�nia si� trzy rodzaje praw ekonomicznych: prawa Rodzaje praw przyczynowe, prawa wsp�istnienia oraz prawa funkcyjne. ekonomicz- Prawa przyczynowe s� to zwi�zki (relacje) mi�dzy elementami procesu nych gospodarczego polegaj�ce na tym, �e po pewnym okre�lonym zdarzeniu (dzia�aniu lub czynno�ci) stale nast�puj� inne okre�lone zdarzenia, przy czym nast�pstwo to odbywa si� w czasie. Wcze�niejsze zdarzenia nazywamy przyczyn�, p�niejsze za� skutkiem. Na przyk�ad obni�ka ceny jab�ek (przyczyna) powoduje wzrost zakup�w tych owoc�w (skutek). Prawami wsp�istnienia nazywamy zwi�zki polegaj�ce na ��cznym wyst�powaniu dwu lub wi�cej zdarze�, kt�re, wyst�puj�c stale razem, tworz� pewn� struktur� zdarze�. Ilustracj� dzia�ania praw wsp�istnienia mo�e by� nast�puj�ca sytuacja. Wzrost wydajno�ci w produkcji np. telewizor�w kolorowych spowodowa� zwi�kszone dostawy tych produkt�w na rynek. Je�eli inne warunki nie ulegn� zmianie, tj. nie zostan� zmniejszone dochody ludno�ci i dostawy innych towar�w na rynek, spowoduje to obni�k� ceny telewizor�w kolorowych. Tak dzieje si� zawsze, gdy wydajno�� w produkcji jakiego� wyrobu ro�nie szybciej ni� w produkcji innych wyrob�w. Natomiast z prawami funkcyjnymi mamy do czynienia w�wczas, gdy istnieje zwi�zek (relacja) mi�dzy ilo�ciowo wymiernymi zdarzeniami, kt�re mo�na przedstawi� za pomoc� funkcji matematycznych, np. funkcje popytu i poda�y (patrz rozdz. 7). Prawa ekonomiczne maj� wiele cech odr�niaj�cych je od praw przyrody, Cechy praw ale maj� tak�e cechy podobne. Pierwsz� wsp�ln� cech� obu rodzaj�w praw jest ekonomicznych 24 Stefan Marciniak ich obiektywny charakter. Oznacza to, �e prawa te dzia�aj� niezale�nie od tego, czy ludzie zdaj� sobie spraw� z ich istnienia, czy nie. Ludzie ponosz� skutki dzia�ania obiektywnie istniej�cych praw ekonomicznych niezale�nie od tego, czy u�wiadamiaj� sobie ich istnienie, czy te� nie. Gdy ludzie s� nie�wiadomi istnienia praw ekonomicznych, konsekwencje ich dzia�a� mog� by� dwojakie: je�eli dzia�ania ludzi s� zgodne z wymaganiami praw ekonomicznych, tzn. z konieczno�ciami ekonomicznymi, to chocia� dzieje si� to przypadkowo, bez u�wiadomienia sobie wspomnianych konieczno�ci, skutki takich dzia�a� b�d� efektywne ekonomicznie. Natomiast je�eli dzia�ania ludzi s� sprzeczne z konieczno�ciami ekonomicznymi � niezale�nie od tego, czy s� to dzia�ania �wiadome, czy te� nie � natychmiast lub po pewnym czasie stan� si� one nieefektywne z indywidualnego i spo�ecznego punktu widzenia. Najlepiej mo�na to zilustrowa� na przyk�adzie gospodarki rolnej. Gdyby ca�e plony zebrane w danym roku przeznaczy� na spo�ycie, to zabrak�oby ziarna na zasiew, a w konsekwencji i na spo�ycie w nast�pnym okresie. Podobnie problem ten przedstawia si� w przemy�le i w innych dziedzinach gospodarki narodowej. Zawsze cz�� produkcji trzeba przeznaczy� na odtworzenie zasobu materia��w, paliw, na wymian� zu�ytych maszyn itd. Jest to konieczno��, czyli prawo ekonomiczne. Regu�� jest �ywio�owo�� dzia�ania praw ekonomicznych. �ywio�owo�� oznacza w tym przypadku dzia�anie niezgodne z zamierzeniami poszczeg�lnych podmiot�w gospodarczych, ale zgodne z logik� rozwoju danego typu stosunk�w ekonomicznych (konkretyzacja zostanie przedstawiona w rozdzia�ach 7, 8 i 9). Prawa ekonomiczne dzia�aj� �ywio�owo, poniewa� bod�ce ekonomiczne i tryb reagowania na nie w spos�b niezamierzony i najcz�ciej nie�wiadomy wyrastaj� z historycznie ukszta�towanych stosunk�w spo�ecznych. Niekiedy spotykamy si� z negowaniem obiektywnego charakteru praw ekonomicznych. Typowym przyk�adem by�o kszta�towanie w PRL cen w oderwaniu od rzadko�ci i u�yteczno�ci d�br oraz relacji popytu i poda�y. By� to m.in. wynik niezrozumienia i braku kompleksowego widzenia sprz�e� Specyfika wyst�puj�cych w procesie gospodarowania. W szczeg�lno�ci jednak wynika�o praw ekono- to z nieuwzgl�dnienia specyfiki praw ekonomicznych, kt�re dzia�aj� jako micznych prawa_ten(jencje a nje jako bezwyj�tkowe prawid�owo�ci, co jest cech� praw przyrody. Wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy z tej charakterystycznej cechy praw ekonomicznych. Konieczno�� jako kryterium prawid�owo�ci ekonomicznych nale�y rozumie� probabilistycznie (zgodnie z teori� prawdopodobie�stwa), a niejako kryterium absolutnie i bez wyj�tku obowi�zuj�ce. M�wi si� w zwi�zku z tym, �e prawa ekonomiczne maj� charakter stochastyczny. Ilustracj� i wyja�nieniem tego jest masowo�� zjawisk i zdarze� wyst�puj�cych codziennie na rynku. W masie powtarzanych akt�w kupna i sprzeda�y (i innych zdarze�) znosz� si� wzajemnie skutki zwi�zk�w (relacji) ubocznych, przypadkowych, a uwypuklaj� si�, staj� si� widoczne 1. Przedmiot i zakres ekonomii 25 zwi�zki istotne, tzn. prawid�owo�ci ekonomiczne. Kompensowanie si� skutk�w zwi�zk�w przypadkowych, a uwidacznianie si� zwi�zk�w koniecznych, co wyst�puje przy masowym powtarzaniu si� danego rodzaju zdarze�, nazywane jest prawem wielkich liczb. Poniewa� prawo wielkich liczb umo�liwia przejawianie si� prawid�owo�ci ekonomicznych, mo�emy powiedzie�, �e prawa ekonomiczne maj� charakter praw stochastycznych, czyli statystycznych 16. Dyskusyjn� cech� praw ekonomicznych, wyr�niaj�c� je spo�r�d innych praw nauki, a zw�aszcza od praw przyrody, jest ich historyczny charakter. Oznacza to, �e prawa ekonomiczne dzia�aj� tak d�ugo, jak d�ugo istniej� okre�lone warunki ekonomiczne. Tak twierdz� zwolennicy r�nych odmian historyzmu w ekonomii. Natomiast przedstawiciele klasyk�w i neoklasyk�w sugeruj�, �e prawa ekonomiczne maj� charakter uniwersalny i obowi�zuj� we wszystkich warunkach spo�ecznych. Zgodzi� si� trzeba z twierdzeniem, �e prawa ekonomiczne w�a�ciwe gospodarce rynkowej dzia�aj� wsz�dzie tam, gdzie istniej� stosunki towaro-wo-pieni�ne. I w tym sensie s� one prawami uniwersalnymi. Natomiast prawa ekonomiczne og�lne, takie jak prawa reprodukcji spo�ecznej (patrz rozdz. 15) czy np. prawa techniczno-bilansowe m�wi�c