HISTORIA IRLANDII Pod redakcj� Theo W. Moody'ego i F.X. Martina Prze�o�yli Ma�gorzata Goraj-Bryll, Ernest Bryll ZYSK I S-KA WYDAWNICTWO Wydanie I, Pozna� 1998 Przek�ad oparty na poprawionym i poszerzonym wydaniu z roku 1994 Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c. ul. Wielka 10, 61-774 Pozna� fax 852 63 26, Dzia� handlowy tel./fax 853 27 51, Redakcja tel. 853 27 67 Ksi��k� t� dedykujemy, pami�ci Theo Moody'ego (1907-1984) w ho�dzie dla pracy historyka oraz jego dzia�a�no�ci w radiu i telewizji. Praca nad nowym wydaniem tej ksi��ki zosta�a uko�czona tu� przed jego �mierci� 11 lutego 1984 roku. Spis tre�ci Wst�p do wydania z 1967 roku. 9 Wst�p do wydania poprawionego Spis ilustracji. . 13 1.Spojrzenie geografa na histori� Irlandii - J.H.Andrews.14 2.Irlandia prehistoryczna - G.F.Mitchell.. . 33 3.Spo�ecze�stwo wczesnej Irlandii (I-IX wiek) - F.J.Byrne.. . 46 4.Pocz�tki chrze�cija�stwa (V i VI wiek) - Tomas � Fiaich. .. 65 5.Z�oty wiek wczesnochrze�cija�skiej Irlandii (VII i VIII wiek) - Kathleen Hughes. . 74 6.Wiek wojen z wikingami (IX i X wiek) - Liam de Paor... . 93 7.Irlandia w XI i XII wieku (oko�o 1000-1164) - Br-ian � Cuiv .. 108 8.Przybycie i osiedlanie si� Norman�w (1169-1301)) - F.X.Martin.. 124 9.�redniowieczna kolonia angielska (XIII i XIV wiek) - J.F.Lydon..145 10.Odrodzenie gaelickie i supremacja Gerald�w (oko�o 1400-1534) - Art Cosgrove...156 11.Najazd Tudor�w (I 534-1603) - G.A.Hayes-McCoy 174 12.Kolonizacja Ulsteru i rebelia 1641 roku (I 603-1660) - Aidan Clarke 188 13.Restauracja i wojna jakobit�w (1660-1691) - J.G.Simms.. .. 202 14.Wiek praw karnych (1691-1778) - Maureen Wall.. 215 I5.Nar�d protestancki (1775-1800) - R.B.McDowell . 229 16.Wiek Daniela O'Connella (1800-1847) - J.H.Whyte . 245 17.Wielki g��d (1845-1850) - E.R.R.Green... 259 18.Fenianizm,autonomia i wojna o ziemi� (1850-1890) - Theo W.Moody 271 19.Od Parnella do Pearse'a (1891-1921) - Donal Mc Cartney.. .. 291 20.Irlandia P�nocna (1921- 1966) - J.L.McCracken.. .. 310 21.Wolne Pa�stwo Irlandzkie i Republika Irlandii (1921-1966) - Patrick Lynch..321 22.Irlandia (1966-1982) - J.H.Whyte . 339 23.Irlandia (1982-1994) - Richard English... . 359 Bibliografia historii Irlandii. . . . . . . . 377 Chronologia dziej�w Irlandii. . . . 413 Od 24 stycznia do 13 czerwca 1966 roku Radio Telefis Eireann emitowa�a cykl sk�adaj�cy si� z dwudziestu jeden program�w, a zatytu�owany "Historia Irlandii". Tekst owych program�w, poprawionych nieco i przysto- sowanych do potrzeb druku, publikujemy w niniejszej ksi��ce. Szat� gra- ficzn� stanowi� ilustracje wybrane spo�rod materia��w, kt�re pokazywano w programach telewizyjnych. Celem telewizyjnego cyklu by�a prezentacja bada� nad dziejami Irlandii w spos�b rzetelny i wiarygodny, ale popularny; zwi�z�y, ale daj�cy sze- rokie i wielostronne spojrzenie na wydarzenia historyczne; selektywny, ale wywa�ony i przemy�lany; krytyczny, lecz konstruktywny i pe�en zrozu- mienia. Nad projektem pracowa�o dwudziestu jeden naukowc�w, specja- list�w w swojej dziedzinie. Cho� projekt opiera� si� na wsp�lnyeh ramach, pozostawia� ka�demu z autor�w prawo do swobodnej interpretacji i od- r�bno�ci w przedstawianiu swojej cz�ci sk�adaj�cej si� na og�ln� ca�o��. St�d poczucie jedno�ci, kt�re jest niew�tpliwie zauwa�alne w tej ksi��ce, nie jest rezultatem narzuconej koncepcji, lecz wynika z samej natury te- matu. Wsp�autorzy nie pragn�li bowiem ani udowodni� jakiejkolwiek te- zy, ani podporz�dkowa� si� jakiej� oficjalnej ocenie. Poniewa� ka�dy rozdzia� ksi��ki powsta� ze scenariusza p�godzinnego programu, ka�dy z autor�w mia� trudno�ci zwi�zane z wyborem. Znajd� si� z pewno�ci� czytelnicy, kt�rzy nie zgodz� si� z proponowanym wy- borem temat�w. Sami zreszt� jako redaktorzy chcieli�my uzupe�ni� ten cykl podsumowaniem niekt�rych okres�w, a przede wszystkim faktami z hi- storii spo�ecznej i ekonomicznej. Okaza�o si� to jednak niewykonalne. Ca�e nasze przedsi�wzi�cie naukowe musia�o powsta� w okre�lonym terminie i ten warunek wszyscy zaakceptowali. Ka�dy z nas by� bowiem prze�wiad- czony o pilnej potrzebie stworzenia og�lnych opracowa� szeroko obejmu- j�cych dzieje Irlandii. Niniejsze opracowanie proponuje czytelnikowi nowy i aktualny zarys przedmiotu oparty na najbardziej rzetelnych ustaleniach naukowych. Ksi��ka, mamy nadziej�, b�dzie s�u�y� i jako przewodnik, i jako �r�d�o wiedzy historycznej. Na ko�cu podajemy wykaz literatury do dalszej le- ktury. Obejmuje on ca�� dziedzin� historii Irlandii oraz tematy, kt�re nie zosta�y poruszone w naszym przegl�dzie. Czytelnicy otrzymaj� r�wnie� chronologi� dziej�w Irlandii, kt�ra niew�tpliwie u�atwi i uzupe�ni nasz� opowie��. Lista proponowanych lektur (poza dzia�ami I, II, XIII, XIV) opie- ra si� na zestawach dostarczonych przez wsp�autor�w cyklu. Redaktorzy ponosz�jednak ca�kowit� odpowiedzialno�� zar�wno za ich ostateczny wy- b�r, jak i uk�ad. Ilustracje zamieszczone w ksi��ce nie s�u�� jej uatrakcyjnieniu- cho� na wiele z nich przyjemnie popatrze� - ale s� raczej dokumentami obja�niaj�cymi okre�lone fragmenty tekstu. S� to g��wnie reprodukcje ob- raz�w, rysunk�w i fotografii z danej epoki oraz zdj�cia zabytk�w i innych obiekt�w o znaczeniu historycznym. Jest te� pewna liczba specjalnie opra- cowanych map, kt�re przybli�aj� realia geograficzne wydarze�. W ka�dym przypadku starali�my si� poda� dok�adny opis danej ilustracji, jej �r�d�o i je�li to mo�liwe, dat� powstania. Przy tej pracy i og�lnie przy przygo- towaniu ilustracji korzystali�my z nieocenionej pomocy pa�stwa Maire i Liama de Paor�w. Dzi�kujemy za t� pomoc. Wyra�amy te� wdzi�czno�� wielu wymienionym w spisie ilustracji instytucjom, kt�re udost�pni�y nam swe archiwa. Specjalne podzi�kowanie winni�my Commissioners of Public Works in Ireland, B�rd Failte Eireann, National Library of Ireland, Na- tional Museum of Ireland, bibliotece Trinity College w Dublinie oraz Ord- nance Survey of Ireland, na kt�rego mapach s� oparte mapy przygotowane na u�ytek tej ksi��ki. Dublin, 18 list<#pada l966 T.W. Moody F.X. Martin Wst�p do wydania poprawionego Jeste�my przekonani, �e po siedemnastu latach niniejsza ksi��ka jest nadal u�yteczna; maj�c po raz pierwszy od czas�w jej publikacji w roku 1967 mo�liwo�� przygotowania nowego wydania, postanowili�my poprawi� j� i uaktualni�. Napisanie tej ksi��ki na nowo by�o niemo�liwe cho�by z tego powodu, �e pi�ciu z pierwotnej grupy dwudziestu jeden autor�w nie ma ju� mi�dzy nami. Gdyby ci sami autorzy napisali jeszcze raz t� sam� ksi��k�, by�aby to bez w�tpienia inna ksi��ka ni� ta, kt�r� tak szybko i w harmonii stwo- rzy�a pierwotna grupa w latach 1965-1966. To, co zosta�o wtedy napisane, jest odbiciem stanu wiedzy historycznej tamtego czasu. Od tej pory w na- uce zrobiono post�py. Mimo to jeste�my g��boko przekonani, i� w swej istocie ksi��ka zachowa�a warto�� i zgodzili�my si� wraz z Radio Telefis Eireann pozostawi� tekst w zasadzie bez zmian. Wprowadzili�my jednak w bibliografii i w kilku wa�nych miejscach tekstu wyniki ostatnich bada�. W nowym wydaniu 1) poprawilismy b��dy drukarskie i pomy�ki lite- rowe, 2) poprawili�my b��dy merytoryczne, 3) uzupe�nili�my zasadnicze braki w pierwotnym tek�cie, uwzgl�dniaj�c skal� i zakres tematu ksi��ki, 4) uaktualnili�my bibliografi�, 5) poprawili�my i uaktualnili�my chrono- logi�, 6) dodali�my rozdzia� 22 obejmuj�cy histori� od roku 1966 do 1982. Poprosili�my wszystkich �yj�cych autor�w o dostarczenie materia��w dotycz�cych punkt�w I-5 i prawie wszyscy odpowiedzieli na to zaprosze- nie. Punkt 1 wymaga� niewielkich zmian, ale wykorzystano okazj�, aby 11 poprawi� drobne niekonsekwencje w interpunkcji, pisowni i innych for- mach. W punkcie 2 zmieniono niekt�re zdania i fragmenty, szczeg�lnie w rozdzia�ach 2 i 6. Je�li chodzi o punkt 3, znale�li�my spos�b na to, aby nie burz�c oryginalnego tekstu, w��czy� we� nowy materia�. Je�li chodzi o punkt 6, nowy rozdzia� zosta� napisany przez profesora J.H. Whyte'a, kt�remu dzi�kujemy za wsp�prac�. Punkty 4 i 5 ��czy�y si� ze znac�nymi poprawkami i zmianami. Ostatnie siedemna�cie lat przynios�o niezwykle interesuj�ce nowe pub- likacje i artyku�y (szczeg�lnie w periodykach) na temat historii Irlandii. Pr�bowali�my w��czy� najwa�niejsze z nich do poszczeg�lnych kategorii, kt�re wyr�nili�my w dziale "Ksi��ki do dalszej lektury". Ci czytelnicy, kt�rzy zechc� szuka� nowych opracowa� naukowych, otrzymaj� wi�c pra- ktyczny przewodnik. W obecnym wydaniu, tak jak w wydaniu pierwszym, poszerzona bibliografia obejmuje r�wnie� tematy nie poruszane w tek�cie zasadniczym. Dwie dalsze zmiany zas�uguj� na komentarz. Dzia� II (Og�l- ne prace w r�nych dziedzinach) zosta� poszerzony, je�li chodzi o zakres i definicje; wprowadzono nowy dzia� XIII, gdzie zebrano prace na temat historii Ulsteru. Mamy nadziej�, �e tak uzupe�niona bibliografia oka�e si� ciekawa i po�yteczna nie tylko dla zwyk�ego czytelnika, ale tak�e dla spe- cjalisty jako konspekt dwudziestowiecznej historiografii w j�zyku angiel- skim i irlandzkim na temat Irlandii. Chronologia dziej�w Irlandu, kt�ra do roku 1534 by�a zbyt w�ska, zosta�a poszerzona. Podobnie rozwini�to ca�o�� chronologu i doprowadzono j� do pocz�tk�w 1984 roku. Kalendariumjest teraz wa�nym uzupe�nieniem tekstu. Mamy nadziej�, �e tak poprawiona i poszerzona ksi��ka przyniesie za- rys irlandzkiej historii: zarys popularny i miarodajny, zwi�z�y, ale daj�cy wielostronne spojrzenie, selektywny, ale wywa�ony i rzetelny, ch�odny i krytyczny, ale konstruktywny i pe�en zrozumienia i uka�e drog� do g��b- szych poziom�w wiedzy. Dublin, 9 lutego 1984 T.W. M. F.X. M. Kolejny rozdzia� pt. "Irlandia 1982-1994", autorstwa Richarda Engli- sha, zosta� dodany do tekstu; odpowiednio uzupe�niono te� chronologi�. Wrzesie� l994 F.X. Martin Spis ilustracji l. Mapa Irlandii przedstawiaj�ca g�ry, bagna i drumliny (J.H. Andrews) 2. Mapa "wschodniego tr�jk�ta" Irlandu (J.H. Andrews) 3. G�ry Connemary (fot. Bord Failte Eireann) 4. G�ry po�udniowego Donegalu (fot. J.C. Brindley) 5. Trz�sawiska w hrabstwie Offaly (fot. Bord na M�na) 6. Wzg�rza i niziny w hrabstwie Tippe- rary (fot. Bord Failte Eireann) 7. Dolina Aherlow w hrabstwie Tippe- rary: szesnastowieczny las, dwudzie- stowieczna ziemia uprawna (fot. Bord Failte Eireann) 8. Mapa rozmieszczenia wyzna� w Ir- landii w 1911 roku (J.H. Andrews) 9. Mapa Europy Zachodniej w ko�cu epoki lodowcowej, oko�o 15 000 lat przed Chr. (G.F. Mitehell) 10. Mapa Irlandu i zachodniej Brytanu w okresie mezolitu (G.F. Mitchell) 11.Polerowana siekiera kamienna z drzewcem, oko�o 3000 lat przed Chr. (National Museum of Ireland) 12. Mapa ekspansji rolnictwa okresu neolitu, oko�o 3000 lat przed Chr. (G.F. Mitchell) 13. Z�oty lunula z Trillick w hrabstwie Tyrone, oko�o 1800 lat przed Chr. (National Museum of Ireland) 14. Mapa ekspansji Celt�w, oko�o 400 lat przed Chr. (G.F. Mitchell) 15. Z�ota obro�a z Broighter w hrabstwie Londonderry, koniec I wieku przed Chr. (National Museum of Ireland) 16. Wzg�rze Tary, widok z lotu ptaka (fot. Bord Failte Eireann) I 7. Uk�ad sali bankietowej w Tarze z Ksig- gi z Lein.steru (Trinity College, Dublin) 18. Fragment prawa breho�skiego z Ksi�- gi : Ballvmute, oko�o 1400 roku (Royal Irish Academy) 19. Rekonstrukcja osady na sztucznej wyspie (crannog) (W.F. Wakeman, za: W.G. Wood-Martin, The luke dwelling.s of Ireland, 1886) 20. Mapa Irlandii w VIII wieku (F.J. Byrne) 21. Kamie� ogamiczny, Coolnagort, Dungloe w hrabstwie Keny, V-VII wiek (fot., Commissioners of Public Works in Ireland) 13 22.Pocz�tek Spowiedzi �w. Patryka, w Ksi�dze z Awnagh, IX wiek (Trinity College, Dublin) 23. Skellig Michael, widok z lotu ptaka (fot. Bord Failte Eireann) 24. Stronica z modlitewnika Cathach, ko- niec VI wieku (Royal Irish Academy) 25. Klasztor wczesnoirlandzki, rekonstru- kcja Liama de Paora 26.Mapa Europy ukazuj�ca o�rodki wp�yw�w irlandzkiego chrze�cija�- stwa (VI-VIII wiek, Liam de Paor) 27. Oratorium Gallarus w hrabstwie Ker- ry (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) 28. Clonmacnoise, widok z lotu ptaka (fot. Irish Press) 29. Stronica z Ksi�gi z Durrow, koniec VII wieku (Trinity College, Dublin) 30. Kielich z Ardagh, pocz�tek VIII wie- ku (National Museum of Ireland) 31. Plakietka z Athlone ukazuj�ca ukrzy- �owanie, VIII wiek (National Muse- um of Ireland) 32.P�askorze�ba przedstawiaj�ca kon- dukt pogrzebowy, umieszczona na cokole p�nocnego krzy�a z Ahenny, w hrabstwie Tipperary, VIII wiek (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) 33. Stronica z Ksi�gi z Ke!!s ukazuj�ca pojmanie Chrystusa, oko�o 800 roku (Trinity College, Dublin) 34. Okr�t wiking�w z Gokstad, Norwe- gia, IX wiek (Universitetets Oldsa- ksamling, Oslo) 35. Okr�g�a wie�a i ko�ci� �w. Kevina w Glendalough, oko�o 900 roku (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) 36. Krzy� Muiredacha z Monasterboice, oko�o 923 roku (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) 14 37. Detal z krzy�a Muiredacha w Mona- sterboice, ukazuj�cy pojmanie Chry- stusa (fot. Commissioners �f Public Works in Ireland) 38. Irlandzki detal (emaliowany br�z) od- kryty w mogile wiking�w w Myklebo- stad w Norwegu, Vlll wiek (Bergen Museum), akwarela Liama de Paora 39. Bro� wiking�w, Norwegia, IX wiek (Universitetets Oldsaksamling, Oslo) 40. Statek wiking�w na pe�nych �aglach, szkic Liama de Paora 41. Fragment zapisu z Ksi�gi z Armagh dotycz�cy Briana B�ruma (Trinity College, Dublin) 42.Dwunastowieczny msza� irlandzki z Corpus Christi College w Oxfor- dzie, obecnie w zbiorach Bodleian Li- brary (fot. Oxford University Press) 43. Pastora� opat�w z Clonmacnoise, ko- niec XI wieku (National Museum of Ireland) 44. Detal z krzy�a z Cong, oko�o 1123 ro- ku (National Museum of Ireland) 45. Krzy� Dysert O'Dea w hrabstwie Cla- re, po�owa XII wieku (fot. Commis- sioners of Public Works in Ireland) 46. Portal katedry w Clonfert w hrabstwie Galway, XII wiek (fot. Commissio- ners of Public Works in Ireland) 47. Opactwo cysters�w w Boyle w hrab- stwie Roscommon, prze�om XII i XIII wieku (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) 48. Zamek Pembroke w Pembrokeshire, koniec XII wieku 49a. Rycerze norma�scy, tkanina z Baye- ux, koniec XI wieku (Vetusta monu- menta, vi, 1819) 49b. Piechota norma�ska, tkanina z Baye- ux, koniec XI wieku (Vetusta monu- menta, vi, 1819) 50. Motte i bailey (typ warowni norma�- ;# skiej), wzg�rza Tipperary, XII wiek (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) 51. Zamek Carrickfergus w hrabstwie Antrim, pocz�tek XIII wieku (fot. Bord Failte Eireann) 52.Opactwo cysters�w w Dunbrody w hrabstwie Wexford, XIII wiek (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) 53. Mapa Irlandii oko�o 1150-1250 roku (Liam de Paorj 54. Statuty Dublina, 1171 /1172 (Muni- ments Room, City Hall, Dublin) 55. Obrady �redniowiecznej komisji skar- bu, koniec XIV wieku, fragment z Red Bonk of the Exrhecluer (wyd. J.T. Gilbert, Fuc.similes of the nutin- nu! muncr.rcript.r of Irelarrd, iii, 1879) 56. Zamek w Trim w hrabstwie Meath, pocz�tek XIII wieku (fot. Commissio- ners of Public Works in Ireland) 57. Ko�ci� Naj�wi�tszej Maryi Panny w New Ross w hrabstwie Wexford, 1220-1235, okna strony wschodniej (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) 58. Spotkanie Arta MacMurrough i earla Gloucester w cze#wcu 1399 roku, zbiory British Museum, Harleian MS 1319 (J.T. Gilbert, Fac,similes ofthe naticrnal manu.scripts crf#lreland, iii, 1879) 59. Zamek w Clara w hrabstwie Kilken- ny, koniec XV wieku (fot. Commis- sioners of Public Works in Ireland) 60.Opactwo franciszkan�w w Rosserk w hrabstwie Mayo, po�owa XV wie- ku (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) 61. Rze�by postaci w klasztorze opactwa cysters�w w Jerpoint w hrabstwo Kil- kenny, XV wiek (fot. Commissioners of Public Works in Ireland) fi2. Kr�l Henryk VII, 1485-1509, obraz nieznanego malarza tlamandzkiego (National Portrait Gallery, Londyn) 63. Mapa Irlandii, oko�o 1500 roku ukazu- j�ca Pale i ziemie lord�w (za: E. Cunis, A histnr-# nfrnedievcr! Irelund, 1938) 64. Kr�l Henryk VIII, 1509-1547, we- d�ug Holbeina (Nat�onal Portrait GaI- lery, Londyn) fi5. Irlandzkie monety Henryka VIII (Na- tional Museum of Ireland) 6fi. Irlandzcy ch�opi i rycerze, Albrecht Durer, 1521 rok (National Gallery of Ireland) fi7. Hugh O'Neill (H. Adami, Lu.spudcr d'Orinne, Rzym, 1680) 68. Ruiny Armagh, oko�o 1600 roku, fragment mapy R. Bartletta (G.A. Hayes-McCoy, U!.ster und nther Iri.sh maps, 1600, I 964) fi9. Bitwa pod Kinsale. 1601 rok, ilustra- cja umieszczona w: [Thomas Staf- ford], Pacatu Hiherniu, lfi33 70. Zamek w Donegal, oko�o 1 fi 15 roku (fot. Bord Failte Eireann) 71. Magherafelt i 5alterstown, 1 fi22 rok, kolonie osadnicze w hrabstwie Lon- donderry, opracowanie Sir Thomas Phillips (D.A. Chart [wyd.], LonclorT- dern' artd the I##nclnrt rrrrnpurrie.s, l�ll9- l624, 1928) 72. Kr�l Karol 1, 1625-1 fi49, obraz Da- niela Mytensa, 1631 rok (National Ponrait Gallery, Londynj 73.Thomas Wentworth, pierwszy earl Strafford, wedlug van Dycka (Natio- nal Portrait Gallerv, Londyn) 74. Sir Phelim O,Neill, kopia starodruku (British Musem, Department of Prints and Drawings) 75.Plan Droghedy, 1657 rok (Robert Newcomen, za: John D'Alton, Hi.stn- n� of Droghedn, 1844) 15 76. Mapy J.G. Simmsa przedstawiaj�ce pro- poreje ziemi posiadanej przez katolik�w w Irlandu w latach 1641, 1688 i 1703 77.James Butler, pierwszy ksi��� Or- mond, portret Sir Petera Lely'ego (National Gallery of Ireland) 78.Richard Talbot, ksi��� Tyrconnell (National Portrait Gallery, Londyn) 79. Patrick Sarsfield, earl Lucan (Franci- scan House of Studies, Killiney, co- unty Dublin) 80. L�dowanie Jakuba II w Kinsale, 12 marca 1689 roku, starodruk holender- ski (National Gallery of Ireland) 81. Bitwa nad Boyne, 1 lipca 1690 roku, Theodore Maas (National Library of Ireland) 82. Irlandzka chata, ilustracja z opracowania Arthura Younga Tour in lrelancl ( 1780) 83. Drewniany krzy� z okresu praw kar- nych (National Museum of Ireland) 84. Kaplica katoGeka przy St James's Gate w Dublinie, zbudowana w latach 1738- 1749 (Cutholic emuncipation centenary record, red. M.V. Ronan, 1929) 85. Kaplica katolicka w Arles w hrab- stwie Leix, pocz�tek XVIII wieku (Francis Grose, Antiquities oflreland, u, 1795, 34) 86. Scena po m5zy polowej w scathlan, Bun- lin Bridge w hrabstwie Donegal, 1867 rok. Sights and scene,s in Irelant! ( 18%) 87. Charles O'Conor z Belanagare (Na- tional Library of Ireland) 88. James Caulfield, pierwszy earl Char- lemontu, portret Williama Cuminga (National Gallery of Ireland) 89.Parada ochotnik�w przy College Green, 4 listopada 1779 roku, obraz Francisa Wheatleya (National Gal- lery of Ireland) 90. Theobald Wolfe Tone, oko�o 1792 roku (National Library of Ireland) I6 9 I. Parlament i Trinity College w Dubli- nie oko�o 1793 roku, obraz Jamesa Maltona (National Library of Ireland) 92. Urz�d Ce� (1'he Custom House) w Dub- linie oko�o 1793 noku, obraz Jamesa Maltona (National Library of Ireland) 93.Widok Belfastu z Cromac Wood, oko�o 1780 roku (Ulster Museum) 94. Bitwa o Vinegar Hill w Enniscorthy, 21 czerwca 1798 roku, starodruk (National Library of Ireland) 95. Robert Emmet (National Library of Ireland) 96. Daniel O'Connell (National Library of Ireland) 97. "Katoliccy petenci b�d� objawy poko- jowej apelacji", karykatura z oknesu wybor�w w Clare w I 828 roku przed- stawiaj�ca O'Connella na czele bandy prostak�w (Radio Times Hulton Pic- ture Library, H 60004) 98. Davis, Duffy i Dillon w Phoenix Park, planuj�cy za�o�enie "Nation", 1842 rok (ilustracja J.F. O'Hea, za: C. Gavan Duffy, Young Irela#, 2 wyd., 1896) 99. Wiec na rzecz odwo�ania unii w Tarze, 15 siezpnia 1843 mku ("Illustrated London News", 26 sierpnia 1843) l00.Potyczka przed domem wdowy McCormack w Boulagh Common, nie- daleko Ballingany, w hrabstwie Tippe- rary, 29 lipca 1848 roku ("Illustrated London News", 12 sierpnia 1848) 101. Wykopki w czasie wielkiego g�odu ("Illustrated London News", 22 grudnia 1849) 102. Kuchnia Cork Society of Friends', ("Illustrated London News", 16 sty- cznia 1847) 103.Pogrzeb ofiary wielkiego g�odu, ("Illustrated London News", 13 lu- tego 1847) 104. Charles Edward Tnevelyan, sekretarz skarbu, Londyn,1 R40-1 R59 (Radio Ti- mes Hulton Picture Library, P 48257) I05. Scena eksmisji po wielkim g�odzie ("Illustrated London News", lfi grud- nia 1 R4R) 1()6. Emigranci odp�ywaj�cy, z Corku do Liverpoolu na statkach "Nimrod" i "Athlone" ("Illustrated London News", 10 maja 1851 j 107. James Stephens (John Devoy, Recol- lection.s ofun Ir-i.sh rebel, New York, I929) 108. John O'Mahony (John Devoy, Re- L'l7 IIe � lll7tl S llf <lr1 IrI.�/l 1'e l7e I) 109. John O'Leary (John Devoy, Recol- lectiori.s of an li-i.sh rebe l) I l0. Thomas Clarke Luby (John Devoy, Recnllectiun.s <#f nri Ir i.sh rebe l) l 11. Charles Joseph Kickham l John De- voy, Rec�ullecrion.s ofaii Irt.sh r�eMel) 112. Jeremiah O,Donovan Ri#ssa (John De- voy, Recvillec�tinrts lifmr Iri.sh reMel) I 13. John Devoy (John Devoy. Recollec- tiun.s nf urt Iri.sh re bel) I 14. Isaac Butt, portret Johna Butlera Ye- atsa INational Gallery of Ireland) I l5. Charles Stewart Parnell, oko�o 1R80 roku (John Devoy, The la iid ofEir�,, New York I RR2) 116.Michael Davitt, oko�o lRRO roku (John Devoy. The la nd nf Eire) 117. Spotkanie Ligi Ziemskiej w Kildare, 3 stycznia 1881 roku ("Illustrated London News�', R stycznia 1 RR 1 ) I IR. Gladstone przedk�adaj�ey ustaw� o autonomii w Izbie Gmin, R kwiet- nia l8H6 roku ("Illustrated London News", 17 kwietnia IRR6) I 19. Pionierzy odrodzenia gaelickiego: a) Douglas Hyde, portret Sarah Purser, R.H.A. (fot. National Gallery of Ire- land); b) Eoghan O,Growney (LeuM- har- an t-Arhnir Eoghar#: the O 'Gr-uir- nei# menaorial volume, 1904; c) Eoin MacNeill (Cashman Collection, Ra- dio Telefis Eireann) 120. Narodowi Ochotnicy w trakcie �w'i- czeri w 191; roku (Cashman Collec- tion, Radio Telefis Eireann) I21. Parada Armii Obywatelskiej w 1914 ruku (fot. Keogh Bros. Dublin) I22. Pogrzeb O#Donovana Rossy, cmen- tarz w Glasnevin, I sierpnia 1915 ro- ku (Cashman Collection, Radio 'felefis Eireann) 123. Eamon de Valera na wiecu przeciw- ko rekwizycji w Ballaghadereen, I 91 R rok (Cashman Collection, Ra- dio Telefis Bireannj 124. Dail fiireann, 19 I 9 rok (Radio Times Hulton Picture Library, M 91074) I 25. Thomas James Clarke, portret Seana O'Sullivana, R.H.A. (National Gal- lery of lrelan:l) I 26. James Connolly. portret Seana O'Sul- livana. R.H.A. (National Gallery of Ireland) 127. Thomas MacDonagh. portret Seana O,Sullivana. R.H.A. (National Gal- lery of Ireland) I#X. Sean MacDiarmada, portret Seana O,.Sullivana, R.H.A. (National GaI- lery, of Ireland) 129. Patrick Henr#% Pearse, portret Seana O'Sullivanei. R.H.A. (National Gal- lery of Ireland) 130. Eamonn Ceannt portret Seana O'SuI- livana, R.H.A. (National Gallery of Ireland j I 3 I. Joseph Mary Plunkett, portret Seana O'Sullivana. R.H.A. (.National GaI- lery of Ireland) 132. Pomnik 1916 roku, rze�ba Cuchula- inna wykonana przez Olivera Shep- parda, budy'nek Poczty G��wnej w Dublinie Ifot. Bord Failte Eireann) 17 133. Sir Edward Carson przemawiaj�cy na zgromadzeniu przeciwko autono- mu, oko�o 1912 roku (Public Record Office, Belfast) 134. Sir James Craig, p�niejszy wicehra- bia Craigavon, premier Irlandii P�- nocnej, 1921-1940 (Public Record Office, Belfast) 135.Joseph Devlin, nacjonalistyczny przyw�dca Ulsteru (Public Record Office, Belfast) 136. John Miller Andrews, premier Irlandii P�nocnej, 1940-1943 (fot. z 27 listo- pada 1940, J.R. Bainbridge, Belfast) 137. Sir Basil Brooke, p�niejszy wice- hrabia Brookeborough, premier Ir- landii P�nocnej, 1943-I963 (fot. Leslie Stuart, Belfast) 138.Stocznia w Belfa�cie, pa�dziernik 1956 roku (Central Office of Infor- mation, Londyn) 139. Terence O'Neill, premier Irlandii P�- nocnej z wizyt� u Seana Lemassa, taoi- seacha (premiera) Republiki, 9 lutego 1965 roku (fot. Lensmen Ltd, Dublin) 140.Arthur Griffith (Cashman Collec- tion, Radio Telefis Eireann) 141. Michael Collins na pogrzebie Arthu- ra Griffitha, 12 sierpnia 1922 roku (fot. Walsh, Dublin) 142. William Thomas Cosgrave, prezy- dent rady wykonawczej Wolnego Pa�stwa Irlandzkiego, 1922-1932, odwiedzaj�cy Nowy Jork w 1928 ro- ku (Radio Times Hulton Picture Li- brary, P 37331 ) 143.Eamon de Valera, prezydent rady wykonawczej Wolnego Pa�stwa Ir- landzkiego w latach 1932-1937, taoi- seach (premier) w latach 1937-1948; I 951-1954; 1957- l 959; uachtaran (prezydent), w latach 1959-1973 (fot. z 3 gnidnia 1941, Irish Press) 144.John Alyosius Costello, taoiseach w latach 1948-1951, 1954-1957 (fot. z 19 lutego 1948, Irish Press) 145. Irlandzki �o�nierz w s�u�bie si� Na- rod�w Zjednoczonych, obraz Johna F. Kelly'ego, R.H.A. 146.Harold Wilson, premier Wielkiej Brytanu, i Sean Lemass, taoiseach, podpisuj�cy angielsko-irlandzki tra- ktat o wolnym handlu w siedzibie premier�w przy Downing Street 10. 14 grudnia 1965 roku (fot. Thom- pson Newspapers, Londyn) 147. Polityczna mapa Irlandii 148.Ian Paisley (fot. Radio Telefis Eireann, 1973) 149. James Chichester-Clark (fot. Pace- maker Ltd, 1969) 150. Brian Faulkner (fot. Radio Telefis Eireann, 1969) 15 I. William Whitelaw (fot. Pacemaker Ltd, 1973) 152. Oliver Napier, Liam Cosgrave, Ed- ward Heath, Brian Faulkner i Gerry Fitt w trakcie konferencji w Sun- ningdale (fot. Irish Times) 153. James Prior (fot. Pacemaker Ltd,1982) 154.Jack Lynch (fot. Radio Telefis Eireann, 1972) 155. Liam Cosgrave (fot. Rafio Telefis Eireann, 1973) I56. Charles Haughey (fot. Radio Telefis Eireann, 1973) 157. Garret FitzGerald (fot. Radio Telefis Eireann, 1978) 158. Spotkanie Haughey-Thatcher, 8 gzudnia 1980 roku (fot. Colman Doyle) 159. John Hume (fot. Cork Examiner) 160. Gerry Adams (fot. Sinn Fein) 161. Albert Reynolds (fot. Cork Examiner) 162. John Major (fot. Cork Examiner) 163. Prezydent Mary Robinson (fot. Ra- dio Telefis Eireann) Spojrzenie geografa na histori� Irlandii J. H. Aridrew.s Irlandia XX wieku to kraj nale��cy do najs�abiej rozwini�tych pa�stw �wia- ta zachodniego. Ma niewielk� powierzchni�, ma�� liczb� ludno�ci, a su- kcesy w produkcji d�br pozarolniczych przychodz� jej z trudem. Po�o�enie geograficzne stawia j� na marginesie spraw zachodniej Europy. Mimo po- pularno�ci w�r�d turyst�w nie zdo�a�a przyci�gn�� wi�kszej grupy sta�ych imigrant�w. Sytuacja ta nie jest tylko wynikiem wydarze� historycznych. Irlandia to ma�y, otoczony morzem l�d, istniej�cy przynajmniej od 8 ty- si�cy lat, kiedy to zmiany poziomu morza oddzieli�y go od reszty konty- nentu. Irlandia nigdy nie by�a pot�g� militarn�. Zdarza�y si� jednak czasy, kiedy jej urodzajna ziemia, mied� i z�oto przyci�ga�y pe�nyeh energii kolo- nizator�w z Europy i kiedy jej uczeni i misjonarze kszta�towali �ycie inte- lektualne innych kraj�w. Zanim spr�bujemy zrozumie� te koleje losu, musimy spojrze� na r�ne regiony naszego kraju, zbada� ich wzajemne zale�no�ci oraz relacje ze �wia- tem zewn�trznym. Przyroda wielu rejon�w nie by�a i nie jest zbyt go�cinna. Wi�kszo�� nadbrze�nych obszar�w wznosi si� stromo b�d� marszczy w g�rskie ma- sywy. W�r�d urwistych g�r o wysuszonych przez zimowy wiatr stokach le�� doliny, z kt�rych �yzn� ziemi� wyp�uka�y ulewne deszcze. Po�r�d szor- stkiej trawy i wrzosowisk za�o�ono wyboiste pastwiska. W tych rejonach kamienne korzenie irlandzkiego krajobrazu si�gaj� powierzchni. Zobaczy- my bazaltowe urwiska Antrim, naje�one kwarcytami g�ry Donegalu, Mayo 19 1. Mapa Irlandii przed- ,# g�#, stawiaj�ca g�ry, bagna # i drumliny ## bagna # (J.H. Andrews) , : : drumliny , ` #''-# # ##� # 9 #0 \ r ` ###` r ,1:# .I # t mile 0 i Galway, wapienne �cie�ki ogo�oconej i sp�kanej p�nocnej Clare, pia- skowce Kerry i �upkowo-granitowe doliny Wicklow. Wzg�rza, cho� wida� je zewsz�d, stanowi� zaledwie jedn� �sm� ca�ej powierzchni Irlandii. Nie s�d�my jednak, �e pozosta�e ziemie to urodzajne niziny. Szczeg�lnie na p�nocy wyspy (wida� to na zwyk�ej mapie ze szkolnego atlasu) niziny s� w rzeczywisto�ci labiryntem �ci�ni�tych w�r�d jezior i bagien ma�ych pag�rk�w, znanych jako drumliny. W przesz�o�ci drumlinowe pasy two- rzy�y zaskakuj�co skuteczn� barier�. Na po�udniu przechodzi�y wprawdzie w pozornie �agodniejszy obszar, ale tu z kolei ziemi� przecina�y tysi�ce akr�w go�ych i odludnych torfowisk, wiele z nich w samym �rodku wyspy. By�o to inne utrudnienie, kt�re sprawia�o, �e zar�wno w militarnym, jak i rolniczym sensie te okolice by�y niedost�pne. Pozostaje jednak znaczna cz�� Irlandii - co najmniej po�owa - kt�ra mo�e by� w pe�ni produktywna, cho� i tu wi�kszo�� dobrych ziem s�siaduje 2. Mapa "wschodnie- go tr�jk�ta" Irlandii (J.H. Andrews) Dundalk d' Jez 0 el # #e . Tara GRANICATZW #, ANGIELSKIEJ PALISADY 1488 \ ,Maynoo ##' y e teren powyl / ##.# 500 m n p m #j 5 # # / ## bagna J mile K, l.? GbRV WICkl z ugorami. Jeszcze kilkaset lat temu liczne skupiska le�ne okala�y bagna lub okrywa�y ni�sze zbocza wzg�rz. Moczary, g�ry, lasy nie nadawa�y si� do uprawy, ale s�u�y�y okolicznym rolnikom jako letnie pastwiska. Zapewnia�y te� schronienie, gdy armie naje�d�c�w wypala�y zbo�a na nizinnych polach. Te niepozorne, ubogie tereny nieraz pomaga�y zmieni� bieg historii Irlandii, chocia� ich wp�yw nigdy nie by� decyduj�cy. To w tym krajobrazie tworzy�y si� i przekszta�ca�y charakterystyczne dla wyspy wierzenia, idee i postawy. Jedn� z takich postaw jest by� mo�e najstarsza z irlandzkich cech na- rodowych, nasze zami�owanie do "celebrowania �mierci", zaszczepione nam 3 tysi�ce lat przed Chrystusem przez budowniczych megalitycznych gro- bowc�w. Te niezwyk�e kamienne budowle znajduj� si� w ka�dym zak�tku wyspy. To samo mo�na powiedzie� o wielu innych przedchrze�cija�skich i wczesnochrze�cija�skich zabytkach. Niekt�re z nich s� specyficzne dla Irlandii i trudno by�oby podobne znale�� w innych krajach. Poczucie jedno�ci i wsp�lnota kultury kaza�y Irlandczykom szuka� za- r�wno jedno�ci politycznej, jak i niezale�no�ci. W tych d��eniach poko- nywanie przeszk�d geograficznych zawsze stanowi�o problem. Tradycyjne 20 21 centrum wyspy, wzg�rze Uisneach, nie by�o, jak mo�na by si� spodziewa�, stolic� narodu, lecz cz�ci� politycznej strefy granicznej, miejscem spotka� niezale�nych kr�lestw. Mimo �e te kr�lestwa ju� dawno odesz�y do historii czy legendy, nie ma nic legendarnego w mi�dzynarodowej granicy mi�dzy Republik� a Irlandi� P�nocn�, kt�ra to granica do dzi� dzieli kraj na da- lekiej p�nocy. Nikt nie twierdzi, �e taki polityczny podzia�, stary czy no- wy, spowodowa�a sama geografia. Nic w irlandzkiej geografii nie jest pro- ste. �aden z historyk�w nie mo�e jednak zignorowa� dw�ch lokalnych kwe- stii, kt�re ci�gle si� pojawiaj� w naszych zawi�ych dziejach. Pierwsza z nich to tendencja p�nocy, by trzyma� si� z dala od reszty kraju, druga (i na t� powinni�my najpierw zwr�ci� uwag�) to przepa�� pomi�dzy wschodem a zachodem Irlandii. Podr�uj�cy na zach�d od Shannon musi przeby� nieprzyjazne i nie- dost�pne obszary. Na po�udniu zn�w ziemia jest dla ludzi �askawsza. Je�li narysujemy lini� od Lough Owel do Dundalk i drug� stykaj�c� si� z wy- brze�em na po�udniu tu� obok Dublina (il. 2), wyznaczymy serce wschod- niej strefy wyspy. Ta cz�� Irlandii ma mniej deszczy, bagien i g�r ni� jakikolwiek inny rejon o podobnej wielko�ci. Ponadto krzy�uj� si� tu drogi biegn�ce po- mi�dzy g�rami i moczarami, prowadz�ce do innych urodzajnych okolic, takieh jak niziny Suir, Nore i Barrow. W tym "wschodnim tr�jk�cie" pra- wie ka�dy okres w dziejach naszej historii pozostawi� wyra�ne �lady. Tu znajduje si� Newgrange, najbardziej imponuj�cy zabytek naszej pre- historii, Tara, gdzie koncentruj� si� drogi do najs�ynniejszego spo�r�d wczesnych o�rodk�w, w kt�rych Irlandczycy budowali sw� polityczn� jed- no��. To tu odnaleziono Book of Kells (Ewangeliarz z Kells), najwspa- nialszy z irlandzkich iluminowanych r�kopis�w. W Monasterboice stoi naj- wy�szy z naszych wielkich krzy�y, a w Mellifoncie znajduje si� najstarszy klasztor cysters�w. To w tym tr�jk�cie, w Dublinie, wikingowie za�o�yli najwi�ksze i najsilniejsze miasto stanowi�ce �ywy o�rodek polityczny. Norman Strongbow, kt�ry przyby� do Irlandii od strony Wexford, ruszy� od razu na p�noc i zdoby� miasto ju� w pierwszym miesi�cu swego pobytu na wyspie. Dublin to tak�e siedziba namiestnik�w kr�l�w angielskich. Im to z drugiego ko�ca tr�jk�ta, z Dundalk, rzuci� wyzwanie Edward Bruce, naje�d�ca szkocki, kt�ry koronowa� si� na kr�la Irlandii. To tu, w Pale, pi�tnastowieczny rz�d angielski postanowi� ustali� trudn� r�wnowag� mi�- dzy naje�d�cami i tu, w Maynooth, stan�a forteca ich najsilniejszego, niepo- skromionego wasala, earla Kildare'a. W czasach gdy wojna i zam�t zagra�a�y siedzibie arcybiskup�w w Ar- magh, rezydencj� prymasa Ko�cio�a irlandzkiego sta�o si� Termonfeckin. Nad rzek� Boyne stoczono ostatni� wielk� bitw� w dziejach Irlandii. "Wschodni tr�jk�t" zawsze stanowi� centrum geograficzne, z kt�rego mo�- na by�o panowa� nad ca�ym krajem. Z drugiej strony ten sam rejon jest jedn� z najtrudniejszych do obrony cz�ci Irlandii. Jest to bodaj najwi�ksza otwarta przestrze� w�r�d g�r tworz�cych naturaln� barier� obronn�. Do- rzecza Liffey i Boyne wr�cz zapraszaj� naje�d�c�w. Morze, kt�re op�ywa brzegi tego obszaru, jest zbyt �atw� przeszkod� geograficzn�. Ju� wiele razy to "wsp�lne Morze Irlandzkie" kusi�o tych, kt�rzy chcieli zjednoczy� Irlandi� z Brytani�. Je�li wi�c chcemy rozwa�y� z�o�one relacje Irlandii ze �wiatem zewn�trznym, nie mo�emy unikn�� w�dr�wki zaczynaj�cej si� od tego tr�jk�ta i posuwania si� dalej na wsch�d wyspy. Najwybitniejszy z naszych geograf�w, profesor Estyn Evans, nazwa� ziemie le��ce nad brzegami Morza Irlandzkiego "atlantyckimi kra�cami Europy". Tworz� one prowincj� geograficzn� ci�gn�c� si� od Norwegii poprzez Bretani� a� do Hiszpanii, z wy��czeniem wschodniej i centralnej Anglii. Estyn Evans zauwa�y� r�wnie�, �e przedsmak cywilizacji i pier- wsza wiedza o metalach przyby�y do nas wraz z prehistorycznymi �egla- rzami, kt�rzy p�yn�li od wyspy do wyspy, od p�wyspu do p�wyspu przez zachodnie morza. Historycy m�wi� o wielu innych wa�nych podr�ach pomi�dzy "atlantyckimi kra�cami Europy". W miar� jak rozwijaj� oni te opowie�ci, spostrzegamy, �e pewne w�tki s� nieuchronne. Gdy por�wnamy wsp�czesnych emigrant�w ze �wi�tymi i uczonymi z przesz�o�ci, prze- konamy si�, �e wp�yw Irlandii w zachodniej Europie staje si� eoraz bardziej bierny, bezwolny i zdominowany przez Angli�. Rozwa�my kilka przyk�a- d�w. Rzymianie doszli ze swymi armiami na zach�d nie dalej ni� do Pem- brokeshire. Irlandia patrzy�a na ich imperium neutraInie, obserwuj�c jego dzia�ania. Potem zaczerpn�a z rzymskiego dziedzictwa to, co by�o konie- czne do utrzymania jej w�asnej duchowej przewagi w rejonie Morza Ir- landzkiego, i korzysta�a z tych do�wiadcze� jeszcze przez wiele lat po ode- j�ciu ostatnich legion�w. Wikingowie byli bardziej agresywni ni� Rzymianie i cho� ich podboje terytorialne dotyczy�y niewielkich obszar�w wzd�u� wy- brze�a, zadali dwa ciosy rodzimej irlandzkiej cywilizacji. Po pierwsze, ata- kowali klasztory, kt�re sta�y na stra�y tej cywilizacji, i po drugie, prze- kszta�cali g��wne porty w miasta obronne. Miasta te stawa�y si� now� i obc� form� osadnictwa, w zasadzie nigdy nie przyswojon� przez gaelick� Irlandi�. Kolejni naje�d�cy, Normanowie, szybko docenili warto�� tych 22 23 miast. Przesiedlali ludno�� w okolice dobrze ukszta�towanych system�w rzecznych po�udnia i wschodu i w ten spos�b oddawali t� cz�� Irlandii pod feudalne panowanie angielskich kr�l�w. Ich nast�pcy, Tudorowie, po- suwaj�c si� o krok dalej, dope�nili dzie�a. Wyruszaj�c z w�skiej bazy Pale, zdobyli obszar norma�skich wp�yw�w, by potem podbi� p�noc i zach�d. Ten ci�g zdarze� wydaje si� potwierdza� og�ln� tendencj� �wczesnej Europy. Anglia za panowania Tudor�w jawi si� jako jedno z wielu sp�j- nych, opattych na w�asno�ci ziemskiej pa�stw narodowych, zintegrowa- nych wewn�trznie, lecz pozostaj�cych w konflikcie ze sob�. Niekt�re spo- �r�d tych pa�stw zawdzi�cza�y sw� pot�g� gospodarce rozwijaj�cej si� na p�nocnych nizinach Europy. Jednym z nich by�a centralna Anglia, le��ca na nizinnych obszarach. W czasach prehistorycznych by�a zaledwie ob- szarem granicznym, p�niej po��czy�a Londyn z Morzem Irlandzkim. T� 24 drog�, kr�tsz� i �atwiejsz� od innych dr�g morskich, mo�na by�o dotrze� z Irlandii na kontynent. Nawet gdyby Irlandia by�a w�wczas jednolitym pa�stwem, Anglia zachowa�aby pozycj� wyspy wi�kszej, bogatszej i po- zostaj�cej w ��czno�ci z kontynentaln� technologi� i sztuk� wojenn�. Ir- landia jednak nigdy nie by�a zjednoczona, stanowi�a wyj�tek w�r�d �w- czesnych zachodnioeuropejskich tendencji politycznych. �aden z irlandz- kich wodz�w nie zdo�a� odebra� naje�d�com serca "wschodniego tr�jk�ta", a nawet nie pr�bowa� dominowa� w �r�dl�dowych miastach kraju, takich jak Athlone, Kilkenny czy Athy, z kt�rych ka�de uwa�ano cz�sto za pra- wdopodobn� stolic� zjednoczonej Irlandii. Na tle standard�w panuj�cych w polityce XVI wieku irlandzk� wysp� charakteryzuje polityczna pr�nia, taka jak w nowo powsta�ych krajach Ameryki. Jednak wzrastaj�cy konflikt mi�dzy Angli� i pot�gami Europy wymusi� wype�nienie tej pr�ni. Stra- tedzy i m�owie stanu Hiszpanii i Francji zacz�li wreszcie rozumie�, �e "atlantyckich kres�w Europy" nie mo�na wyja�ni� polityczn� terminologi�. Gdy do Dublina, od strony Chester i Liverpoolu nap�ywa�y oddzia�y An- glik�w, posi�ki z kontynentu musia�y szuka� s�abego oparcia na kra�cach Munsteru, ale kiedy wojska te zosta�y pokonane, ruch na po�udniu Irlandu ograniczy� si� do strumyczka szpieg�w, szmugler�w i rybak�w. Dzisiaj, gdy m�wimy o sp�jnej koncepcji Europy atlantyckiej, nale�y jej poszukiwa� w cechach irlandzkiej wsi i w jej folklorze, w kszta�cie irlandzkiej chaty, w sprz�tach domowych, w opowie�ciach, pie�niach i oby- czajach �yj�cych i pracuj�cych na roli ludzi. Student, kt�ry pragnie zrozumie� niezbyt odleg�� histori�, �atwo zauwa- �y sprzeczny z twierdzeniem profesora Evansa pogl�d angielskiego geo- grafa, Halforda Mackindera. Na mapie z 1902 roku, zamieszczonej w ksi��- ce jego autorstwa Britairi and the British seas (Brytania i brytyjskie morza), Mackinder pozwala sobie nazwa� Morze Irlandzkie "�rodl�dowym morzem brytyjskim". By� mo�e jest to niefortunne okre�lenie, ale musimy si� zgodzi�, �e w ci�gu kilku ostatnieh wiek�w naszej historii najistotniejsz� spraw� by� �atwy dost�p z Brytanii do wschodnich wybrze�y Irlandii. Dlatego nasze wsp�czesne prawo i instytucje maj� swoje korzenie w Anglii. Istniej� jednak granice anglicyzacji. Skoro dzisiejsza Irlandia cieszy si� polityczn� niepodleg�o�ci�, to najazd brytyjski mo�na uzna� po wielu latach zmaga� za pora�k�. Anglicy przegrali mimo dok�adnego planowania. Za cza- s�w El�biety I na przyk�ad usilnie starali si� zdoby� szczeg�ow� wiedz� o geografii kraju. Wystarczy przestudiowa� mapy zebrane przez utalentowa- 25 3. Gciry Connemary (fcit. Borc1 Failte Eireann) nego polityka, lorda Burghleya. Najwcze�niejsze egzemplarze tych map s� prymitywne i zniekszta�cone. Nie znajdziemy w nich prawie nic pr�cz ar- j�cym zagadnieniem geograficznym jest kwestia rozmieszczenia nowych tystycznych wyobra�e� zachodu i p�nocnego zachodu wyspy. Burghley ci�- kolonii. Nowa warstwa rz�dz�ca mog�a wydziela� parcele, budowa� forty gle szuka� czego� lepszego, poprawia� i powi�ksza� w�asnor�cznie mapy, an- i kwatery, �cina� lasy, wytycza� nowe drogi przez torfowiska i czyni�a ga�uj�c do tego celu wielu badaczy dostarczaj�cych mu nowych szczeg��w. tak przez ca�y XVII i XVIII wiek. Nie zdo�a�a jednak z wyj�tkiem nie- Gdy wielkim staraniem uzupe�niono map� Irlandii, g��wne przej�cia rzeczne kt�rych cz�ci Ulsteru przekona� swych rodak�w, by przybywali licznie i g�rskie zosta�y w pe�ni docenione przez angielskich strateg�w. W istocie do Irlandii i uprawiali irlandzk� ziemi�. jednak do obrazu wielu obszar�w, na przyk�ad "dalekiego zachodu", karto- By� to problem powszechny w wielu koloniach. Gdy ludno�� miejsco- grafowie nie potrafili doda� nic istotniejszego ni� zwyk�e szczeg�y geografii wa styka si� z nap�ywow�, wybucha wojna gospodarcza, kt�ra tli si� zna- fizycznej. Pustka wi�kszo�ci irlandzkich krajobraz�w stanowi�a najwi�kszy cznie d�u�ej ni� konflikt zbrojny. Ludno�� miejscowa zazwyczaj zadowala problem dla naje�d�c�w. Wkr�tce odkryto tak�e, i� zwyci�stwa militarne si� ni�szym standardem �yeia ni� osadnicy. Je�li osadnik chce zarobi� wi�- nie wys#rczaj� i nie mo�na podbi� Irlandii bez wprowadzenia tego, co cej na swej ziemi, rodowity mieszkaniec usi�uje go przelicytowa�, oferuj�c w epoce El�biety nazywano civility, cywilizacj�. Dla Anglika cywilizacj� w�a�cicielowi ziemskiemu wy�sze czynsze. To jedna z przyczyn, dla kt�- tworzy�y miasta, wsie, zamkni�te obszary rolne: by� to krajobraz uporz�d- rych wielu imigrant�w brytyjskich osiedli�o si� w miastach. Wyja�nia to kowany, jakiego w Irlandii Tudor�w nie by�o, by� mo�e z wyj�tkiem kilku te�, dlaczeQo Szkoci, maj�cy skromniejsze oczekiwania, byli lepszymi kolo- faworyzowanych przez nich rejon�w na wschodzie kraju. Na papierze �atwo nizatnrami ni� Anglicy. Wynik tej gospodarczej rywalizacji zale�y tak�e by�o planowa� takie przedsi�wzi�cia, ale ich realizacja nie by�a prosta. Jedn� w pewnej mierze od lokalnej geografii. z przyj�tych metod sta�a si� parcelacja i przydzielanie ziemi angielskim po- Bardziej post�powi przybysze czerpali wi�cej z lepszej ziemi ni� ich siadaczom i osadnikom. lokalni, mniej skuteczni rywale, posiadaj�cy ziemi� gorszej klasy. Nigdy Nieco naiwnie wierzono, �e wywrze to niebywa�e wra�enie na Irland- jednak nie by�o (poza Ulsterem) na tyle licznej grupy osiedle�c�w przy- czykach, kt�rzy zaczn� na�ladowa� styl �ycia nowo przyby�ych. Interesu- by�ych w XVl1 wieku, by ca�kowicie wyrugowa� ludno�� miejscow�. Jak 26 27 5. Trzgsawiska w hrabstwie Offaly (fot. Bord na M�na) 4. G�ry po�udniowego Donegalu (fot. J.C. Brindley) nego polityka, lorda Burghleya. Najwcze�niejsze egzemplarze tych map s� prymitywne i zniekszta�cone. Nie znajdziemy w nich prawie nic pr�cz ar- j�cym zagadnieniem geograficznym jest kwestia rozmieszczenia nowych tystycznych wyobra�e� zachodu i p�nocnego zachodu wyspy. Burghley ci�- kolonii. Nowa warstwa rz�dz�ca mog�a wydziela� parcele, budowa� forty gle szuka� czego� lepszego, poprawia� i powi�ksza� w�asnor�cznie mapy, an- i kwatery, �cina� lasy, wytycza� nowe drogi przez torfowiska i czyni�a ga�uj�c do tego celu wielu badaczy dostarczaj�cych mu nowych szczeg��w. tak przez ca�y XVII i XVIII wiek. Nie zdo�a�a jednak z wyj�tkiem nie- Gdy wielkim staraniem uzupe�niono map� Irlandii, g��wne przej�cia rzeczne kt�rych cz�ci Ulsteru przekona� swych rodak�w, by przybywali licznie i g�rskie zosta�y w pe�ni docenione przez angielskich strateg�w. W istocie do Irlandii i uprawiali irlandzk� ziemi�. jednak do obrazu wielu obszar�w, na przyk�ad "dalekiego zachodu", karto- By� to problem powszechny w wielu koloniach. Gdy ludno�� miejsco- grafowie nie potrafili doda� nic istotniejszego ni� zwyk�e szczeg�y geografii wa styka si� z nap�ywow�, wybucha wojna gospodarcza, kt�ra tli si� zna- fizycznej. Pustka wi�kszo�ci irlandzkich krajobraz�w stanowi�a najwi�kszy cznie d�u�ej ni� konflikt zbrojny. Ludno�� miejscowa zazwyczaj zadowala problem dla naje�d�c�w. Wkr�tce odkryto tak�e, i� zwyci�stwa militarne si� ni�szym standardem �ycia ni� osadnicy. Je�li osadnik chce zarobi� wi�- nie wys#arczaj� i nie mo�na podbi� Irlandii bez wprowadzenia tego, co cej na swej ziemi, rodowity mieszkaniec usi�uje go przelicytowa�, oferuj�c w epoce El�biety nazywano civility, cywilizacj�. Dla Anglika cywilizacj� w�a�cicielowi ziemskiemu wy�sze czynsze. To jedna z przyczyn, dla kt�- tworzy�y miasta, wsie, zamkni�te obszary rolne: by� to krajobraz uporz�d- rych wielu imigrant�w brytyjskich osiedli�o si� w miastach. Wyja�nia to kowany, jakiego w Irlandii Tudor�w nie by�o, by� mo�e z wyj�tkiem kilku te�, dlaczego Szkoci, maj�cy skromniejsze oczekiwania, byli lepszymi kolo- faworyzowanych przez nich rejon�w na wschodzie kraju. Na papierze �atwo nizatorami ni� Anglicy. Wynik tej gospodarczej rywalizacji zale�y tak�e by�o planowa� takie przedsi�wzi�cia, ale ich realizacja nie by�a prosta. Jedn� w pewnej mierze od lokalnej geografii. z przyj�tych metod sta�a si� parcelacja i przydzielanie ziemi angielskim po- Bardziej post�powi przybysze czerpali wi�cej z lepszej ziemi ni� ich siadaczom i osadnikom. lokalni, mniej skuteczni rywale, posiadaj�cy ziemi� gorszej klasy. Nigdy Nieco naiwnie wierzono, �e wywrze to niebywa�e wra�enie na Irland- jednak nie by�o (poza Ulsterem) na tyle licznej grupy osiedle�c�w przy- czykach, kt�rzy zaczn� na�ladowa� styl �ycia nowo przyby�ych. Interesu- by�ych w XVII wieku, by ca�kowicie wyrugowa� ludno�� miejscow�. Jak 26 27 5. Trz�sawiska w hrabstwie Offaly (fot. Bord na M�na) 4. G�ry po�udniowego Donegalu (fot. J.C. Brindley) 9Z -nsa.Talul 'q##�#q#z.rd omou #l##z ##ls #rmop#js#u #uz##z #z.Iol# `q#e##z# -pu##.lI eu aluaz#.Tm a�#m#qalu ol az.Tm#m az `ouoz.Talm aluml#u o#alN 'uTo#Iup#so I uIoz##p#rs -od rzzI#sIal#u# IulaIz alurjalzp#z.Id I #f#rIa#.rvd #Is #�#lS polauI q##l#f#z.Id z #upaf '#lso.ld #�#q alu #f#vzlI#a.T q#l al# `vI##Izm#Tspaz.Td anlel ##mouvld o�#q oml#� az.lald#d #N 'nf#.l# alzpo##sm #u mouofa.T ##lu zaz.rd q##uemoz#.rom#3 n#ll# uTaT>##f#m z azoTzz ##q `o�#q aTu mo.Topn,l, IIpu##.TI m o#ar#f `#u#mo# -p#z.Todn z#.Iqof#.I# ol �#q :aulo.z #T#zsqo al#Iu#uz#z `aISM `8lS#IW <#�<#ZlOM1 #f#BZTIIMrt# ##Il#U# #IQ '#f##ZIjIM## `r#j.11.Irt.1J OU#M#Zl?U #laiqzIg a#oda m o# `o#al #luazp#mo.Idm zaq IIpu#I.lI #rqpod #uzouI aIu I #f#z#.zw S#m alu au.ILlTlTLU #MlS#I#t#MZ ZI `az#l o1#.T#po a#lo.I#M 'mo#zpzaf#u #jp rzzaIqo.Td <#ZS#j#IMfBU #�TMOU#lS MOZB.TqOf#.lt# q##zpu#j.Tl I#sozs##lm ##lsnd 'fauz##zI3 Ig#.T#oa# #�g#az#zs a�##mz zlu o#azsfaIulolsI #Iu #epOp IjI##.llod aIu aImo##.T# -o#I## `"npoq##z o#anjal#p" p#�##z.Td #u `mo.z#zsqo njaIm nz#.Tqo op s#upaf aI#olsI M 'mo#a##.lls q#T#s#aI#u# zaz.Td auoIua#op Iu�ad m #�#lsoz al#s.ro� I auz#az.I #I#sfaz.Td aumo�# `IIpu#I.TI #deuI ouoIu�adnzn uralue.T#ls uTI#laTm #p# -mg�g#az#zs q##mou nuI q####f#zaT#lsop #z##p#q njalm nja# o#al op ##fnz## -u# `#d#lzz aTuz##.zous#�m �#zS##lmod I �#Im#.ldod `o#azsdaj so#az# �##nzs aI# -#I# rtalq#.Ing '#ds#m npoq##z o#au#ou�gd T npoq##z aaz#.lqo#m ###uz##ls#l -.I# z#g.Td #Iu alm#.Td u#lu m #uzaIzpf#uz aIN 'auo#�#lzs#aluz I aum#lIuT#.ld #s d#uI q##l az#lduIaz#a azsfalusaz#mf#N '##alq#.mg #p.Toj `###lIIod o#au (#a#puug '#'f 'Io3) n#egauoQ o#amoiupn�od #o# '# nego polityka, lorda Burghleya. Najwcze�niejsze egzemplarze tych map s� prymitywne i zniekszta�cone. Nie znajdziemy w nich prawie nic pr�cz ar- tystycznych wyobra�e� zachodu i p�nocnego zachodu wyspy. Burghley ci�- gle szuka� czego� lepszego, poprawia� i powi�ksza� w�asnor�cznie mapy, an- ga�uj�c do tego celu wielu badaczy dostarczaj�cych mu nowych szczeg��w. Gdy wielkim staraniem uzupe�niono map� Irlandii, g��wne przej�cia rzeczne i g�rskie zosta�y w pe�ni docenione przez angielskich strateg�w. W istocie jednak do obrazu wielu obszar�w, na przyk�ad "dalekiego zachodu", karto- grafowie nie potrafili doda� nic istotniejszego ni� zwyk�e szczeg�y geografii fizycznej. Pustka wi�kszo�ci irlandzkich krajobraz�w stanowi�a najwi�kszy problem dla naje�d�c�w. Wkr�tce odkryto tak�e, i� zwyci�stwa militarne nie wystarczaj� i nie mo�na podbi� Irlandii bez wprowadzenia tego, co w epoce El�biety nazywano civilaty, cywilizacj�. Dla Anglika cywilizacj� tworzy�y miasta, wsie, zamkni�te obszary rolne: by� to krajobraz uporz�d- kowany, jakiego w Irlandii Tudor�w nie by�o, by� mo�e z wyj�tkiem kilku faworyzowanych przez nich rejon�w na wschodzie kraju. Na papierze �atwo by�o planowa� takie przedsi�wzi�cia, ale ich realizacja nie by�a prosta. Jedn� z przyj�tych metod sta�a si� parcelacja i przydzielanie ziemi angielskim po- siadaczom i osadnikom. Nieco naiwnie wierzono, �e wywrze to niebywa�e wra�enie na Irland- czykach, kt�rzy zaczn� na�ladowa� styl �ycia nowo przyby�ych. Interesu- 26 4. G�ry po�udniowego Donegalu (fot. J.C. Brindley) j�cym zagadnieniem geograficznym jest kwestia rozmieszczenia nowych kolonii. Nowa warstwa rz�dz�ca mog�a wydziela� parcele, budowa� forty i kwatery, �cina� lasy, wytycza� nowe drogi przez torfowiska i czyni�a tak przez ca�y XVII i XVIII wiek. Nie zdo�a�a jednak z wyj�tkiem nie- kt�rych cz�ci Ulsteru przekona� swych rodak�w, by przybywali licznie do Irlandii i uprawiali irlandzk� ziemi�. By� to problem powszechny w wielu koloniach. Gdy ludno�� miejsco- wa styka si� z nap�ywow�, wybueha wojna gospodarcza, kt�ra tli si� zna- cznie d�u�ej ni� konflikt zbrojny. Ludno�� miejscowa zazwyczaj zadowala si� ni�szym standardem �ycia ni� osadnicy. Je�li osadnik chce zarobi� wi�- cej na swej ziemi, rodowity mieszkaniec usi�uje go przelicytowa�, oferuj�c w�a�cicielowi ziemskiemu wy�sze czynsze. To jedna z przyczyn, dla kt�- rych wielu imigrant�w brytyjskich osiedli�o si� w miastach. Wyja�nia to te�, dlaczego Szkoci, maj�cy skromniejsze oczekiwania, byli lepszymi kolo- nizatorami ni� Anglicy. Wynik tej gospodal-czej rywalizacji zale�y tak�e w pewnej mierze od lokalnej geografii. Bardziej post�powi przybysze czerpali wi�cej z lepszej ziemi ni� ich lokalni, mniej skuteczni rywale, posia