CAROL TAVRIS, CAROLE WADE Psychologia podej�cia oraz koncepcje Zarys tre�ci Cz�� I. Zaproszenie do psychologii Rozdzia� 1. Wyja�nianie zachowa� cz�owieka Rozdzia� 2. Badania nad zachowaniem cz�owieka Cz�� II. Podej�cie biologiczne Rozdzia� 3. Genetyka zachowania Rozdzia� 4. Neurony, hormony i przeka�niki nerwowe Ocena podej�cia biologicznego Cz�� III. Podej�cie teorii uczenia Rozdzia� 5. Uczenie si� przez warunkowanie Rozdzia� 6. Spo�eczne i poznawcze teorie uczenia Ocena podej�cia teorii uczenia Cz�� IV. Podej�cie poznawcze Rozdzia� 7. My�lenie i rozumowanie Rozdzia� 8. Pami�� Ocena podej�cia poznawczego Cz�� V. Podej�cie spo�eczno-kulturowe Rozdzia� 9. Kontekst spo�eczny Rozdzia� 10. Kontekst kulturowy Ocena podej�cia spo�eczno-kulturowego Cz�� VI. Podej�cie psychoanalityczne Rozdzia� 11. �ycie wewn�trzne Ocena podej�cia psychoanalitycznego Cz�� VII. Zestawienie podej�� Rozdzia� 12. Ca�y s�o� 23 25 51 85 87 119 159 177 179 212 239 257 259 290 321 339 341 371 401 417 419 445 Szczeg�owy spis tre�ci Do wyk�adowc�w Do student�w O autorkach Cz�� I. Zaproszenie do psychologii Rozdzia� 1. Wyja�nianie zachowa� cz�owieka Pseudonauka i psychopaplanina My�lenie krytyczne i tw�rcze Psychologia wczoraj i dzi� Podej�cia w psychologii Podej�cie biologiczne 41. Podej�cie teorii uczenia 42. Podej�cie poznawcze 44. Podej�cie spo�eczno-kulturowe 44. Podej�cie psychoanalityczne 46. O ksi��ce Rozdzia� 2. Badania nad zachowaniem cz�owieka Co stanowi o naukowo�ci bada� Badania opisowe .-1 � Studium przypadku 56. Obserwacja 57. Testy 58. Sonda�e 62. Badania korela- cji 63. Badania eksperymentalne Podstawowy model eksperymentu 67. Warunki kontrolne 68. Wp�yw ekspe- rymentatora 69. Dlaczego psychologia pos�uguje si� statystyk� Statystyka opisowa: pytanie o fakty 72. Wnioskowanie statystyczne: pytanie o wnios- ki 72. Interpretacja rezultat�w 74. Ocena metod badawczych: nauka pod lup� Nadu�ywanie test�w psychologicznych 78. Etyka bada� naukowych 78. Znacze- nie wiedzy 80. Cz�� II. Podej�cie biologiczne Rozdzia� 3. Genetyka zachowania Co si� zawiera w genach Dziedziczenie u cz�owieka �r�d�a spostrzegania 93. Oblicza emocji 98. Wi�zi i towarzysko�� 99. Pos�ugi- wanie si� j�zykiem 101. Genetyka r�nic Na tropie dziedziczno�ci 107. Dziedziczno�� a inteligencja 108. Geny a oso- 11 19 21 25 26 28 35 41 49 51 52 55 66 71 77 87 89 91 Szczeg�owy spis tre�ci 8 bowo�� 112. Interpretacja bada� nad genetycznymi uwarunkowaniami zachowa- nia 116. Pochwa�a ludzkiej r�norodno�ci 117 Rozdzia� 4. Neurony, hormony i przeka�niki nerwowe 119 Szkic uk�adu nerwowego 120 Komunikacja w uk�adzie nerwowym 8 ' 123 Budowa neuronu 124. W jaki spos�b neurony komunikuj� si� ze sob� 126. Przeka�niki chemiczne w uk�adzie nerwowym 128 Przeka�niki nerwowe: przeka�niki uniwersalne 128. Endorfiny: naturalne opiaty m�zgowe 130. Hormony: przeka�niki d�ugodystansowe 131. M�zg 134 Mapowanie m�zgu 134. Zwiedzanie m�zgowia 136. Rozszczepienie m�zgu, czy- li dom podzielony 142. Biologia pami�ci 146 Zmiany w neuronach i synapsach 147. Lokalizacja pami�ci 148. Pami�� a hor- mony 150. Biologia snu i marze� sennych 152 Dlaczego �pimy 152. Obszary snu 153. Marzenia senne 155. �' - � �; Najstarsze pytanie ?; " ^ , 157 Ocena podej�cia biologicznego 159 Osi�gni�cia i nadu�ycia podej�cia biologicznego 159 Hormony, nastr�j i zachowanie 166. Socjobiologia i przymus genetyczny 168. Leczenie umys�u 171. ; ?r Cz�� III. Podej�cie teorii uczenia : Rozdzia� 5. Uczenie si� przez warunkowanie 179 Warunkowanie klasyczne 180 Warunkowanie klasyczne w realnym �wiecie 184 Przyzwyczajenie do smaku 184. Uczenie si� mi�o�ci i sympatii 185. Uwarunko- wania l�kowe 186. Warunkowanie instrumentalne 188 Wzmacnianie i karanie 189. Metody warunkowania instrumentalnego 193. Warunkowanie instrumentalne w realnym �yciu 200 Problem kary 200. Problem z nagrod� 203. �wiat w oczach behawioryst�w 205 Przes�dy 206. Wgl�d 207. L�k przed roz��k� 209. Rozdzia� 6. Spo�eczne i poznawcze teorie uczenia 212 ... Poza behawioryzmem 214 Uczenie si� przez obserwacj� 215. Procesy poznawcze 217. Przekonania moty- wuj�ce 219. Uczenie si� r�l p�ci 224 Uczenie si� przez warunkowanie 225. Schematy p�ci 227. Sytuacje szczeg�lne 230. Uczenie si� bycia moralnym 231 Teorie behawioralne i poznawcze 232. Teorie spo�ecznego uczenia si� 234. Ocena podej�cia teorii uczenia 239 Osi�gni�cia i nadu�ycia podej�cia teorii uczenia 240 Psychoterapia 245. O�wiata 248. Wychowywanie dzieci 251. Cz�� IV. Podej�cie poznawcze Rozdzia� 7. My�lenie i rozumowanie 259 Jak jest pomy�lana �wiadomo�� 261 Rozumowanie i kreatywno�� 263 Rozw�j my�lenia i rozumowania 266 Stadia rozwoju wed�ug Piageta: jak my�l� dzieci 267. Poza Piagetem: jak my�l� doro�li 271. Bariery logicznego i tw�rczego my�lenia 274 Tendencyjno�� poznawcza 274. Sztywno�� psychiczna i sposoby jej pokonywa- nia 282. Umys� zwierz�t 284 Rozdzia� 8. Pami�� 290 Rekonstrukcja przesz�o�ci 291 Wytwory pami�ci 292. Kiedy nie mo�na wierzy� w�asnym oczom 295. Mierzenie pami�ci 297 Modele pami�ci ,,-, ; ;. 299 Model trzech magazyn�w 303 Pami�� sensoryczna 303. Pami�� kr�tkotrwa�a 304. Pami�� d�ugotrwa�a 306. Jak zapami�tywa� 310 Dlaczego zapominamy 313 Teorie zapominania 313. Amnezja dzieci�ca 317. Pami�� i opowiadanie historii w�asnego �ycia 319 Ocena podej�cia poznawczego 321 Osi�gni�cia i nadu�ycia podej�cia poznawczego 321 Poprawianie inteligencji 325. Psychoterapia poznawcza a samopoczucie emocjo- nalne 328. Zeznania dzieci jako naocznych �wiadk�w 331. Cz�� V. Podej�cie spo�eczno-kulturowe Rozdzia� 9. Kontekst spo�eczny 341 Role i regu�y ,342 Si�a oddzia�ywania roli 343. Rola w�adzy 348. Grupy 352 Konformizm i my�lenie grupowe 353. Anonimowo�� a odpowiedzialno�� 356. Warunki sprzyjaj�ce dzia�aniu niezale�nemu 358. Spo�eczne �r�d�a postaw : ; x 360 �agodna perswazja 361. Przymus psychologiczny 363. Spo�eczne �r�d�a motywacji 365 Warunki pracy 365. Wsp�zawodnictwo i wsp�praca 367. Pytanie o ludzk� natur� 369 Rozdzia� 10. Kontekst kulturowy 371 Szczeg�owy spis tre�ci Szczeg�owy spis tre�ci Regu�y kulturowe 375 Kontekst a komunikacja 375. Organizacja czasu 378. Osobowo�� i poczucie to�- samo�ci 380. Sprawno�ci intelektualne 383. �r�d�a kultury 388 Stosunki mi�dzykulturowe 393 Etnocentryzm i stereotypy 394. Uprzedzenia 396. , Czy kultury mog� �y� w zgodzie 400 Ocena podej�cia spo�eczno-kulturowego 401 Osi�gni�cia i nadu�ycia podej�cia spo�eczno-kulturowego 401 Testy inteligencji 407. Czynniki spo�eczne i kulturowe w psychoterapii 409. Re- dukowanie uprzedze� 412. Cz�� VI. Podej�cie psychoanalityczne Rozdzia� 11. �ycie wewn�trzne 419 Freud i psychoanaliza 422 Struktura osobowo�ci 423. Rozw�j osobowo�ci 427. �Kuracja mow�" 429. Wcze�ni odst�pcy 431 Karen Horney 431. Alfred Adler 432. Carl Jung 434. P�niejsi nast�pcy ' 435 Psychospo�eczna teoria Eriksona 436. Teoria zwi�zk�w z obiektem 438. Psycho- logia egzystencjalna 441. Paradoksy podej�cia psychoanalitycznego 442 Ocena podej�cia psychoanalitycznego 445 Osi�gni�cia i nadu�ycia podej�cia psychoanalitycznego 446 Ocena terapii psychoanalitycznej 453. Problem odtwarzania wspomnie� 456. Cz�� VII. Zestawienie podej�� Rozdzia� 12. Ca�y s�o� 467 U�ywanie i nadu�ywanie narkotyk�w 467 Podej�cie biologiczne 471. Podej�cie teorii uczenia 473. Podej�cie poznaw- cze 476. Podej�cie spo�eczno-kulturowe 477. Podej�cie psychoanalityczne 479. Po��danie i reakcje seksualne 481 Podej�cie biologiczne 481. Podej�cie teorii uczenia 484. Podej�cie poznaw- cze 486. Podej�cie spo�eczno-kulturowe 488. Podej�cie psychoanalityczne 490. Refleksje o psychologii 491 Aneks. Streszczenia rozdzia��w i podstawowe poj�cia 495 S�ownik 535 Bibliografia v 544 Za ka�dym razem, gdy spotykaj� si� wyk�adowcy wst�pu do psychologii, s�yszymy znan� litani� skarg: # � � Mam zaledwie dziesi�� (czterna�cie czy pi�tna�cie) tygodni na om�wienie osiemnastu temat�w. To niemo�liwe. � Wyrzuci�em z programu cztery tematy, ale teraz �a�uj�. � M�wi si�, �e wst�p do psychologii ma by� czym� w rodzaju szwedzkiego sto�u, tymczasem moim studenci zasypywani s� dziesi�tkami potraw i ca�y posi�ek staje si� niestrawny. � Studenci skar�� si�, �e w psychologii brak ca�o�ciowego uj�cia. W jaki spo- s�b mo�na by nasze wyk�ady usystematyzowa�? Prawie wszystkie dost�pne na rynku podr�czniki stanowi�ce wst�p do psycho- logii � ��cznie z naszym � u�o�one s� tematycznie: jeden rozdzia� o m�zgu, je- den o emocjach, jeden o rozwoju dziecka itd. Takie �encyklopedie psychologiczne" z pewno�ci� s� potrzebne; z naszej jeste�my bardzo zadowolone! Wielu wyk�adow- com uj�cie konwencjonalne przysparza jednak coraz wi�cej problem�w. Wraz z no- wymi odkryciami w psychologii i wyodr�bnieniem wielu specjalistycznych zagad- nie� podr�czniki staj� si� coraz grubsze. Jedynym wyj�ciem wydawa�y si� dot�d wersje skr�cone czy elementarne, kt�re z grubsza omawiaj� g��wne has�a, odrzu- caj�c szczeg�y i pomijaj�c z�o�ono�� zagadnie� oraz wiele istotnych szczeg��w. Naszym zdaniem nadszed� czas, aby na nowo przemy�le� koncepcj� wst�pnych kur- s�w psychologii i stworzy� rzeczywist� alternatyw� dla tradycyjnego podzia�u tema- tycznego. Z tak� opini� zgadza si� wielu naukowc�w i nauczycieli. Kilka lat temu Ameryka�skie Towarzystwo Popierania Nauki opracowa�o Projekt 2061, w kt�rym pr�buje si� okre�li� optymalne zasady opracowywania podr�cznik�w. W tym celu zlecono Pa�stwowej Radzie Edukacji Naukowej i Technicznej zebranie opinii kil- kuset naukowc�w, in�ynier�w i nauczycieli oraz sformu�owanie raportu na pod- stawie ich wskaz�wek. Opublikowany w rezultacie tych konsultacji dokument pod nazw� �Science for Ali Americans" zaleca wyk�adowcom kurs�w podstawowych wybiera� raczej uj�cia g��bsze ni� szersze, �redukowa� nadmiar materia�u", �przed- stawia�", a tak�e �rozwija� naukowy spos�b my�lenia" (AAAS Project 2061, 1989; raport zespo�u przedstawicieli nauk spo�ecznych i behawioralnych, patrz Appley, Maher 1989). 11 Do wyk�adowc�w NAUCZANIE POG��BIAJ�CE Nasza ksi��ka jest pr�b� sprostania tym wyzwaniom. Z regu�y programy i pod- r�czniki skonstruowane s� wok� pytania �Co, moim zdaniem, studenci powinni wiedzie� z mojej dziedziny?" Je�li pytanie formu�ujemy w ten spos�b, odpowied� mo�e by� tylko jedna: �Wszystko!" Nikt z nas nie lubi odrzucania czegokolwiek, zw�aszcza gdy edukacja studenta ma ograniczy� si� wy��cznie do kursu wst�pnego. W naszej ksi��ce uwzgl�dni�y�my za�o�enia Projektu 2061, stawiaj�c sobie inne pytanie: �Co na temat psychologii powinien wiedzie� wykszta�cony cz�owiek?" Na tak sformu�owane pytanie odpowied� �Wszystko!" nie jest ju� adekwatna. Po pierw- sze, studenci wszystkiego nie zapami�taj�. Po drugie, szczeg�owe wyniki zmieniaj� si� z roku na rok, a w niekt�rych dziedzinach (jak genetyka czy psychologia pa- mi�ci) nawet szybciej. Zastanawia�y�my si� zatem, jakie ramy wiedzy nale�y prze- widzie� dla student�w, aby umo�liwi� im ocen� odkry� psychologicznych i twier- dze�, z kt�rymi b�d� spotyka� si� poza sal� wyk�adow�. Co na przyk�ad powinni wiedzie� w zakresie genetyki w og�le, a w szczeg�lno�ci na temat biologicznych podstaw zachowania, aby ustosunkowa� si� do informacji, �e odkryto �gen agresji"? Aby zapewni� czytelnikom raczej g��bsze ni� szersze spojrzenie, uczy� raczej teorii ni� fakt�w, u�o�y�y�my materia� nie wed�ug temat�w b�d� dziedzin psycho- logii, ale wed�ug pi�ciu g��wnych podej��: biologicznego, poznawczego, teorii uczenia si�, podej�cia spo�eczno-kulturowego i psychoanalitycznego. Naszym celem jest dostarczenie rzeczywistego wprowadzenia ukazuj�cego, w jaki spos�b badacze w ka�dym z tych podej�� zajmuj� si� swoj� dziedzin� � jakie stawiaj� pytania, jakich u�ywaj� metod, jakie wysuwaj� hipotezy i jakie s� ich osi�gni�cia. Przy- wo�ujemy wiele klasycznych bada� i najnowszych prze�omowych zdobyczy nauki, ale nie mamy ambicji encyklopedycznych; chcemy natomiast pokaza� studentom r�ne sposoby uprawiania psychologii. Nie uwa�amy bynajmniej, �e kt�re� z oma- wianych tu podej�� jest monolityczne; w ka�dym z nich przedstawiamy wi���ce si� z nim w�tpliwo�ci i kontrowersje. Pokazujemy jednak tak�e, �e poszczeg�lne podej�cia r�ni� si� od siebie swymi podstawowymi twierdzeniami o zachowaniu i �naturze" cz�owieka oraz metodami ich badania. DOSTRZEGANIE KONTROWERSJI Nasza ksi��ka r�ni si� od tradycyjnych podr�cznik�w pod innym jeszcze wzgl�- dem. Chcemy mianowicie, aby studenci poznali i zrozumieli prawdziwe podzia�y i spory w�r�d psycholog�w � niekt�rzy wyk�adowcy du�o o nich m�wi�, ale rzad- ko dyskutuj� o tym ze studentami. Poszerza si�, na przyk�ad, przepa�� pomi�dzy naukowcami a psychoterapeutami, czego dramatycznym przyk�adem jest podzia� Ameryka�skiego Towarzystwa Psychologicznego (APA) na od�am kliniczny i na- ukowy. Wielu badaczy nie uwa�a si� ju� za psycholog�w, woli nazywa� si� psy- chologami poznawczymi, specjalistami od neuronauki itp. Omawiamy zatem bez- stronnie ten podzia� � jego �r�d�a, przyczyny i konsekwencje spo�eczne (patrz zw�aszcza rozdzia� l i ocena podej�cia psychoanalitycznego). Ka�de podej�cie zamykamy ocen�, w kt�rej zastanawiamy si�, co ono wnios�o do naszego rozumienia zachowa�, jak mo�na je wykorzysta� w polityce spo�ecznej, 12 Do wyk�adowc�w w jaki spos�b przyczynia si� do leczenia zaburze� psychicznych oraz jakie zagad- nienia polityczne i spo�eczne s� z nim zwi�zane. Podsumowania te nie s� wszak streszczeniami. S� dla nas specyficzn� cech� i j�drem tej pracy. Stanowi� nie tylko pr�b� wyja�nienia studentom znaczenia psychologii, ale pokazuj� zarazem trudno�ci we wprowadzaniu w �ycie osi�gni�� nauki i niebezpiecze�stwa nadu�y�. Ka�de podsumowanie zawiera na przyk�ad ostrze�enie przed pokus� zredukowania inter- pretacji zachowa� do jednego tylko poziomu. Wielu ludzi poci�ga redukcjonizm biologiczny, om�wi�y�my wi�c r�wnie� redukcjonizm poznawczy (�Umys� kontro- luje wszystko"), redukcjonizm �rodowiskowy (�W odpowiednim �rodowisku ka�dy mo�e okaza� si� zdolny do wszystkiego"), redukcjonizm spo�eczno-kulturowy i re- latywizm (�Uczyni�a mnie takim kultura lub system") oraz redukcjonizm psycho- analityczny (�Wa�na jest wy��cznie rzeczywisto�� psychiczna"). ZESTAWIENIE PODEJ�� W rozdziale ostatnim proponujemy rozwi�zanie stanowi�ce przeciwwag� dla reduk- cjonizmu, ukazuj�c, w jaki spos�b osi�gni�cia wszystkich pi�ciu podej�� mog� by� wykorzystane w celu zrozumienia dw�ch z�o�onych zagadnie� o szczeg�lnym zna- czeniu dla student�w, a mianowicie narkomanii i �ycia seksualnego. Do analizy uwzgl�dniaj�cej wszystkie te podej�cia nadaje si� zreszt� r�wnie� wiele innych za- gadnie�, kt�re mog� stanowi� doskona�y temat prac semestralnych. Oczywi�cie zdajemy sobie spraw�, �e wielu badaczy psychologii jednocze�nie dzia�a w ramach wielu podej�� � i tak wi�kszo�� psycholog�w zajmuj�cych si� na przyk�ad emocjami �wietnie rozumie, �e emocje obejmuj� fizjologi�, uczenie si�, poznawanie, kultur� i dynamik� nie�wiadomo�ci. W praktyce jednak przewa�nie psychologowie koncentruj� si� na podej�ciu, kt�re jest ich specjalno�ci�: psycholo- gowie o nastawieniu biologicznym badaj� fizjologi� emocji, psychologowie spo�ecz- ni � konstrukty spo�eczne i odzwierciedlenie emocji, przedstawiciele psychologii poznawczej badaj�, w jaki spos�b atrybucje tworz� emocje itd. Pr�dko przekona- �y�my si� na podstawie kilku recenzji, jak bardzo naukowcy przywi�zani s� do swo- ich ulubionych podej��! Jeden z recenzent�w uwa�a�, �e niedostatecznie podkre- �lamy znaczenie biologii, kt�ra stanowi przecie� fundament innych dziedzin. Drugi argumentowa�, �e nale�y rozpocz�� od podej�cia spo�eczno-kulturowego, poniewa� wp�ywa ono na wszystkie pozosta�e podej�cia. Kto� inny twierdzi�, �e trzeba zacz�� od uczenia si�, gdy�... no tak, ju� wiecie. Wobec nietypowej pozycji psychoanalizy w dziedzinie, kt�ra ma ambicje uchodzi� za naukow�, ka�dy recenzent mia� jakie� uwagi na temat potraktowania przez nas podej�cia psychoanalitycznego, pocz�wszy od pytania, dlaczego oceni�y�my je tak �agodnie � do zarzutu, �e zosta�o skryty- kowane zbyt surowo. Naszym celem nie jest bynajmniej ��agodno��" ani �suro- wo��", lecz ukazanie studentom, jak uczeni postrzegaj� �wiat w ramach w ka�dego z podej�� � a nast�pnie, w podsumowaniu, przedstawienie zdobyczy, ogranicze� i widocznych nadu�y� danego pogl�du na �wiat. t. Do wyk�adowc�w UK�AD I STYL KSI��KI Staraj�c si� raczej dotrze� do sedna pogl�d�w, ni� przedstawi� szeroki przegl�d materia�u, zdajemy sobie spraw�, �e wielu wyk�adowc�w nie znajdzie w tej ksi��ce swoich ulubionych przyk�ad�w, a nawet niekt�rych temat�w (zamiast ka�demu po- �wi�ca� tylko troch� miejsca, wolimy przeznaczy� wi�cej miejsca dla wybranych). Mimo wszystko wi�kszo�� wst�pnych zagadnie� psychologii zmie�ci�a si� w naszej ksi��ce, cho� czasami nie tam, gdzie czytelnik m�g�by ich szuka�. Dlatego zach�- camy wyk�adowc�w, aby przejrzeli spis tre�ci oraz indeks przedmiotowy, zanim zaczn� si� niepokoi�. Na przyk�ad tematy, kt�re tradycyjnie zalicza si� do rozdzia�u 0 rozwoju dziecka, zosta�y rozbite: teori� Piageta i rozw�j zdolno�ci rozumowania om�wi�y�my w ramach podej�cia poznawczego (rozdz. 7); rozumowanie moralne oraz internalizacj� norm moralnych to tematy, kt�re stanowi�y dla nas zawsze ma- teria� w�a�ciwy do poznawczej analizy zachowa� spo�ecznych (rozdz. 6); problem przywi�zania, pocz�wszy od niemowl�cej potrzeby kontaktu, zosta� przeanalizowa- ny w ramach podej�cia biologicznego (rozdz. 3). Podobnie, mimo �e nie ma roz- dzia�u o psychoterapii, ka�de podsumowanie zawiera spostrze�enia, w jaki spos�b dane podej�cie przyczynia si� do leczenia zaburze� psychicznych: za pomoc� lek�w (podej�cie biologiczne); terapii behawioralnej (podej�cie teorii uczenia si�); terapii poznawczej (podej�cie poznawcze); oddzia�ywania rodziny i �rodowiska (podej�cie spo�eczno-kulturowe); oraz oczywi�cie za pomoc� psychoanalizy i innych terapii psychodynamicznych (podej�cie psychoanalityczne). W podsumowaniu podej�cia psychoanalitycznego uwzgl�dni�y�my badania nad skuteczno�ci� i ograniczeniami wszystkich rodzaj�w terapii. Inn� wa�n� cech� odr�niaj�c� nasz� Psychologi� od innych podr�cznik�w jest spos�b pisania. Stara�y�my si� pisa� stylem jasnym, osobistym, narracyjnym, troch� na spos�b literatury popularnej. Jednym s�owem, unika�y�my zawi�o�ci. Z recenzji 1 rozm�w ze studentami dowiedzia�y�my si� potem, �e styl ten stanowi pewne nie- bezpiecze�stwo, cho� na og� si� podoba. Niekt�rzy recenzenci pomylili, ku na- szemu zmartwieniu, przejrzysto�� wywodu z uproszczeniem teorii. Jeden z czytel- nik�w ostrzega� nas przed tym, ubolewaj�c, �e w�r�d wyk�adowc�w akademickich istnieje tendencja, aby psychologi� jako nauk� przedstawia� wy��cznie �suchym i topornym j�zykiem". Stanowczo si� temu sprzeciwiamy. Uwa�amy, �e zapoznanie si� ze z�o�onymi zagadnieniami i tezami psychologii (takimi jak np. konsekwen- cje metafor, kt�re ka�de podej�cie stosuje do opisu zjawisk psychicznych, skutki postmodernistycznego uj�cia nauki albo r�nice w pogl�dach konstruktywist�w spo�ecznych i socjobiolog�w) bynajmniej nie wymaga j�zyka suchego i topornego. Bardzo wa�ne by�y dla nas opinie student�w. Niekt�rzy powiedzieli nam, �e tre�� wci�ga�a ich tak bardzo, �e nie potrafili oderwa� si� od tekstu, aby przeczyta� jeszcze raz i przemy�le� trudniejsze kwestie w celu lepszego ich zrozumienia. Do- ��czony do ksi��ki przewodnik dla student�w, a tak�e podsumowania rozdzia��w oraz zebrane na ko�cu podr�cznika terminy kluczowe pomog� upora� si� z t� trud- no�ci�. By� mo�e niekt�rzy wyk�adowcy zechc� sami zwr�ci� s�uchaczom uwag� na potrzeb� czytania ze zrozumieniem i nauczenia si� pracy z ksi��k�, kt�ra nie tylko przedstawia fakty i twierdzenia, ale wskazuje te� pytania i kontrowersje. 14 Do wyk�adowc�w MATERIA�Y DODATKOWE Psychologia mo�e s�u�y� jako samodzielny materia� b�d� jako g��wny podr�cznik uzupe�niony materia�ami dodatkowymi. Jedn� z takich pomocy jest opracowany przez nas wyb�r Readings to Accompany Psychology in Perspective, zawieraj�cy klasyczne oraz wsp�czesne teksty, ilustruj�ce badania i zagadnienia ka�dego z uj�� psychologii. Wydawnictwo HarperCollins oferuje r�wnie� sp�jne materia�y pomocnicze, opra- cowane pod kierunkiem Evelyn Owens w konstultacji z Davidem Smithem z Mid- dlebury College, a mianowicie: Student Resource Manual autorstwa Christophera Kilmartina z Mary Washing- ton College. Przewodnik ma za zadanie przybli�y� tekst ksi��ki za pomoc� zestawu narz�dzi i pomocy naukowych. Zaczyna si� od wskaz�wek, jak si� uczy�, zawiera streszczenia rozdzia��w, puste miejsca do wype�nienia, praktyczne testy, podsta- wowe poj�cia i definicje, propozycje lektur i projekt�w badawczych. By u�atwi� opanowanie materia�u z biologii, zamieszczono ilustracje m�zgu i uk�adu nerwo- wego przeznaczone do pokolorowania � bardzo skuteczne narz�dzie uczenia si� i zapami�tywania. Instructor's Resource Manual autorstwa naszej bliskiej wsp�pracowniczki, Su- san Campbell z Middlebury College, kt�ra pr�buje przewidzie� k�opoty wyk�adow- c�w organizuj�cych swoje wyk�ady raczej w kontek�cie podej�� ni� temat�w. Ksi��- ka zawiera przyk�adowy konspekt wyk�ad�w, podsumowania oraz skr�ty rozdzia- ��w, a tak�e do ka�dego rozdzia�u wskaz�wki dla nauczyciela, zadania dla studen- t�w i pytania do dyskusji. Test Bank przygotowany przez Susan Boatright-Horowitz z University of Rhode Island zawiera oko�o 3000 pyta� testowych typu wielokrotnego wyboru b�d� typu �prawda-fa�sz" albo wymagaj�cych kr�tkiej pisemnej wypowiedzi, a tak�e dziesi�� propozycji referat�w dla ka�dego z pi�ciu omawianych dzia��w. Przy ka�dym za- daniu podano odsy�acz z numerem strony w podr�czniku, temat i rodzaj wykorzy- stywanej wiedzy (teoretyczna, faktograficzna lub stosowana). Poniewa� chcemy za- ch�ci� student�w do sprawdzania znajomo�ci materia�u, kt�rego si� ucz�, 15 procent pyta� z test�w wielokrotnego wyboru zawiera r�wnie� Student Resource Manual � pytania te zosta�y zaznaczone w cz�ci testowej. TestMaster Computerized Testing System jest elastyczn�, �atw� w obs�udze komputerow� baz� danych zawieraj�c� wszystkie testy w zbiorze Test Item. Pro- gram TestMaster pozwala redagowa� podane pytania i dodawa� pytania w�asne. Testy mo�na drukowa� w kilku r�nych formatach, do��czaj�c ilustracje, np. w po- staci wykres�w i tabel. TestMaster jest dost�pny dla komputer�w IBM i kompa- tybilnych z IBM oraz dla komputer�w Macintosh. Supershett Computerized Tutorial to interaktywny program napisany przez Mi- chaela J. Carusa z University of Toledo. Pomaga studentom przyswoi� sobie pod- stawowe fakty i teorie przez powtarzanie, �wiczenia praktyczne oraz ocen� udzie- lonych odpowiedzi. Supershell podaje prawid�owe odpowiedzi z numerami stron, na kt�rych omawiany jest odpowiedni materia�. Je�li ucze� pope�ni b��d, pytanie po pewnym czasie zostanie powt�rzone. Podczas sesji pojawia si� na ekranie wykres z ocen� post�p�w studenta. Program dost�pny dla komputer�w IBM i kompatybil- nych z IBM. 15 Do wyk�adowc�w Wydawnictwo HarperCollins oferuje r�wnie� przezrocza, wideokasety, dyski lase- rowe i inne materia�y pomocnicze u�atwiaj�ce prowadzenie seminari�w i wyk�ad�w. PODZI�KOWANIA Nieocenieni podczas pisania Psychologii byli nasi recenzenci, zar�wno og�lni, jak i specjalistyczni. Ich wskaz�wki, skrupulatna analiza szczeg��w oraz aprobata dla niekonwencjonalego uj�cia okaza�y si� niezwykle pomocne jako wsparcie moralne, a tak�e jako konstruktywna krytyka. Dzi�kujemy im wszystkim! Recenzenci specjalistyczni Ca�o�� maszynopisu Florence L. Denmark, Pace University Roy S. Malpass, University of Texas at El Paso Podej�cie biologiczne William Byne, The Albert Einstein College of Medicine Ruth Hubbard, Harvard University Richard F. Thompson, University of Southern California Podej�cie teorii uczenia si� Albert Bandura, Stanford University ; Beverly L Fagot, University of Oregon-Eugene Podej�cie poznawcze Karen S. Kitchener, University of Denver Keith E. Stanovich, The Ontario Institute for Studies in Education } Podej�cie spo�eczno-kulturowe Halford H. Fairchild, Pitzer College Walter J. Lonner, Western Washington University Steven R. L�pez, UCLA ' Podej�cie psychoanalityczne Sarah Cirese, College of Marin Gail Hornstein, Mount Holyoke College . : � : Hans H. Strupp, Yanderbilt University Recenzenci og�lni Emir Andrews, Memoria� University of Newfoundland Susan L. Boatright-Horowitz, University of Rhode Island Karen Christoff, University of Mississippi Patricia G. Devine, University of Wisconsin-Madison Douglas Leber, University of Denver Vira Lozano, College of the Se�uoias , , Steven E. Meier, University of Idaho John B. Nezlek, College of William and Mary Robert Patterson, Washington State University 16 Matthew J. Sharps, California State University-Fresno Steven A. Wygant, Brigham Young University Wdzi�czne r�wnie� jeste�my studentom kursu wst�pnego psychologii w Dominican College of San Rafael, kt�rzy pomogli nam przetestowa� ksi��k�, gdy by�a jeszcze w formie maszynopisu. S� nimi: Adryenn Ashley, Mary Bassi, Patricia Berlenga, Ruth Clifton, Eva Contis, Barbara Cortrel, Yeronica del Rio, Lynne Doherty, Maria Figueroa, Marie Gaines, Ilene Genet, K�ty Granicher, Ann� Irvin, Yaker Kawoh, Greg Moore, Tiffany Murphy, Cynthia Noble, Judith Price, Pamela Raphael, Robert Rivera, Josie Sanchez, K�ty Schwartz, Pat Sowden, Sara Terrien � przede wszyst- kim za� David Spradley i Joseph Veit, kt�rzy nie szcz�dzili nam wielu istotnych komentarzy i sugestii. Utalentowany i tw�rczy zesp� redakcyjny oraz dzia� techniczny wydawnictwa HarperCollins wspomaga� nasz nietypowy projekt na ka�dym etapie. W czasach uprzedmiotowienia, gdy autor�w traktuje si� cz�sto jak tryby maszyny, pracownicy HarperCollins okazali si� naszymi przyjaci�mi i wsp�lnikami. Szczeg�lne podzi�- kowania sk�adamy Melissie Mashburn, kt�ra od pocz�tku pilotowa�a nasz projekt z takim entuzjazmem, humorem, zaanga�owaniem i wdzi�kiem, �e nie czu�y�my wysi�ku, do jakiego nas zmusza�a. Serdeczne podzi�kowania zechc� r�wnie� przy- j��: Jill Lectka, Evelyn Owens, Art Pomponio, Marcus Boggs, Susan Driscoll, Susan Katz i Mark Paluch za cenne, pomys�owe sugestie. Specjalne wyrazy wdzi�czno�ci sk�adamy niestrudzonemu redaktorowi projektu, Bobowi Ginsbergowi, kt�ry w�r�d produkcyjnej zawieruchy ze spokojem robi� swoje. Tony Lane otrzymuje szczeg�lne podzi�kowanie za wspania�e opracowanie gra- ficzne, ��cznie z ok�adk� i ilustracjami wprowadzaj�cymi ka�de z podej��. Jeste�my wdzi�czne Tony'emu za ciep�� i stylow� opraw�, nie pozbawion� przewrotnego poczucia humoru, jakie cechuje samego projektanta. Chcemy r�wnie� wyrazi� go- r�ce podzi�kowania Teresie Delgado Rodriguez z HarperCollins i Michaelowi Men- delsohnowi za ich wk�ad w projekt graficzny i wykonanie. Na zako�czenie dzi�kujemy Ronanowi O'Caseyowi i Howardowi Williamsowi, kt�rzy z niezmienn� pogod� ducha wspierali nas od pocz�tku do ko�ca i pomagali dotrzyma� termin�w, zapewniaj�c niezb�dne do �ycia zapasy kawy, jedzenia, wina, humoru i sympatii. Ksi��ka stanowi dla nas dzie�o mi�o�ci, mamy nadziej�, �e czytelnik znajdzie przyjemno�� w czytaniu i korzystaniu z niej. Poniewa� r�ni si� ona od konwen- cjonalnych tekst�w, jeste�my bardzo ciekawe reakcji, do�wiadcze� w pos�ugiwaniu si� podr�cznikiem oraz wskaz�wek lub propozycji zmian. CAROL TAVRIS, CAROLE WAD� Do wyk�adowc�w Do student�w Naszym celem by�o napisanie ksi��ki, kt�ra zach�ca�aby do krytycznego i tw�r- czego my�lenia o tak niezwyk�ej i z�o�onej istocie, jak� jest cz�owiek. Ju� w roz- dziale l przekonacie si�, �e nie jest to �psychopaplanina" � jak r�ne psycho- logicznie brzmi�ce analizy w programach telewizyjnych czy popularnych porad- nikach domoros�ych ekspert�w. Chcemy zaprezentowa� rzetelny materia� z praw- dziwej psychologii. Wydaje si� nam, �e potrafimy was zaskoczy�. Ksi��ka jest nietypowa r�wnie� z innego powodu. Jest bowiem nie tylko zbiorem odpowiedzi, ale r�wnie�, by� mo�e przede wszystkim, zbiorem pyta�. Podzieli�y- �my j� wed�ug pi�ciu podej��, kt�rymi interesuj� si� psychologowie w badaniach nad cz�owiekiem. Niekt�rych najbardziej zajmuj� biologiczne podstawy zachowa�, innych interpretacja wp�yw�w �rodowiska, jeszcze innych wp�ywy kulturowe itd. W ka�dym dziale staramy si� pokaza�, jak psychologowie w danym podej�ciu po- strzegaj� �wiat, aby�cie mogli w ko�cu stwierdzi�: �Tak! Oczywi�cie, to jest naj- bardziej rozs�dne uj�cie!" Nie poprzesta�y�my jednak na tym; przeprowadzi�y�my krytyczn� ocen� ka�dego z podej��, przedstawiaj�c nie tylko jego osi�gni�cia, ale i ograniczenia, a nawet nadu�ycia. Nie chcemy bynajmniej, aby nasze stanowisko przyczyni�o si� do tego, �e rozk�adaj�c r�ce, powiecie: �Nic nie jest prawd�! Nikt nie zna odpowiedzi!" Pragniemy, aby�cie przyj�li do wiadomo�ci co�, co nie zawsze rozumiej� sami psychologowie: aby zrozumie� i doceni� cz�owieka jako ca�o��, po- trzeba po��czenia wszystkich tych podej��. Chcemy nauczy� was ostro�no�ci wobec jedynie s�usznych interpretacji jednostronnie wyja�niaj�cych wszelkie problemy. Stara�y�my si� uczyni� wszystko co mo�liwe, aby przedmiot wydawa� si� wam r�wnie pasjonuj�cy, jak zawsze by� on dla nas. Wasz wk�ad w t� ksi��k� jest tak samo wa�ny jak to, co zosta�o napisane przez nas. Jeste�my tylko rozgrywaj�cymi, to wy gracie w ataku. Im aktywniej zaanga�ujecie si� w nauk�, tym efektywniejszy oka�e si� podr�cznik i jego materia�, a zarazem nauka sprawi wam wi�ksz� przy- jemno��. Podczas naszej praktyki dydaktycznej (a tak�e kiedy same by�y�my studentkami) opracowa�y�my pewne strategie uczenia si�, kt�re mog� znacznie u�atwi� przyswa- janie materia�u. Podstawow� strategi� jest umiej�tno�� czytania aktywnego, zamiast siedzenia nad ksi��k� z bezmy�lnym mamrotaniem. Stara�y�my si� napisa� podr�cznik w spos�b �ywy i interesuj�cy, jednak niekt�rzy nasi studenci zauwa�yli, �e czasami �w styl okazywa� si� z�udny � wydawa�o im si� mianowicie, �e opa- nowali g��wne punkty wywodu, podczas gdy wcale tak nie by�o. Dlatego radzimy najpierw pobie�nie przejrze� ka�dy rozdzia�, aby uchwyci� jego tre�� i przekaz, a nast�pnie przeczyta� go dok�adnie. Nie czytaj biernie, pod koniec ka�dego z g��w- nych fragment�w odtw�rz jego tre�� w�asnymi s�owami! Spr�buj opowiedzie�, co przeczyta�e�, zainteresowanemu przyjacielowi, koledze z pokoju � albo nawet cierpliwemu zwierzakowi � wtedy od razu zorientujesz si�, czego jeszcze nie ro- 19 Do student�w zumiesz. Niekt�rym pomaga spisywanie g��wnych tez ka�dego rozdzia�u na kart- kach z zeszytu lub fiszkach, kt�re mo�na p�niej wykorzysta� do przegl�dania przed egzaminem. Na ko�cu ksi��ki znajduje si� aneks zawieraj�cy dwie wa�ne pomoce naukowe: ponumerowane streszczenia tez ka�dego rozdzia�u oraz najwa�niejsze has�a (poj�cia i osoby), kt�re nale�y zna�, a tak�e strony, na kt�rych pojawiaj� si� one po raz pierwszy. Dzi�ki temu, je�li potrafisz zdefiniowa� lub zidentyfikowa� ka�de z tych hase�, mo�esz mie� pewno��, �e opanowa�e� materia�. Fakt, �e wprowadzi�y�my streszczenia rozdzia��w, nie oznacza, �e nie warto pr�bowa� samodzielnego ich opracowania. Wielu student�w uwa�a za pomocne por�wnywanie w�asnych stre- szcze� rozdzia��w z podanymi w podr�czniku. Jest jeszcze kilka szczeg��w, o kt�rych powinni�cie wiedzie�. Ka�dy istotny nowy termin wyr�niony jest drukiem p�grubym i zdefiniowany na marginesie obok, co umo�liwia jego szybkie odnalezienie. Na ko�cu ksi��ki znajduje si� r�w- nie� s�ownik tych termin�w. Zwr��cie uwag�, �e po om�wieniu danych bada� lub teorii nast�puje jeden b�d� kilka odsy�aczy w nawiasie, np.: (Smedley, Dooright 1993). Informuj� one czytel- nika, kto jest autorem danej publikacji i kiedy si� ukaza� cytowany artyku� lub ksi��- ka. Pe�ne zapisy mo�na znale�� w bibliografii na ko�cu podr�cznika. Stara�y�my si�, aby nasze wprowadzenie do psychologii by�o �ywe i zach�caj�ce do my�lenia. Ostatecznie jednak to wasz wysi�ek � w r�wnym stopniu jak nasz � przyczynia si� do tego, czy uznacie psychologi� za fascynuj�c� czy nudn�, i czy b�dzie ona mia�a znaczenie w waszym �yciu. Oczekujemy na wasze pomys�y i re- akcje, gdy� chcia�yby�my wiedzie�, co si� wam podoba, a co nie. Tymczasem za- praszamy do psychologii! CAROL TAYRIS, CAROLE WAD� art- zed we: jcia raz ych imy ich tre- >tny esie �w- i�d� rtel- i��- j�ce lasz czy i re- za- ADE O autorkach Carol Tavris uzyska�a doktorat na uniwersytecie w Michigan, bior�c udzia� w interdyscy- plinarnym programie psychologii spo�ecznej. Od tego czasu zajmuje si� popularyzacj� r�nych dziedzin psychologii. Jest autork� ksi��ki The Mismeasure ofWomen, wyr�nionej w roku 1992 przez Ameryka�skie Towarzystwo Psychologii Stosowanej i Prewencyjnej nagrod� przyznawan� literaturze popularnonaukowej oraz przez Dzia� 35 Ameryka�skiego Towarzystwa Psychologicz- nego nagrod� za publikacj� dorobku naukowego. Doktor Tavris jest r�wnie� autork� Anger: The Misunderstood Emotion i wsp�autork� (z Carole Wad�) Psychology; Critical and Creative Thin- king: The Case ofLove and War oraz The Longest War: Sex Differences in Perspective. Karier� pisarsk� rozpocz�a w magazynie �Psychology Today", pisuje na tematy psychologiczne do wielu r�norodnych magazyn�w, ksi��ek i czasopism, g��wnie do �Los Angeles Times" i �New York Times Book Review". Jako wysoko ceniony wyk�adowca prowadzi kursy i warsztaty dotycz�ce m.in. takich temat�w, jak krytyczne my�lenie, gniew, p�e�, psychologia i media. Wyk�ada na Wydziale Psychologii UCLA oraz w O�rodku Bada� Stosunk�w Interpersonalnych New School for Social Research w Nowym Jorku. Carol Tavris jest cz�onkiem rzeczywistym Dzia��w l, 9 i 35 Ameryka�skiego Towarzystwa Psychologicznego (APA), a tak�e cz�onkiem Dzia�u 8, ponad- to cz�onkiem za�o�ycielem i cz�onkiem rzeczywistym American Psychological Society oraz cz�on- kiem Komitetu Bada� Naukowych Zjawisk Uznawanych za Paranormalne. Carole Wade uzyska�a doktorat z psychologii poznawczej na Uniwersytecie w Stanford. Ka- rier� akademick� rozpocz�a na Uniwersytecie stanu Nowy Meksyk (gdzie zainicjowa�a kurs na temat roli p�ci); przez dziesi�� lat by�a profesorem psychologii w San Diego Mesa College; na- st�pnie wyk�ada�a w College of Marin; obecnie prowadzi wyk�ady z psychologii w Domuiical College of San Rafael. Jest wsp�autork� (z Carol Tavris) ksi��ek Psychology; Critical and Cre- ative Thinking: The Case ofLove and War oraz The Longest War: Sex Differences in Perspective, a tak�e wsp�autork� (z Sarah Cirese) Human Sexuality. Jako by�y cz�onek redakcji �Psychology Today" � gdzie pozna�a Carol Tavris � Carole Wad� od dawna zajmuje si� popularyzacj� psychologii w�r�d student�w i laik�w � przez wyk�ady, warsztaty, artyku�y popularnonaukowe i media elektroniczne. Przez wiele lat zajmowa�a si� szczeg�lnie upowszechnianiem umiej�tno�- ci krytycznego my�lenia; jest cz�onkiem Sta�ej Komisji do spraw Krytycznego My�lenia i Psy- chologii przy Krajowej Radzie Doskonalenia Umiej�tno�ci My�lenia Krytycznego. By�a r�wnie� przewodnicz�c� Komisji Informacji Publicznej APA oraz cz�onkiem Komisji Kszta�cenia Wy�- szego APA; anga�uje si� w przedsi�wzi�cia APA wspieraj�ce nauczanie na poziomie uniwer- syteckim. Jest cz�onkiem rzeczywistym Dzia��w l i 2 oraz cz�onkiem Dzia��w 8, 9 i 35 APA, a tak�e cz�onkiem za�o�ycielem Ameryka�skiego Towarzystwa Psychologicznego. Ballada o s�oniu* �y�o raz sze�ciu w Hindustanie Ludzi ciekawych nies�ychanie I chocia� byli �lepi, Wybrali kiedy� si� na b�onie, Aby zapozna� si� ze s�oniem I umys� sw�j pokrzepi�. Wtedy powiedzia� �lepiec Czwarty, Bardzo ciekawy i uparty: � Chc� wiedzie�, czego nie wiem! I kiedy sam przy s�oniu sta�, Rzek�, obejmuj�c mu kolano: � Ju� wiem, �e s�o� jest drzewem! � � Pierwszy z nich przyspieszywszy kroku, Nos rozbi� na s�oniowym boku O tward� jego sk�r�; Wi�c do swych towarzyszy pi�ciu Krzykn��: � Ju� wiem o tym zwierz�ciu, �e jest najtwardszym murem. Gdy si� do s�onia Pi�ty zbli�y�, S�o� siad� na ziemi, �eb obni�y� I rusza� j�� uszami; Wi�c Pi�ty, rzecz uog�lniaj�c, Rzek�: � Ju� pozna�em prawd� ca��, S�onie s� wachlarzami! Gdy si� do s�onia zbli�y� Drugi, Na kie� si� natkn�� ostry, d�ugi, Wi�c swych przyjaci� ostrzeg�: � Ach uwa�ajcie, moi mili, �eby�cie si� nie skaleczyli, Bo s�o� to ostry oszczep! Nie gorszy, cho� ostatni, Sz�sty, Najpowolniejszy, bo by� t�usty I da� si� innym min��, Rzek�, gdy za ogon s�onia chwyci�: � Nie przypuszcza�em nigdy w �yciu, �e s�o� jest zwyk�� lin�! Trzeci, podchodz�c do zwierz�cia, Nie wi�cej mia� od tamtych szcz�cia: S�o� tr�b� sw� rozpr�a�, A on dotkn�wszy tr�by d�oni�, Rzek�: � Ja ju� wszystko wiem o s�oniu, S�o� jest gatunkiem w�a! I �aden z �lepc�w tych a� do dzi� Nie chce si� z innym �lepcem zgodzi�, Cz�� prawdy tylko znaj�c; Ka�dy przy swojej trwa opinii, Ka�dy ma racj� sw� jak inni, Lecz wsp�lnie jej nie maj�. * John Godfrey Saxe, Ballada o s�oniu, w: Ksi�ga nonsensu, prze�. A. Marianowicz, Wy- dawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986. op Rozdzia� l Wyja�nianie zachowa� cz�owieka Czym jest psychologia? Ogl�daj�c w ksi�garni dzia� psychologii (nazywany czasem �psychologia i po- radniki" albo �rozw�j osobowo�ci"), mo�esz doj�� do nast�puj�cych wniosk�w: � Psychologia to wszystko, co dotyczy psychoterapii i porad, jak �y�. � Psychologia ma pomaga� ludziom cierpi�cym na rozmaite zespo�y i kom- pleksy, kt�re wydaj� si� do�wiadczeniem codziennym, takie jak: syndrom no- wej matki, syndrom superkobiety, syndrom stresu czy syndrom Piotrusia Pana u m�czyzn, kt�rzy obawiaj� si� podejmowania zobowi�za� (z czym trudno pogodzi� si� kobietom cierpi�cym na kompleks Kopciuszka). � Psychologia pomo�e ci poradzi� sobie z rodzicami lub zerwa� z nimi, co jest potrzebne ka�demu, poniewa� wszyscy mamy �toksycznych" rodzic�w albo pochodzimy z rodzin �dysfunkcjonalnych". Niewielu rodzic�w, kt�rzy wy- daj� si� pogodni i kochaj�cy, mo�na zawsze oskar�y� o emocjonalne kazi- rodztwo, poniewa� s� zbyt bliscy swoim dzieciom. � Psychologia udziela wielu sprzecznych porad. Mo�esz znale�� ksi��k� pod tytu�em �egnaj, poczucie winy obok Co jest takiego z�ego w poczuciu winy? Mo�esz znale�� Mi�o��, jakiej pragniesz i Mi�o�� zatruwa. Mo�esz nauczy� si�, jak Pokocha� na nowo, zanim do��czysz do Kobiet, kt�re kochaj� za bar- dzo. Mo�esz znale�� ksi��ki, kt�re propaguj� Sztuk� egoizmu i Sztuk� mi�o�ci. � Psychologia mo�e zaradzi� wszystkiemu, z czym masz k�opoty. Uczy, jak nie odk�ada� na p�niej, jak kszta�towa� stosunki z innymi, jak zarobi� pie- ni�dze, jak pos�ugiwa� si� pod�wiadomo�ci� w zwalczaniu chor�b, jak roz- win�� intuicj�, jak odzyska� sprawno�� po zawale serca i w jaki spos�b po- zby� si� stres�w. Psychologia, kt�r� b�dziemy si� zajmowa�, ma niewiele wsp�lnego z tytu�ami, jakie widzisz w ksi�garniach. Jest bardziej z�o�ona, dostarcza wi�cej informacji i � jak s�dzimy � mo�e by� znacznie bardziej u�yteczna. Przedmiotem bada� psy- cholog�w jest pe�ne spektrum odwagi i tch�rzostwa, inteligencji i g�upoty, szla- chetno�ci i okrucie�stwa w zachowaniach cz�owieka. Celem tych bada� jest stwier- dzenie i wyja�nienie, w jaki spos�b ludzie � a tak�e zwierz�ta � ucz� si�, pa- mi�taj�, rozwi�zuj� problemy, spostrzegaj�, czuj� i wsp�yj� z innymi. Tylko nie- 25 Rozdzia� l psychologia Nauka o zachowaniach i procesach psychicznych oraz ich zale�no�ciach od fizycznego stanu organizmu, stanu umys�u i �rodowiska zewn�trznego. kt�rzy psychologowie badaj� zaburzenia psychiczne, zachowania nienormalne i prob- lemy osobowo�ci. Przewa�nie jednak zajmuj� si� do�wiadczeniami tak powszech- nymi i zwyczajnymi, jak: wychowywanie dzieci, zapami�tywanie listy zakup�w, marzenia, plotki, mi�o�� i samo �ycie. Wsp�czesna psychologia jest nauk� o zachowaniach i procesach psychicznych oraz ich zale�no�ciach od stanu fizycznego organizmu, stanu umys�u i czynnik�w zewn�trznych. Zdajemy sobie spraw�, �e nasza definicja psychologii przypomina troch� okre�lenie samochodu osobowego jako pojazdu do przewo�enia ludzi z jed- nego miejsca na drugie. Taka definicja jest jak najbardziej �cis�a, ale nie wyja�nia, jak wygl�da samoch�d, czym si� r�ni od poci�gu albo autobusu, czym ford r�ni si� od ferrari, albo jak dzia�a sprz�g�o. Podobnie, chc�c mie� jasny obraz psycho- logii, powinni�my wiedzie� wi�cej o jej metodach, odkryciach, sposobach inter- pretowania danych. Metody i podej�cia psychologii wyr�niaj� t� dziedzin� spo- �r�d innych akademickich pr�b zrozumienia zachowa�, na przyk�ad podejmowa- nych przez literatur�, filozofi� lub histori�. Odr�niaj� te� psychologi� od popu- larnych, ale nienaukowych teorii, kt�re ciesz� si� zainteresowaniem medi�w i sta- nowi� wdzi�czny temat takich program�w jak �Geraldo" czy �Oprah". PSEUDONAUKA I PSYCHOPAPLANINA Powszechne zainteresowanie wiedz� psychologiczn� przyczyni�o si� do powstania wielkiej poda�y tego, co R.D. Rosen (1977) nazwa� psychopaplanin� � erupcj� pseudonauki i szalbierstwa pod ochronn� warstw� j�zyka psychologii. Najwa�niej- sze przyk�ady, analizowane przez Rosena, to rozmaite terapie grupowe maj�ce na celu zmian� nieudanego �ycia w ci�gu jednego weekendu: terapia pierwotnego krzy- ku, w kt�rej brak szcz�cia w �yciu wi��e si� z traum� narodzin (terapia ta ci�gle ma swoich rzecznik�w) oraz terapia Theta oparta na poj�ciu �ponowne narodziny", kt�rej zwolennicy pr�buj� �urodzi� si� na nowo", aby dzi�ki temu odnale�� spok�j, pomy�lno�� i m�dro��. Liderzy Theta zapewniaj�, �e nikt nie umiera, je�li tego nie chce � oto ostateczna konsekwencja wiary w wy�szo�� ducha nad materi�! Te osobliwe programy i grupy, pos�uguj�ce si� psychopaplanin�, z roku na rok zmieniaj� swoje nazwy i lider�w, jednak wsp�lne cechy pozostaj�. Wszystkie obie- cuj� szybkie rozwi�zanie problem�w emocjonalnych. Wszystkie pos�uguj� si� za- wi�ym, naukowo i psychologicznie brzmi�cym s�ownictwem, jak: represja uczu�, kontakt ze swoim prawdziwym �ja", przeprogramowanie umys�u, rozpoznawanie nie u�wiadomionych zdolno�ci itp. Niekt�re postacie psychopaplaniny ��cz� ame- ryka�skie zaufanie do szybkich form samopomocy z wiar� w technologi�. Sprzedaj� si� wszelkie elektroniczne narz�dzia, kt�re maj� zapewni� maksymalne wykorzy- stanie obu p�kul m�zgowych (Chance 1989), na przyk�ad stymulator mo�liwo�ci Grahama, trankwilizator, floatariator, podsk�rny elektroniczny stymulator nerw�w, super�adowacz m�zgu, synchroniczno-energetyczny formator fal m�zgowych (nie sprawdza�y�my). Oferuje si� te� mn�stwo tzw. podprogowych nagra� magnetofo- nowych, kt�re maj� uczyni� s�uchacza szcz�liwym, szczup�ym, bogatym, popu- larnym, zdrowym i nauczy� go czterech j�zyk�w, a to wszystko podczas snu (ba- dania wykazuj�, �e jest to niemo�liwe (Moore 1995)). Widzia�y�my kiedy� nast�- puj�cej tre�ci reklam�, opatrzon� spektakularnym has�em: �Jak wykorzysta� w�asny umys� do zrobienia czegokolwiek, na co masz ochot�": ,_ 26 Wyja�nianie zachowa� cz�owieka Kasety przeznaczone s� do zwalczania negatywnych uczu� i budowania poczucia w�asnej warto�ci, co obejmuje tak�e mi�o�� do samego siebie. Kiedy pokochasz siebie, �atwiej pokochasz innych, a oni pokochaj� ciebie [...] Zazwyczaj potrzeba oko�o 30 dni, aby przezwyci�y� dawne zaprogramowanie negatywne i zast�pi� je nowym, pozytywnym programem. C�, ka�dy chyba chcia�by zdoby� wysok� samoocen� i mi�o�� w ci�gu zaledwie 30 dni. Obietnica prostych rozwi�za� wobec oczywistych i uniwersalnych potrzeb ludzkich � podbarwiona, jak okre�li� to Rosen, psychologiczn� farbk� � jest zna- mienn� cech� psychopaplaniny. Psychologowie maj� mn�stwo nienaukowych konkurent�w: chiromant�w, grafo- log�w, wr�ki, numerolog�w i � najbardziej popularnych � astrolog�w. Astrolog doradzi na przyk�ad, �eby kolejnym twoim partnerem by� Baran, a nie Kozioro�ec. Nie umiesz podejmowa� decyzji? Znawca wciele� duchowych wyja�ni, �e w poprzed- nim �yciu by�e� �redniowiecznym wie�niakiem, kt�ry nie musia� dokonywa� wybo- r�w. Nienaukowe uj�cia ludzkich do�wiadcze� pojawiaj� si� w najmniej oczekiwa- nych miejscach. Podczas prezydentury Ronalda Reagana �pierwsza dama", Nancy Reagan, zasi�ga�a porady astrologa przed ustaleniem listy personelu Bia�ego Domu. Dzisiaj, kiedy teorie zbanalizowanej psychologii przenikn�y do �wiadomo�ci spo�ecznej, do o�wiaty, a nawet do prawa, powinni�my bardziej ni� kiedykolwiek dostrzega� r�nic� pomi�dzy psychopaplanin� a powa�n� psychologi�, pomi�dzy nie uzasadnion� potoczn� opini� a udokumentowan� wiedz� naukow�. Oto kilka przyk�ad�w rozd�wi�ku pomi�dzy nimi: Pseudonauka Wiedza naukowa Rozw�d jest czym� strasznym dla dzieci lub Skutki rozwodu zale�� od stosunk�w pomi�dzy negatywne skutki rozwodu szybko mijaj�. rodzicami, od wieku i p�ci dzieci, obecno�ci prze- mocy lub wykorzystywania w ma��e�stwie. Maltretowane dzieci b�d� w przysz�o�ci sto- W wi�kszo�ci przypadk�w nie. sowa� przemoc. Dzieci alkoholik�w staj� si� alkoholikami. . Na�ogowcem zostaje si� na zawsze. Prawie wszystkie kobiety cierpi� na zesp� przed- miesi�czkowy. Pami�� funkcjonuje jak ta�ma magnetofonowa, wiernie rejestruje, co dzieje si� w twoim �yciu od chwili urodzin. Wielu uzale�nie� mo�na pozby� si� przez zmia- n� warunk�w �ycia. Wi�kszo�� kobiet nie jest wcale bardziej ner- wowa przed miesi�czk� ni� kiedy indziej, a ich nastr�j przed okresem nie r�ni si� od humoru m�czyzn w ci�gu ca�ego miesi�ca! Pami�� funkcjonuje jak uk�adanka z klock�w, wiele szczeg��w uzupe�nia po fakcie. Z przy- czyn fizjologicznych i psychologicznych wi�k- szo�� doros�ych nie pami�ta zdarze� mniej wi�cej sprzed trzeciego roku �ycia. Przekonania dotycz�ce zagadnie� psychologicznych nie s� oboj�tne ani b�ahe; na ich podstawie ludzie podejmuj� wa�ne decyzje. W �Los Angeles Times" ukaza� si� na przyk�ad nast�puj�cy list: �Jako dziecko alkoholik�w stwierdzi�am wiele lat temu, �e nie b�d� dobr� matk�, poniewa� nie mam odpowiedniego wzoru roli ko- biety. Z powodu odziedziczenia z�ych gen�w nie chcia�am mie� dziecka, kt�re mu- sia�oby prze�ywa� nocne awantury i bijatyki, jakich sama do�wiadczy�am". By� 27 Rozdzia� l mo�e autorka listu mia�a racj�, nie chc�c mie� dziecka z przyczyn, kt�rych nie zna- my. Je�eli jednak opar�a swoj� decyzj� wy��cznie na przekonaniu, �e bez w�a�ci- wego modelu roli rodzic�w zawsze b�dziemy z�ymi rodzicami, albo �e geny nie- uchronnie tworz� cykl alkoholizmu i przemocy, to pope�ni�a b��d. Autorka listu bezkrytycznie przyj�a powszechne prze�wiadczenie, �e jeden wa�- ny czynnik w przesz�o�ci cz�owieka mo�e na zawsze zdeterminowa� jego los, uwie- rzy�a, �e przemoc nieuchronnie rodzi przemoc. Przekonanie to jest tak rozpowszech- nione, �e jeden z s�dzi�w odm�wi� pewnej matce prawa do opieki nad dzie�mi wy��cznie dlatego, �e by�a maltretowana jako dziecko, cho� sama nigdy nie skrzyw- dzi�a w�asnych dzieci. Domniemana nieuchronno�� cyklu przemocy (lub alkoholi- zmu) opiera si� przede wszystkim na potwierdzeniu fakt�w: przypadk�w sto- sowania przemocy przez osoby doros�e, nad kt�rymi zn�cano si� w dzieci�stwie. Maj�c wiedz� z psychologii naukowej, nale�a�oby jednak r�wnie� zapyta� o tych, kt�rzy w dzieci�stwie doznawali przemocy, ale jako doro�li nie krzywdz� w�asnych dzieci, a tak�e o osoby, kt�re nie do�wiadczy�y przemocy, ale u�ywaj� jej jako rodzice. Naukowcy potwierdzaj� mo�liwo�� wyst�pienia wszystkich czterech wa- riant�w, co przedstawiamy w poni�szym zestawieniu. DO�WIADCZENIE PRZEMOCY ZE STRONY RODZIC�W TAK STOSOWANIE PRZEMOCY PRZEZ RODZIC�W �;-i" �-�:�'.'�� - � NIE TAK Krzywdzone dzieci stosuj� przemoc, same b�d�c rodzicami Krzywdzone dzieci nie stosuj� przemocy, same b�d�c rodzicami NIE Nie krzywdzone dzieci stosuj� przemoc, same b�d�c rodzicami Nie krzywdzone dzieci stosuj� przemoc, same b�d�c rodzicami Je�li rozwa�ymy wszystkie dost�pne dowody, stwierdzimy, �e do�wiadczanie przemocy w dzieci�stwie jest niew�tpliwie czynnikiem zwi�kszaj�cym ryzyko u�y- wania przemocy wobec w�asnych dzieci, jednak wi�kszo�� os�b, nad kt�rymi zn�- cano si� w dzieci�stwie, b�d�c rodzicami, nie wyrz�dza krzywdy swoim dzieciom (Kaufman, Zigler 1987; Widom 1989). Rozumienie psychologii pomaga podejmowa� s�uszne decyzje, gdy tymczasem niekt�re spopularyzowane opinie mog� by� szkodliwe, a co najmniej nieskuteczne w d�u�szej perspektywie. Ludzkie zachowanie nigdy nie wpisuje si� w proste for- mu�y, powinni�my wi�c wystrzega� si� os�b, kt�re twierdz�, �e jest to mo�liwe � nawet, je�li s� psychologami. MY�LENIE KRYTYCZNE I TW�RCZE Celem psychologii jest ukazanie ca�kowicie odmiennego obrazu rzeczy, kt�re znamy najlepiej. "�' �Paul Yalery l i 28 Uwa�amy, �e jedn� z najwi�kszych korzy�ci studiowania psychologii jest nie tylko zdobycie og�lnych wiadomo�ci na temat pracy m�zgu, ale i nauczenie si� Wyja�nianie zachowa� cz�owieka jego w�a�ciwego u�ywania � poprzez krytyczne my�lenie. My�lenie krytyczne to zdolno�� i gotowo�� do oceny twierdze� oraz formu�owania obiektywnych s�d�w na podstawie dobrze uzasadnionych przes�anek. Jest to zdolno�� wyszukiwania s�a- bych punkt�w argumentacji i odrzucania twierdze� nie popartych dowodami. My- �lenie krytyczne nie jest jednak wy��cznie my�leniem negatywnym. Sprzyja r�wnie� rozwi�zaniom tw�rczym