�YWIENIE DZIECI ZDROWYCH Prof. dr hab. med. WANDA SZOTOWA mgr ZOFIA WACHNIK mgr in�. HALINA WEKER Warszawa Wydawnictwo Lekarskie PZWL � Copyright by Pa�stwowy Zak�ad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1992 � Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996, 1997 Wszystkie prawa zastrze�one. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci ca�o�ci lub cz�ci ksi��ki bez zgody wydawcy s� zabronione. Redaktor mgr Alicja Palkiewicz Redaktor techniczny Franciszka Wyszomirska Korekta Zesp�l Projekt ok�adki Micha� Maryniak ISBN 83-200-2041-7 Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa Wydanie II (dodruk) Rzeszowskie Zak�ady Graficzne Rzesz�w, ul. Lisa-Kuli 19 �arn. 5272/97 Przedmowa Ksi��ka ta przeznaczona jest dla rodzic�w. Za�o�eniem jej jest przeka�zanie aktualnie dost�pnej, nowoczesnej wiedzy na temat �ywienia dzieci zdrowych. W czym tkwi nowoczesno�� tego przekazu � zapyta czytelnik. Ot� w tym, �e w ksi��ce przedstawiono zagadnienie �ywienia dzieci nie tylko jako jeden z warunk�w �ycia i rozwoju w og�le, jako �rodek podtrzymuj�cy �ycie i zdrowie na co dzie�, ale r�wnie� jako nieodzow�ny warunek promowania zdrowia na ca�e �ycie. Je�li wi�c tre�� tej ksi��ki zdo�a wp�yn�� na popraw� sposobu �ywie�nia i od�ywiania dzieci, ewentualnie przekona� rodzic�w, jak racjonal�nie �ywi� dzieci i m�odzie�, to cel tej ksi��ki zostanie osi�gni�ty. Prof. dr hab. med. Wanda Szotowa Autorki pragn� podzi�kowa� Pani Danucie Ko�odziejczyk za bardzo sprawn� pomoc techniczn�. WSt�P ................ n l. Co powinni wiedzie� rodzice o roli �ywienia dla prawid�o�wego rozwoju dziecka, sk�adnikach pokarmowych i ich �r�dle � produktach spo�ywczych � W. Szotowa 13 Rozw�j dziecka a potrzeby energetyczne i �ywieniowe . . . . 13 Co nale�y wiedzie� o rozwoju dziecka ....... 14 Co to znaczy prawid�owe �ywienie dzieci . . . . . . . 15 Sk�d czerpiemy sk�adniki od�ywcze dla prawid�owego �ywienia dzieci ................ 16 Prawid�owe �ywienie dziecka rozpoczyna si� w jego �yciu p�odowym � czyli �ywienie kobiety ci�arnej .......... 22 Ile kalorii powinna spo�ywa� kobieta ci�arna i dlaczego ... 23 Zalecane spo�ycie bia�ek, t�uszcz�w, w�glowodan�w, witamin i soli mineralnych � wyb�r produkt�w spo�ywczych jako �r�d�a tych sk�adnik�w .............. 24 Przyk�ady ca�odziennych posi�k�w w zale�no�ci od pory roku � H. Weker ............... 29 Przygotowanie si� kobiety ci�arnej do karmienia piersi� (laktacji) . 34 �ywienie kobiety w okresie karmienia piersi� ...... 36 Potrzeby energetyczne ............ 36 Ile sk�adnik�w i jakie sk�adniki od�ywcze powinny zawiera� co�dzienne posi�ki matki karmi�cej ......... 36 Prawid�owe od�ywianie si� matki karmi�cej ...... 37 7 2. �ywienie niemowl�cia � W. Szotowa 44 Karmienie naturalne � karmienie niemowl�cia piersi� .... 44 Dlaczego karmienie pokarmem matki jest najlepszym sposobem �ywie�nia niemowl�cia � korzy�ci karmienia piersi� ..... 45 Jak natura dopasowa�a sk�ad mleka matki do wszystkich potrzeb �y�wieniowych niemowl�cia ........... 46 Jak natura dopasowa�a sk�ad mleka matki do potrzeb rozwojowych dziecka ............... 46 Kiedy przystawiamy dziecko do piersi po urodzeniu .... 48 Technika karmienia piersi� ......... 48 Kiedy wprowadzamy inne pokarmy niemowl�ciu karmionemu pier�si� ................ 49 Jak d�ugo karmi� piersi� .......... 52 Naturalne problemy zwi�zane z karmieniem piersi� dotycz�ce dziec�ka ................. 52 Oddawanie stolca ............ 52 Kolka niemowl�ca ............ 53 Wymioty .............. 54 Naturalne problemy zwi�zane z karmieniem piersi� dotycz�ce mat�ki ................. 54 �ywienie niemowl�cia cz�ciowo karmionego piersi� � �ywienie miesza�ne ................. 55 O szkodliwo�ci mleka krowiego dla niemowl�t karmionych sztucznie . 57 Jak �ywimy niemowl� nie karmione piersi� ....... 59 Schemat sztucznego �ywienia niemowl�t � zalecenia Jnstytutu Mat�ki i Dziecka � W. Szotowa, Z. Wachnik, H. Weker .... 63 Co rodzice powinni wiedzie� o przystosowaniu mleka krowiego do �ywienia niemowl�t � Z. Wachnik ........ 69 Przepisy przygotowania potraw mlecznych i bezmiecznych dla nie�mowl�t � H. Weker ............ 71 3. �ywienie dzieci w okresie wczesnego dzieci�stwa (]ed-norocznych, dwuletnich i trzyletnich) � W. Szotowa . . 88 Jak �ywimy dzieci w wieku poniemowl�cym ....... 88 Dzienne normy spo�ycia sk�adnik�w pokarmowych ..... 89 Zapotrzebowanie na bia�ko ......... 89 Zapotrzebowanie na t�uszcz ......... 90 Zapotrzebowanie na w�glowodany ........ 91 Zapotrzebowanie na sk�adniki mineralne ...... 92 Zapotrzebowanie na witaminy ......... 93 Dlaczego nie nale�y stosowa� w diecie soli oraz przestrzega� nieprzekar- miania t�uszczem i cukrem ........... 99 Planowanie i przygotowywanie posi�k�w dziennych (dzienne racje pokar�mowe) � H. Weker ............. 101 Niekt�re przepisy potraw ch�tnie spo�ywanych przez dzieci w okresie wczesnego dzieci�stwa � H. Weker ......... 107 4. �ywienie dzieci w wieku przedszkolnym (4�6-letnich) � W. Szotowa .............. 135 Charakterystyka rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym . . . . 135 Zalecane spo�ycie sk�adnik�w pokarmowych i zawieraj�cych je produk�t�w spo�ywczych w wieku przedszkolnym ....... 136 Jak kszta�towa� w�a�ciwe nawyki �ywieniowe dziecka . . . . 139 Co sprzyja prawid�owemu �aknieniu u dziecka, a co zaburza �aknienie? Przekarmianie dziecka . . . . . . . . . . . . 141 Jak zapewni� prawid�owe od�ywianie dziecku ucz�szczaj�cemu do przed�szkola ................ 144 Og�lne zalecenia dotycz�ce planowania posi�k�w . . . . . 144 Zapobieganie niedo�ywieniu i stanom niedoborowym . . . . . 147 Produkty spo�ywcze i przetwory spo�ywcze stosowane w �ywieniu dzie�cka � Z. Wachnik ............. 149 Mleko krowie i produkty mleczne ........ 149 Mi�so i jego przetwory .......... 152 Jaja ............... 153 Warzywa i owoce ............ 154 Produkty zbo�owe, pieczywo ......... 155 T�uszcze .............. 157 Woda ............... 160 Przygotowywanie posi�k�w dziennych w zale�no�ci od pory roku � H. Weker ............... 162 Technologia przygotowywania niekt�rych potraw w kuchni domowej � H. Weker ............... 170 5. �ywienie dzieci i m�odzie�y w wieku szkolnym � W. Szotowa ............... 174 Jak dostosowa� �ywienie do przeobra�e� rozwojowych . . . . 174 Zapotrzebowanie na energi� ......... 176 Zalecenia dotycz�ce spo�ycia bia�ka ....... 177 Witaminy .............. 177 Sk�adniki mineralne ........... 179 Planowanie posi�k�w z uwzgl�dnieniem czasu przebywania dziecka w szko�le .................. 180 Z jakich produkt�w powinny si� sk�ada� posi�ki dzieci w wieku szkol�nym? ................. 184 Problemy �ywienia w okresie pokwitania ........ 186 Nadmierne �aknienie ............ 186 Utrata �aknienia pochodzenia nerwowego ....... 186 6. �ywienie jako czynnik zapobiegaj�cy, ewentualnie le�czniczy, w niekt�rych problemach zdrowotnych dzieci i m�odzie�y � W. Szotowa .......... 188 Krzywica ................ 188 Niedokrwisto�� z niedoboru �elaza ......... 189 Pr�chnica z�b�w .............. 190 7. Prawid�owe �ywienie jako czynnik zapobiegaj�cy nie�kt�rym chorobom cywilizacyjnym � W. Szotowa . . . 192 Oty�o�� ................ 192 Nadci�nienie t�tnicze ............. 195 Mia�d�yca naczy� t�tniczych ........... 196 ' ^-�^^s^ssass&K Dzi� wiemy, �e w�a�ciwe �ywienie dzieci � pocz�wszy od ich �ycia p�odowego poprzez okres noworodkowy, niemowl�cy i dalsze okresy �ycia � warunkuje optymalny, prawid�owy, osobniczy rozw�j dziecka, taki, jaki zosta� mu zakodowany przez natur�. Dzi�ki w�a�ciwemu �ywieniu dziecko zdrowe osi�ga genetycznie uwa�runkowany poziom wzrostu, poziom inteligencji, �atwo�� przystosowy�wania si� do warunk�w �ycia i kreowania ich w miar� potrzeby. Stale sprawdzana i uzupe�niana w wyniku bada� naukowych wiedza o �ywieniu dzieci pozwala wnioskowa�, �e �ywienie dzieci � od uro�dzenia oparte na naukowych podstawach � mo�e zapobiega� wyst��pieniu niekt�rych chor�b, tzw. cywilizacyjnych, lub warunkowa� ich �agodniejszy przebieg. Wyniki stale prowadzonych bada� naukowych w zakresie �ywienia cz�owieka wskazuj� r�wnie�, �e niekt�re powszechnie spo�ywane pro�dukty, jak t�uszcze zwierz�ce, mleko, cukier, czy s�l kuchenna, zjadane nie�wiadomie w nadmiarze, mog� by� przyczyn� wczesnego wyst�pienia takich chor�b, jak mia�d�yca, nadci�nienie t�tnicze, a nawet choroba nowotworowa. Rak �o��dka np. wyst�puje cz�ciej u ludzi przez wiele lat nadu�ywaj�cych soli dla poprawy smaku potraw. Nieracjonalne �ywienie prowadzi do stan�w niedoborowych, wykry�wanych cz�sto dopiero specjalnymi badaniami. Dziecko natomiast, w wyniku tych ukrytych niedobor�w, jest smutne, nierzadko agresyw�ne, wykazuje trudno�ci w nauczaniu. Wytwarza si� stan obni�onej odporno�ci, zwi�ksza si� zachorowalno�� na choroby infekcyjne. Badania ostatnich lat udowodni�y, �e w�a�ciwe �ywienie dzieci ma niew�tpliwy zwi�zek ze zdrowiem w �yciu doros�ym. Jednocze�nie wy�niki tych bada� umo�liwi�y okre�lenie szczeg�lnych potrzeb �ywienio�wych m�odszych dzieci, co pozwala osi�gn�� optymalny wzrost i roz�w�j, a tak�e zapobiec niekt�rym chorobom wieku dojrza�ego. 11 Szczeg�lne znaczenie w pa�stwach uprzemys�owionych ma u�wiada�mianie o istnieniu niewielkich stan�w niedobor�w �ywieniowych, kt�re mog� niekorzystnie kszta�towa� rozw�j ca�ej populacji dzieci i m�odzie��y, a do kt�rych mo�na nie dopu�ci� stosuj�c prawid�owe �ywienie. Podstawow� zasad� prawid�owego �ywienia jest przestrzeganie zalece� dziennego spo�ycia. Co kilka lat przeprowadza si� badania naukowe w specjalistycznych o�rodkach, aby potwierdzi� ich s�uszno��. Ostatnie, dzienne zalecenia spo�ycia (RDA) sk�adnik�w pokarmowych pochodz� z 1989 roku; opracowano je, podobnie jak poprzednie z 1980 r., w USA. Zalecane dzienne spo�ycie sk�adnik�w pokarmowych (od�ywczych) jest to ilo�� sk�adnik�w od�ywczych pokrywaj�ca potrzeby �ywieniowe prawie wszystkich zdrowych dzieci i m�odzie�y. Bardzo rzadko dla niekt�rych dzieci zalecane ilo�ci s� zbyt du�e lub za ma�e. Dlatego nale�y je uwa�a� za orientacyjne odniesienie w stosunku do w�asnego dziecka, je�li kontrola wzrostu i wagi cia�a wskazuje na niezgodno�� przestrzegania zalece� z osi�gni�tymi miernikami rozwoju. Oczywi�cie mo�e to oceni� lekarz. Ka�dy kraj, r�wnie� i Polska, ma w�asne, opracowane w kraju zale�cenia spo�ycia sk�adnik�w od�ywczych. W Polsce w 1995 r. dokonano nowelizacji zalece� spo�ycia energii i sk�adnik�w pokarmowych dla dzieci i m�odzie�y; s� one podobne do stosowanych w USA. Dlatego cz�sto, powo�uj�c si� na zalecenia spo�ycia, korzysta si� z RDA, kt�ry�mi pos�uguj� si� obecnie w �wiecie pediatrzy i �ywieniowcy. Naprze�miennie pos�ugujemy si� w ksi��ce poj�ciem fizjologicznych norm spo��ycia, co odpowiada� mo�e poj�ciu dziennych zalece� spo�ycia. Poj�cie zapotrzebowania na energi� i sk�adniki pokarmowe, cho� samo w sobie jest poj�ciem precyzyjnym, praktycznie, w odniesieniu do dzieci, zosta�o w przybli�eniu wyliczone dla dzieci karmionych piersi� z ilo�ci sk�ad�nik�w pokarmowych zawartych w mleku ludzkim wypijanym przez optymalnie rozwijaj�ce si� niemowl�. Inne metody wyliczania zapo�trzebowania na sk�adniki pokarmowe ze wzgl�d�w etycznych nie mog� by� zastosowane u dzieci. Dlatego informacje o nich nale�y traktowa� w przybli�eniu i nierzadko uto�samia� z poj�ciem dziennych zalece� spo�ycia. Przedstawiaj�c we wst�pie te wyja�nienia dotycz�ce za�o�e� i poj�� stosowanych w tre�ci ksi��ki, konsekwentnie om�wiono w niej w pew�nych granicach zasady �ywienia dzieci zdrowych, w zale�no�ci od wieku i stopnia oraz dynamiki rozwoju, rozpoczynaj�c od zalece� �ywienia kobiet w okresie ci��y i laktacji. Praktyczna realizacja tych zalece� znajduje wyraz w zbiorze przepis�w potraw i jad�ospis�w. Poszerzaj� tre�� ksi��ki rozdzia�y o w�a�ciwo�ciach zapobiegawczych, a nawet leczniczych niekt�rych sposob�w prawid�owego �ywienia dzieci. 12 1. Co:..I310WJCT^|Tll.-^Si�i^|^ �ywieNa dla ,;;R:rQ^i|ii^^<8^^�1^ ^�-^ dziecN^^'^sll^iil^^ i icIit^Mi^^^illllll �ywienie dzieci jest innym zagadnieniem ni� �ywienie doros�ych. Sk�ad�niki od�ywcze (pokarmowe) zawarte w po�ywieniu dzieci nie tylko musz� dostarcza� energii do utrzymania �ycia i materia�u do sta�ej odnowy tkanek, lecz r�wnie� powinny zapewni� sta�y wzrost wszy�stkich tkanek organizmu. Dziecko ro�nie i zwi�ksza wag� cia�a do chwili uko�czenia rozwoju. Rozw�j dziecka a potrzeby energetyczne i �ywieniowe Zapotrzebowanie na energi�, kt�r� dostarczaj� sk�adniki od�ywcze (po�karmowe) zawarte w produktach spo�ywczych, jest inne u doros�ych i u dzieci, tzn. u ludzi w okresie rozwoju. Zapotrzebowanie na energi� (kalorie) i sk�adniki od�ywcze u cz�owie�ka doros�ego zale�y od: l) czynno�ci fizycznej i umys�owej (tj. spe��nianej pracy fizycznej i umys�owej), 2) wagi cia�a, 3) wieku, 4) klimatu i innych czynnik�w �rodowiskowych. U dzieci i m�odzie�y nale�y bra� jeszcze pod uwag� pi�ty czynnik, tzn. zapotrzebowanie na energi� i sk�adniki od�ywcze dla wzrastania, kt�rego szybko�� (tempo) jest r�na w r�nych okresach wieku rozwojowego. Wzrastanie mierzone wysoko�ci� cia�a i zwi�kszeniem wagi cia�a mo�e okre�la� potrzeby dotycz�ce ilo�ci energii oraz ilo�ci i jako�ci sk�adnik�w od�ywczych. Niedobory wzrostu i wagi cia�a mog� wskazywa� na niedobory w �y�wieniu. Dlatego znajomo�� i zrozumienie przebiegu rozwoju dziecka s� konieczne dla zrozumienia zasad prawid�owego �ywienia dziecka, a tak��e ich realizacji w codziennym �yciu. 13 Co nale�y wiedzie� o rozwoju dziecka Poj�cie rozw�j dziecka, cho� jest poj�ciem bardzo szerokim, dotyczy rozwoju fizycznego i umys�owego. Rozw�j fizyczny ma bardziej uchwy�tny zwi�zek z �ywieniem, jako czynnikiem zewn�trznym, �rodowisko�wym, mog�cym wp�ywa� w spos�b widoczny na jego przebieg i kszta�t, dlatego nale�y zapozna� si� z tym zagadnieniem. Stanowi ono nieod���czn� cz�� wiedzy o prawid�owym �ywieniu dzieci. �ywienie dzieci musi spe�nia� zmienne potrzeby rozwijaj�cego si� organizmu. Rozw�j nie przebiega w jednakowym tempie i rytmie. W �yciu dziecka obser�wuje si� okresy przyspieszonego i zwolnionego wzrastania, ale nigdy w rozwoju dziecka nie ma przerw. Najintensywniejszy okres wzrastania wyst�puje w �yciu p�odowym. Po urodzeniu w okresie noworodkowo--niemowl�cym (l miesi�c �ycia) tempo przemian jest jeszcze bardzo du�e. Do ko�ca pierwszego roku �ycia niemowl� potraja urodzeniow� wag� cia�a i przyrasta ok. 25 cm. Jest to jeden z najintensywniejszych okres�w fizycznego rozwoju w �yciu cz�owieka w og�le. W okresie poniemowl�cym, tj. w drugim i trzecim roku �ycia, tempo przyrost�w jest nieco wolniejsze, lecz jeszcze znacznie szybsze ni� w na�st�pnych okresach �ycia. Przeci�tny roczny przyrost d�ugo�ci cia�a w tym okresie wynosi ok. 10 cm, a wagi cia�a ok. 2,3 kg. Pod koniec trzeciego roku �ycia dziecko osi�ga ok. 55% wysoko�ci i ok. 25% wagi cia�a w�a�ciwej dla cz�owieka doros�ego. Ten okres �ycia dziecka, ze wzgl�du na jego du�� ruchliwo��, zwi�zany jest z du�ym zu�yciem energii. W wyniku tego obserwuje si� mniejsze ni� w pierwszym roku �ycia odk�adanie si� t�uszczu pod sk�r� i zwi�zane z tym zwolnienie przyrostu wagi cia�a. Okres od l�3 roku �ycia to okres tzw. wczesnego dzieci�stwa. Czwarty rok �ycia do 7 roku �ycia to okres przedszkolny. Szybko�� proces�w rozwojowych w tym okresie maleje. Przez 3 lata (tj. w 4, 5 i 6 roku �ycia) wysoko�� cia�a zwi�ksza si� o kilkana�cie centymet�r�w, a waga cia�a o 6�7 kg. Dopiero mi�dzy 7 i 8 rokiem �ycia obserwuje si� intensywny przyrost wysoko�ci cia�a zwany ,,skokiem wzrostowym szkolnym". Waga cia�a do 10 roku �ycia przyrasta o 2,3�2,7 kg rocznie. Przy�rost ten zwi�ksza si� w okresie przedpokwitaniowym � wcze�niej u dziewcz�t, bo ok. 11 roku �ycia, p�niej o 2 lata u ch�opc�w. U dziewczynek trwa do ok. 20 roku �ycia. R�wnie� u dziewcz�t mi�dzy 10 a 12 rokiem �ycia, a u ch�opc�w mi�dzy 12 a 14 rokiem �ycia obserwuje si� znaczny skok wzrostowy, po okresie wcze�niejszym, kiedy to przyrost roczny wzrostu wynosi� ok. 5 cm. Niemniej skok wzrostowy przed- i pokwitaniowy stanowi ok. 15% 14 osi�ganego wzrostu, podczas gdy w wadze cia�a wynosi 50%. To m�o�dzie�cze podwajanie wagi cia�a wymaga uwzgl�dnienia w odpowiednim pokryciu potrzeb �ywieniowych. Istniej� trzy swoiste cechy charakteryzuj�ce rozw�j w okresie m�o�dzie�czym, wp�ywaj�ce bezpo�rednio na potrzeby �ywieniowe w tym okresie �ycia: � podwajanie wagi cia�a w czasie skoku wzrostowego (patrz wy�ej), � zapotrzebowanie na bia�ko i energi� �ci�le zwi�zane ze skokiem wzrostowym i wy�sze ni� w kt�rymkolwiek okresie �ycia. � w wyniku tych du�ych potrzeb okre�lonych intensywno�ci� prze�mian wewn�trzustrojowych w okresie skoku wzrostowego ka�de ogra�niczenie w dostarczaniu odpowiedniej ilo�ci energii mo�e ten proces zahamowa� w spos�b nieodwracalny. Co to znaczy prawid�owe �ywienie dzieci Prawid�owe �ywienie to dostarczanie w kilku dziennych posi�kach od�powiedniej ilo�ci energii w produktach spo�ywczych zawieraj�cych od�powiednie ilo�ci sk�adnik�w pokarmowych. Energia jest potrzebna organizmowi do wszystkich proces�w ustrojo�wych utrzymuj�cych �ycie, jak: kr��enie krwi, oddychanie, trawienie, wydzielanie gruczo��w itp. Cz�owiek czerpie j� ze spalania wewn�trz ustroju takich zwi�zk�w jak: w�glowodany, tj. skrobia ro�linna i zwie�rz�ca, sk�adaj�ca si� z cukr�w prostych (w�glowodanem jest r�wnie� sacharoza � dwucukier, tj. cukier buraczany), t�uszcze, a tak�e bia�ka. Bia�ka jednak sk�adaj�ce si� z aminokwas�w stanowi� przede wszy�stkim materia� budulcowy, bowiem aminokwasy, a tak�e niekt�re sk�a�dniki t�uszcz�w (jak kwasy t�uszczowe) i w�glowodan�w (jak cukry proste) oraz sk�adniki mineralne to cegie�ki, z kt�rych organizm od�budowuje i tworzy nowe tkanki, maj�ce podstawowe znaczenie dla rosn�cego ustroju. Niedostarczanie ich rosn�cemu dziecku powoduje zahamowanie rozwoju zar�wno fizycznego, jak i umys�owego. Wymienione sk�adowe bia�ek, t�uszcz�w i w�glowodan�w to sk�ad�niki pokarmowe (od�ywcze). Do sk�adnik�w pokarmowych zalicza si� tak�e sk�adniki tzw. reguluj�ce, do kt�rych nale�� przede wszystkim witaminy i sole mineralne, niezb�dne do podtrzymywania przemiany materii, a tak�e utrzymania w�a�ciwej jako�ci tkanek, np. witamina A jest niezb�dna m.in. dla utrzymania ci�g�o�ci sk�ry, witamina D jest niezb�dna dla wapnienia ko�ci i z�b�w, i inne. Wymienione sk�adniki, tj. bia�ka, t�uszcze, w�glowodany, sole mine�ralne i witaminy, znajduj� si� w po�ywieniu, tzn. w �ywno�ci. �ywno�� 15 to �rodki spo�ywcze pochodzenia ro�linnego lub zwierz�cego, kt�re zjadamy po odpowiednim przygotowaniu (jak np. ziemniaki lub mi�so) lub jako takie (np. owoce). Po�ywienie w przewodzie pokarmowym jest trawione. Trawienie uwalnia z po�ywienia sk�adniki pokarmowe (od��ywcze). Jak ju� wspomniano, sk�adnik pokarmowy jest to najmniejsza cz�stka bia�ek (aminokwas), t�uszcz�w (kwas t�uszczowy), w�glowoda�n�w (cukier prosty), ewentualnie sk�adnik�w mineralnych (jak np. wap�, �elazo, jod) lub witamina (jak np. A, C, D i inne), kt�ra zostaje wch�oni�ta i wewn�trz organizmu u�yta dla dostarczenia energii lub dla cel�w budulcowych i bardzo z�o�onych przemian wewn�trzustrojowych, utrzymuj�cych �ycie cz�owieka i zapewniaj�cych prawid�owy rozw�j dzieciom i m�odzie�y. Liczba sk�adnik�w pokarmowych najcz�ciej wy�st�puj�cych w �rodkach spo�ywczych wynosi ok. 60. Dziel� si� one na niezb�dne, kt�re organizm musi otrzymywa� w po�ywieniu w odpowie�dniej ilo�ci, i nie niezb�dne, kt�re mog� by� zast�pione przez inne. Do niezb�dnych sk�adnik�w pokarmowych nale�� np. prawie wszy�stkie aminokwasy (10) zawarte w bia�kach zwierz�cych, 3 kwasy t�usz�czowe, 2 cukry proste, wszystkie witaminy (12) i kilkana�cie pierwiast�k�w � sk�adnik�w soli mineralnych (jak np. wap�, �elazo, magnez, jod i in.). Dostarczanie dziecku po�ywienia z nieodpowiedni� ilo�ci� energii i sk�adnik�w pokarmowych nie tylko w za ma�ej ilo�ci, ale i w nieodpowiednich wzajemnych stosunkach, prowadzi do okre�lonych chor�b lub stan�w niedoborowych upo�ledzaj�cych rozw�j fizyczny (lub sprawno�� fizyczn�) i umys�owy (lub sprawno�� umys�ow�). Sk�d czerpiemy sk�adniki od�ywcze dla prawid�owego �ywienia dzieci W zasadzie prawid�owe od�ywianie dzieci nie jest trudne, je�eli posiada si� pewn� znajomo�� wiedzy o �ywieniu w og�le i w jej �wietle spraw�dzi si� panuj�ce w ka�dej rodzinie tradycje �ywieniowe. Bywaj� one s�uszne i nawet wspomagaj� posiadan� wiedz� o prawid�owym �ywieniu lub s� wykorzystywane w prawid�owym �ywieniu. Jednak czasami tra�dycyjne �ywienie w danej rodzinie mo�e by� przyczyn� b��d�w �ywie�niowych. W �yciu codziennym realizacja prawid�owego �ywienia wyma�ga znajomo�ci kilku zasad. Wiemy, �e organizm dziecka wzrasta, �e odnawia si�, �e wydala resztki z przemian wewn�trzustrojowych, �e broni si� przed napa�ci� r�nych czynnik�w ze �rodowiska, w kt�rym �yje, tzn. przed zaka�eniem, zatruciem i in. Aby tak si� dzia�o, nieod�zowne jest zr�wnowa�one �ywienie, tj. dostarczanie w codziennych kilku posi�kach wszystkich sk�adnik�w pokarmowych we w�a�ciwej ilo��ci i we wzajemnych stosunkach wzgl�dem siebie. 16 Jak ju� powiedziano, zawarte s� one w produktach (�rodkach) spo�y�wczych, kt�re dla �atwiejszego ich doboru w realizowaniu prawid�owe�go �ywienia podzielono na grupy. Zgodnie z tym podzia�em rozr�niamy: � Mleko i produkty mleczne. S� one �r�d�em bia�ka zwierz�cego bardzo warto�ciowego i nieodzownego dla wzrastania, a tak�e odnowy i utrzymania jako�ci tkanek organizmu. Produkty te s� najbogatszym �r�d�em wapnia, koniecznego dla kszta�towania ko�ci i z�b�w. Jogurty, kefiry, bia�y ser, serki topione i sery twarde tzw. ��te s� pe�nowarto��ciowymi zamiennikami p�ynnego mleka. Ry�. l. Grupa I. Mleko i produkty mleczne. � Mi�sa, ryby, jaja dostarczaj� tak samo jak mleko pe�nowarto��ciowe bia�ko i s� �r�d�em �elaza, kt�re bierze udzia� w tworzeniu czerwonych cia�ek krwi. Mi�so rybie i jaja s� pe�nowarto�ciowymi zamiennikami mi�sa. 100 g ryby = 100 g mi�sa = 2 jaja. Ry�. 2. Grupa 11. Mi�so, ryby, jaja. � Jarzyny (warzywa) i owoce s� bogatym �r�d�em witamin, bez kt�rych nie mo�na utrzyma� zdrowia. S� one r�wnie� �r�d�em b�on�nika (w��kien) potrzebnego do prawid�owego funkcjonowania jelita. Witaminy znajdujemy tak�e w produktach owocowych i jarzynowych konserwowanych, a tak�e w mro�onych. Jarzyny, warzywa i owoce, z kt�rych przygotowujemy potrawy za�chowuj� swoje w�a�ciwo�ci, je�eli pami�ta si� o myciu lub sp�ukiwaniu tu� przed przygotowaniem z nich potraw. Nale�y je gotowa� w ma�ej ilo�ci wody, aby zachowa� witamin� C, kt�ra jest wra�liwa na dzia�anie powietrza i temperatury. 18 Ry�. 3. Grupa III. Jarzyny i owoce. � Chleb, produkty zbo�owe, ziemniaki i suche jarzyny s� �r�d�em w�glowodan�w (cukr�w), energii, a tak�e s� �r�d�em bia�ek ro�linnych. Natomiast cukier jako produkt spo�ywczy w postaci sypkiej (,,cukier kryszta�" � rafinowany) czy w kostkach nie jest niezb�dnym �rodkiem spo�ywczym dla organizmu. Je�eli codzienne �ywienie (racja pokar�mowa) jest wyr�wnane, tj. zawiera w odpowiednich ilo�ciach r�ne, podstawowe produkty spo�ywcze, to cukier dostarczany jest wtedy w wystarczaj�cej ilo�ci przez owoce, jarzyny, chleb, ziemniaki i jarzyny suche (groch, fasola). Jego dodatek do potraw powinien mie� tylko znaczenie dla utrzymania tradycyjnego smaku. - 19 Rvc. 4. Grupa IV. Chleb, produkty zbo�owe (kasze, makarony), ziemniaki, jarzyny suche (groch, fasola). � T�uszcze s� bogatym �r�d�em energii. W ma�ych ilo�ciach w og�le, u dzieci w zale�no�ci od wieku, zajmuj� coraz mniejszy udzia� w ca�o�dziennym �ywieniu, ale s� potrzebne organizmowi nie tylko jako bar�dzo bogate �r�d�o energii, ale r�wnie� jako �r�d�o rozpuszczalnych w t�uszczach witamin i kwas�w t�uszczowych bior�cych udzia� w prze�mianie materii. � Woda jest nieodzowna dla �ycia i jest jedynym p�ynem, kt�ry musi codziennie by� spo�ywany. Znajdujemy j� w du�ej ilo�ci w produktach p�ynnych (np. mleko, soki owocowe, herbata). Nale�y pami�ta�, �e takie s�odzone p�yny, jak np. coca-cola, czy lemoniada zawieraj� w l li�trze odpowiednik ok. 20 kostek cukru! 20 Ry�. 5. Produkty t�uszczowe. Wymienione produkty spo�ywcze powinny wchodzi� w sk�ad co�dziennej racji pokarmowej w dobranych ilo�ciach pokrywaj�cych po�trzeby organizmu dziecka na zawarte w nich sk�adniki pokarmowe. Omijaj�c okres niemowl�cy jako zupe�nie odr�bny, dieta dziecka po pierwszym roku �ycia powinna przynajmniej w jednym dziennym posi��ku zawiera� mi�so, ryb� lub jajo, jarzyny gotowane, �wie�e lub z kon�serwy albo z mro�onek, ziemniaki, makaron, ry�, kasze lub jarzyny suche. Natomiast wiele razy dziennie mo�e dziecko spo�ywa� mleko i (wte�dy w ma�ych 100-gramowych porcjach) produkty mleczne (jogurt, kefir, sery), owoce lub warzywa surowe, chleb, wod�. Jak wi�c widzimy, g��wne �r�d�o energii potrzebnej do sta�ego roz�woju fizycznego i umys�owego dziecka stanowi� w�glowodany, tj. prze�de wszystkim skrobia i glukoza (cukier prosty) oraz t�uszcze. R�wnie� bia�ko mo�e dostarcza� energi�, ale nie powinno, gdy� jego g��wnym przeznaczeniem, po roz�o�eniu na aminokwasy, jest dostarczenie ros�n�cemu dziecku materia�u budulcowego na wzrastanie. Je�eli zmniej-szymy dostarczanie energii z po�ywienia, musimy zwi�kszy� ilo�� bia��ka. gdy� inaczej zostanie ono zu�yte dla cel�w energetycznych i zabrak�nie go na budulec. Wzrastanie (rozw�j) ulegnie zwolnieniu, a� wreszcie ustanie. Taki prosty zwi�zek istnieje mi�dzy nieprawid�owym �ywie�niem a rozwojem dziecka i mi�dzy prawid�owo przebiegaj�cym wzras�taniem a racjonalnym, prawid�owym �ywieniem. Oczywi�cie m�wimy o �ywieniu dziecka zdrowego i wp�ywie prawid�owego lub nieprawi�d�owego �ywienia na dziecko zdrowe. Wp�yw prawid�owego �ywienia na prawid�owy rozw�j dziecka za�czyna si� co najmniej w okresie �ycia p�odowego. Jest wi�c zale�ny od prawid�owego �ywienia matki w okresie ci��y. Prawid�owe �ywienie dziecka rozpoczyna si� w jego �yciu p�odowym � czyli �ywienie kobiety ci�arnej Ci��a jest stanem fizjologicznym, s�usznie od dawna zwanym stanem odmiennym w �yciu kobiety. Jej potrzeby �ywieniowe wzrastaj� nie tylko dla pokrycia przyspieszonych przemian wewn�trz jej organizmu oraz odnowy tkanek, ale przede wszystkim dla pokrycia potrzeb, szyb�ko rozwijaj�cego si� p�odu. O wielko�ci potrzeb p�odu �wiadczy fakt, �e od 5 tygodnia �ycia do ko�ca ci��y d�ugo�� p�odu wzrasta 50-krotnie, a waga cia�a 800-krotnie. Chocia� tempo przyrostu p�odu jest najwi�k�sze w pierwszym trymestrze ci��y, w tym czasie odbywa si� ono kosz�tem sk�adnik�w budulcowych, tj. bia�ek i witamin. Dopiero w nast�p�nych miesi�cach ci��y dla utrzymania prawid�owego rozwoju p�odu i zdrowia matki nale�y zwi�ksza� dostarczanie energii (kalorii), a tak�e bia�ek, t�uszcz�w, w�glowodan�w i soli mineralnych. Pami�taj�c o tych podstawach w realizacji diety ci�arnej, kobieta nie powinna przekra�cza� zalecanych norm dziennego spo�ycia, o kt�rych b�dzie mowa ni�ej. Przekarmianie bowiem dodatkowo obarcza organizm kobiety w tym stanie, prowadzi do oty�o�ci i osi�gania przez p��d du�ych rozmiar�w, co wp�ywa niekorzystnie na przebieg porodu. Z drugiej strony niedobory �ywieniowe w diecie kobiety ci�arnej, takie jak nie�dob�r bia�ka zwierz�cego, energii (kalorii), a tak�e �elaza, cynku i kwa�su foliowego, wp�ywaj� niekorzystnie na rozw�j p�odu. Je�eli utrzymuj� si� d�ugo w okresie trwania ci��y, matka wydaje na �wiat noworodka o ma�ej wadze cia�a; cz�sto mniejszej ni� 2500 g, co mo�e niekorzystnie wp�ywa� na p�niejszy rozw�j fizyczny i umys�owy takiego dziecka. Z�e od�ywianie si� kobiety ci�arnej zwi�zane jest tak�e z cz�stszym wy�st�powaniem zatrucia ci��owego. Ten stan wp�ywa r�wnie� na zahamo�wanie rozwoju p�odu. Zdrowa kobieta, dobrze od�ywiaj�ca si� w czasie ci��y, powinna zwi�kszy� wag� cia�a do ko�ca ci��y o 10�12 kg. Ten przyrost wagi cia�a wyra�ony w ilo�ci przyrostu tygodniowego wynosi ok. 0,4 kg. Jest on wynikiem przyrostu wagi cia�a ci�arnej w pierwszym okresie ci��y 22 i zwi�kszenia si� masy �o�yska, ilo�ci w�d p�odowych i samego p�odu w dalszym okresie ci��y. Analiza poszczeg�lnych sk�adowych zwi�k�szaj�cej si� wagi cia�a kobiety w ci��y, przy wy�ej opisanych przyro�stach, wskazuje zawsze na 1,5�2 kg nadmiaru sk�adaj�cego si� z przy�rostu ilo�ci bia�ka i t�uszczu odk�adanych w tkankach ci�arnej na konto przysz�ej laktacji (wydzielania mleka). Ile kalorii powinna spo�ywa� kobieta ci�arna i dlaczego Opieraj�c si� tylko na w�asnych obserwacjach, mo�emy stwierdzi�, �e m�ode kobiety w naszym kraju, tzn. w wieku rozrodczym, cz�sto wyka�zuj� co najmniej nadwag�; nast�pny etap tego zjawiska to oty�o��! Wynika to najprawdopodobniej z nieracjonalnego sposobu �ywienia, w kt�rym g��wn� rol� gra zwi�kszone spo�ywanie energii, tj. w�g�lowodan�w i t�uszcz�w. Powszechnie uwa�a si�, r�wnie� taki pogl�d wyra�aj� naukowcy, �e zalecenia co do sposobu �ywienia si� kobiet ci�arnych, zar�wno ilo�ciowe, jak i jako�ciowe, powinny w pewnej mierze uwzgl�dnia� rodzinne tradycje i wzory �ywienia. Nie zawsze jednak s� one racjonalne, wykazuj� cz�sto znaczne odchylenia od zale�ce�, kt�rych s�uszno�� udowadniaj� badania naukowe. W Polsce normy �ywienia zalecane kobietom ci�arnym s� wy�sze ni� w zachodnich krajach europejskich i w Stanach Zjednoczonych. W 1989 roku opracowano w Stanach Zjednoczonych kolejne, przyj�te w �wiecie tzw. dzienne zalecenia �ywienia � RDA, z kt�rych wylicza si� dzienne racje pokarmowe. Maj� one t� zalet�, �e u zdrowych kobiet w ci��y pokrywaj� potrzeby �ywieniowe ich organizmu, zapewniaj� prawid�owy rozw�j p�odu, lecz nie prowadz� do nadmiernego przyrostu wagi cia�a kobiety w ci��y. Zapotrzebowanie energetyczne wzrasta o 10% w pierwszej po�owie, a o 20% w drugiej po�owie ci��y w stosun�ku do zapotrzebowania przed ci���. Zar�wno przed ci���, jak i w cza�sie ci��y jest r�ne w zale�no�ci od wieku, wykonywanej pracy, a tak�e oty�o�ci (nadwagi) czy niedo�ywienia. Dlatego w pewnych granicach zr�nicowane jest zapotrzebowanie zar�wno energetyczne, jak i na sk�adniki pokarmowe. Dzienna racja pokarmowa powinna dostarcza� kobiecie ci�arnej ok. 2300 kcal (9630 kJ) wg zalece� RDA, tj. o 300 kcal (1256 k J) wi�cej ni� w okresie przed ci���, ewentualn� dzienn� racj� pokarmow� spo�ywa�n� przed ci��� nale�y zwi�kszy� o 300 kcal (1256 kJ) � wyliczenia patrz ni�ej (tab. l). 23 Tabela l Energia/sk�adnik pokarmowy Kobieta nieci�arna ci�arna karmi�ca Energia (kalorie) 2200 +300 +500 (kJ) (9211) (+1256) (+2093) Bia�ko og�em (g) 44 +30 +20 Witamina A (j.m.) 5000 +1250 +2500 Witamina D (fig) 10 10 10 (400 J.m.) (400 j.m.) (400 j.m.) Witamina E (mg) 8 +2 +3 Witamina C (mg) 60 +20 +40 Tiamina � witamina Bi (mg) 1,0 +0,4 +0,5 Ryboflawina � witamina B; (mg) 1,2 +0,3 +0,5 Niacyna (mg) 13 +2 +5 Witamina B,, (mg) 2 +0,6 +0,5 Folacyna (mg) 400 +400 +100 Witamina B^ (//g) 3.0 +1 + 1 Wap� (mg) 800 +400 +400 Fosfor (mg) 800 +400 +400 Magnez (mg) 300 +150 +150 �elazo (mg) 18 + 30�60 + 30�60 Cynk (mg) 15 +5 +10 Jod (fig,) 150 +25 +50 Zalecane spo�ycie bia�ek, t�uszcz�w, w�glowodan�w, witamin i soli mineralnych � wyb�r produkt�w spo�ywczych jako �r�d�a tych sk�adnik�w Bia�ko jako podstawowy materia� budulcowy (tj. bia�ko zwierz�ce) jest szczeg�lnie potrzebne kobiecie ci�arnej i szybko rosn�cemu w jej �onie dziecku. Potrzeby dotycz� przede wszystkim pe�nowarto�ciowego bia�ka zwierz�cego, kt�re dostarcza aminokwasy nie produkowane przez or�ganizm cz�owieka. W ca�kowitej, zalecanej ilo�ci bia�ka, bia�ko zwierz�ce powinno stanowi� 50%. Og�ln� ilo�� bia�ka w dziennej racji pokar�mowej nale�y zwi�kszy� o ok. 30 g. Bogatym �r�d�em bia�ka zwierz�ce�go s�: mleko, sery, jaja i mi�so, natomiast bia�ka ro�linnego � produk�ty zbo�owe (chleb, kasze, makarony), a tak/e jarzyny str�czkowe. Bia��ko ro�linne z tych produkt�w wykorzystywane jest do cel�w budul�cowych. je�eli ��czymy je z jakim� produktem zawieraj�cym bia�ko pochodzenia zwierz�cego. Natomiast spo�ywanie du�ych ilo�ci bia�ka w ubogiej energetycznie racji pokarmowej nie spe�nia cel�w budul- 24 cowych, gdy� zu�ywane jest dla dostarczenia energii (kalorii). O tym nale�y pami�ta�. M�ode kobiety, kt�re nie chc� znacznie zwi�kszy� wagi cia�a w czasie ci��y, powinny ograniczy� ilo�� chleba, ziemniak�w, czy t�uszcz�w, zmniejszaj�c w ten spos�b ilo�� energii zalecanej w cza�sie ci��y. Spo�ywaj�c w to miejsce mi�so, jaja i sery, doprowadzaj� do diety niewyr�wnanej, nieracjonalnej, nie pokrywaj�cej potrzeb ci�arnej i rosn�cego p�odu, bowiem bia�ko zwierz�ce zawarte w tych produktach zostaje wtedy zu�yte przez organizm do cel�w energetycznych. Bia�ko w ca�ej warto�ci kalorycznej diety powinno stanowi� ok. 11% (Ig bia�ka to 4 kalorie). T�uszcze natomiast s� bogatym �r�d�em energii i w diecie kobiety ci�arnej powinny dostarcza� ok. 30% warto�ci energetycznej racji po�karmowej (l g t�uszczu to 9 kalorii). Powinny one pochodzi� z r�nych produkt�w spo�ywczych, jak mas�o, oleje ro�linne (np. s�onecznikowy, sojowy, rzepakowy bezerukowy), a najmniej ze s�oniny i smalcu. R�norodne t�uszcze stosowane w diecie dostarczaj� kwas�w t�uszczowych niezb�dnych dla prawid�owych przemian organizmu matki i p�odu. T�uszcze s� r�wnie� �r�d�em witamin rozpuszczalnych w t�uszczach, kt�rych organizm cz�owieka sam nie produkuje. W�glowodany powinny pokrywa� (50�60%) , tj. ok. 300 g og�l�nego zapotrzebowania kalorycznego (l g w�glowodan�w = 4 kcal). Ich �r�d�em s� produkty zbo�owe: chleb, kasze, makarony, ry�, warzywa i owoce, a tak�e cukry i s�odycze. Te ostatnie powinny by� spo�ywane w minimalnych ilo�ciach. W�glowodany z�o�one (skrobia ro�linna i zwierz�ca), kt�rych �r�d��em s� pierwsze z wymienionych produkt�w, rozk�adaj� si� w przewo�dzie pokarmowym na cukry proste, kt�re pokrywaj� potrzeby organiz�mu, a nie szkodz� tak jak sacharoza zawarta w s�odyczach (dwu-cukier), stanowi�ca cukier spo�ywczy. Powoduje ona pr�chnic� z�b�w, tak�e przyspiesza procesy mia�d�ycowe w naczyniach krwiono�nych, mo�e prowadzi� do oty�o�ci. W ci��y zwi�ksza si� r�wnie� zapotrzebowanie na witaminy, sole mineralne i wod�. Witaminy � nale�y szczeg�lnie pami�ta� o kilku witaminach, kt�rych niedob�r mo�e zagra�a� zdrowiu ci�arnych. a'iiy/.s foliowy � znany jest fakt du�ego zapotrzebowania na t� wita�min� w czasie ci��y, dlatego nale�y pami�ta� o codziennym spo�ywaniu Iblacyny (nieodzownej w przemianach gwa�townie rosn�cych tkanek p�odu), w ilo�ci 400�800 mikrogram�w. Dobrym naturalnym �r�d�em tolan�w (zwi�zki typu kwasu foliowego) bardzo szeroko rozpowszech�nionych \v przyrodzie s� tkanki wielu ro�lin i zwierz�t. W najwi�kszych ilo�ciach folany wyst�puj� w zielonych warzywach li�ciastych, takich 25 jak sa�ata, szpinak, czy broku�y. Bogatym �r�d�em folan�w s� w�troba, mi�so i dro�d�e. Pami�ta� tak�e nale�y o zwi�kszonym zapotrzebowaniu na witamin� A i D. S� to witaminy rozpuszczalne w t�uszczach. Witamin� A znaj�dujemy w ma�le, mleku, serach i jajach, a tak�e w marchwi, pomido�rach i innych warzywach. Natomiast witamina D wyst�puje w t�usz�czach zwierz�cych w zbyt malej ilo�ci, by pokry� zapotrzebowanie. Nale�y j� dostarcza� z preparat�w farmaceutycznych w ilo�ci ok. 500 jednostek dziennie. W takiej ilo�ci zawarta jest w tabletkach multi-witaminy (Polfa) lub w polskich oleistych preparatach witaminy D � l kropla zawiera ok. 450 j.m. tej witaminy. Rozpuszczalna w t�uszczach jest te� witamina E. Zapotrzebowanie na ni� w ci��y wzrasta umiarkowanie. Znacznie zwi�ksza si� jedynie przy spo�ywaniu diet zawieraj�cych oleje ro�linne. Bogatym �r�d�em witami�ny E s� ca�e ziarna zb�, zielone warzywa li�ciaste � kapusta, sa�ata, szpinak i inne. Inne witaminy takie jak witaminy : grupy B w diecie prawid�owo od�ywiaj�cej si� ci�arnej pokrywaj� jej zapotrzebowanie. Nale�y wie�dzie�, �e w�a�ciwy, wy�ej opisany, dob�r produkt�w spo�ywczych w diecie zapewnia pokrycie na wszystkie witaminy, poza witamin� D. Je�eli dodajemy witaminy do diety z preparat�w wielowitaminowych zawieraj�cych zawsze witamin� A, a tak�e cz�sto witamin� D w dawce 1000 j.m./1 tabletk�, mo�emy przekroczy� zapotrzebowanie na te wita�miny, co mo�e wp�yn�� niekorzystnie na p��d. Witaminy w postaci �rodk�w farmaceutycznych nale�y wi�c u�ywa� pod kontrol� lekarza. Sole mineralne � stanowi� nieodzowne w �ywieniu sk�adniki po�karmowe, kt�re � tak jak wymienione poprzednio � musz� by� codziennie dostarczane organizmowi � matce i noszonemu w jej �onie dziecku. Dlatego r�wnie� zapotrzebowanie na te sk�adniki pokarmowe-wzrasta w czasie ci��y. Niedob�r niekt�rych z nich, je�eli nie s� dostar�czane, daje szybko zna� o sobie w postaci r�nych objaw�w, jak np. niedokrwisto�� u kobiet �le od�ywiaj�cych si�. �elazo � zapotrzebowanie na ten pierwiastek w okresie ci��y jest du�e. W drugiej po�owie ci��y nie pokrywa go nawet zr�wnowa�ona dieta zawieraj�ca ok. 15 mg �elaza. Nale�y wtedy dodatkowo codzien�nie przyjmowa� 30�60 mg �elaza z preparat�w farmaceutycznych, zapisanych przez lekarza. Utrzymuje to st�enie �elaza w organizmie ci�arnej, a tak�e pozwala na odk�adanie si� �elaza u p�odu. Ten zapas wystarcza donoszonemu niemowl�ciu na 2�3 miesi�cy po urodzeniu. Dobrym �r�d�em �elaza s�: mi�so, podroby, jak w�troba, ��tko jaj, jarzyny, takie jak szpinak, fasola i groch. 26 Wap� jest pierwiastkiem wykazuj�cym najwi�kszy wzrost zapotrzebo�wania w czasie ci��y. Wynika to ze wzrastaj�cych potrzeb p�odu w dru�giej po�owie ci��y. Szybko rozwijaj�cy si� w tym czasie uk�ad kostny p�odu wymaga du�ych ilo�ci materia�u budulcowego. W stosunku do drugiego miesi�ca �ycia p�odowego potrzeby te wzrastaj� wi�cej jak 10-krotnie. Wymaga to zwi�kszenia norm zalecanych w �ywieniu przed ci��� o 100%, a nawet wi�cej � do 1,5�2 g dziennie. Takie ilo�ci mo�e pokry� jedynie dieta zawieraj�ca odpowiednie ilo�ci mleka i pro�dukt�w mlecznych. S�d jest pierwiastkiem odk�adaj�cym si� w tkankach matki i p�odu. Prawid�owa wyr�wnana dieta zawieraj�ca mi�so, jaja, mleko i produk�ty zbo�owe, tj. pokrywaj�ca zapotrzebowanie na bia�ko zwierz�ce, do�starcza odpowiedniej ilo�ci sodu (i chloru) i nie wymaga dodatkowego solenia potraw. U�ywanie soli kuchennej jako dodatku do potraw, wynikaj�ce cz�sto ze z�ego przyzwyczajenia przed ci���, mo�e dla ci�a�rnej by� szkodliwe, szczeg�lnie w przypadku obrz�k�w i nadci�nienia. Inne sole mineralne (pierwiastki) dostarczane s� w odpowiedniej ilo�ci, je�li ci�arna kobieta od�ywia si� prawid�owo. Poza wy�ej wymieniony�mi wskaz�wkami prawid�owe od�ywianie si� ci�arnej oznacza r�wnie�, �e jej dieta jest pe�nowarto�ciowa, urozmaicona, �atwo strawna, smacz�na. Ka�dy posi�ek zjadany w ci�gu dnia, a powinno tych posi�k�w by� 5. powinien zawiera� wszystkie niezb�dne dla ci�arnej i p�odu sk�ad�niki pokarmowe w odpowiednich ilo�ciach. W pocz�tkowym okresie ci��y przy braku �aknienia, wymiotach, �aknieniu opacznym (tzn. ch�ci jedzenia ,,dziwnych" potraw lub produkt�w), nadwra�liwo�ci na zapa�chy, nale�y diet� w miar� mo�liwo�ci przez ten przemijaj�cy okres dostosowa� do tych fizjologicznych stan�w. W czasie ci��y nie wolno pi� alkoholu, mocnej kawy, ani pali� papieros�w. Zalecenia stosowania sk�adnik�w pokarmowych, kt�re kobieta ci�a�rna powinna spo�ywa� w swoich codziennych posi�kach, w por�wnaniu ze sk�adem diety w okresie przed ci���, przedstawia tab. l. Na podstawie wy�szych ilo�ci energii i sk�adnik�w pokarmowych dla kobiety przed ci���, umiarkowanie pracuj�cej (2300 kcal = 9630 kJ), niekt�rzy autorzy zalecaj� w ci��y zwi�kszenie ilo�ci energii o 500 kcal (2093 kJ) dziennie, bia�ka o 25 g, t�uszczu o 15�20 g, w�glowodan�w o ok. 70 g, a tak�e wy�sze dzienne dawki witamin z grupy B o 0,5 do podwojenia tej dawki. Ilo�ci zalecane przez RDA wymienione w tab. l zapewniaj�, jak wykaza�y odpowiednie badania naukowe, optymalny przyrost wagi cia��a w czasie ci��y, tj. 10�12 kg kobietom zdrowym z prawid�ow� wag� cia�a przed ci���. Przy tym akceptowane jest zalecenie jedzenia zgodnie 27 z wykazywanym przez kobiet� ci�arn� �aknieniem, z tym zastrze�e�niem, �e po okresie zwi�kszonego �aknienia w pierwszym trymestrze, cz�stych wtedy wymiot�w, w nast�pnych okresach ci��y apetyt powi�nien by� zaspokajany z wykorzystaniem okre�lonych produkt�w spo�y�wczych dostarczaj�cych nieodzowne sk�adniki pokarmowe, jak opisano to wy�ej. Czasami brak wiedzy o odpowiednim od�ywianiu sprawia, �e kobiety ci�arne zaspokajaj�c apetyt zjadaj� potrawy smaczne i poci�gaj�ce, ale nie pokrywaj�ce potrzeb �ywieniowych kobiety ci�arnej, co mo�e spo�wodowa�, zar�wno u kobiety, jak i u p�odu, zaburzenia w od�ywianiu, najcz�ciej niedobory �ywieniowe u matki, a tak�e u p�odu. Kobiety w ci��y, u kt�rych nast�pi� niewielki przyrost wagi cia�a, przy prawid��owym przyro�cie u p�odu, powinny wiedzie�, �e dzieje si� to kosztem ich tkanek, kt�re s� �r�d�em sk�adnik�w pokarmowych dla p�odu pokrywaj�cego kosztem matki swoje potrzeby �ywieniowe. Matce mo�e nie wystarcza� nawet na odnow� w�asnych tkanek. W przypadku nadmiernego przyrostu wagi cia�a ci�arnej, najcz�ciej dzieje si� to na skutek nadmiernego spo�ywania w�glowodan�w, waga matki przyrasta, ale je�eli p��d rozwija si� prawid�owo, czyni to znowu kosztem tkanek matczynych, co podtrzymuje sta�y, cz�sto gwa�towny przyrost tkanek p�odu. Przedstawiony spos�b od�ywiania si� kobiety ci�arnej zaleca si� kobietom umiarkowanie pracuj�cym zawodowo, bez du�ego wysi�ku fizycznego, b�d� zajmuj�cych si� gospodarstwem domowym, co nie wymaga du�ego wysi�ku fizycznego, bowiem �wiczenia i umiarkowany wysi�ek fizyczny s� wr�cz wskazane w czasie ci��y. Wyniki bada� naukowych nad wp�ywem �wicze� i wysi�ku fizycz�nego na przebieg ci��y wskazuj�, �e kobiety ci�arne mog� bezpiecznie pracowa� fizycznie, stosuj�c wysi�ek, do jakiego by�y przyzwyczajone przed ci���, pod warunkiem, �e przerywaj� t� prac� w momencie, kiedy s� zm�czone. Pod koniec ci��y jednak dochodzi do rozlu�nienia sta�w�w biodrowych i zmienia si� �rodek ci�ko�ci cia�a kobiety ci�arnej i wtedy powsta� mo�e zagro�enie niedonoszenia ci��y. Ka�dy wysi�ek fizyczny zwi�ksza wydatek energetyczny i je�li wynika z wykonywanego zawodu, to zwi�ksza stale zapotrzebowanie na energi� i sk�adniki pokarmowe, przede wszystkim te, kt�re stanow� jej �r�d�o. tj. w�glowodany i t�uszcze. W por�wnaniu z kobiet� nie pracuj�c� zawodowo lub wykonuj�c� prac� nie wymagaj�c� wysi�ku fizycznego (np. praca siedz�ca i jej podobna), kobieta pracuj�ca fizycznie powinna spo�ywa� o 500 kcal (2093 k J) wi�cej. Kobieta ci�arna pracuj�ca zawodowo fizycznie wymaga r�wnie� 28 o 10 g wi�cej bia�ka (np. zawartego w ok. 35 g mi�sa), 75�100 g wi�cej w�glowodan�w z�o�onych (np. z odpowiedniej porcji makaronu), a tak��e o 10 g wi�cej t�uszczu (np. oleju do potraw). W takich warunkach wysi�ek fizyczny mo�e by� stosowany przez ca�y okres ci��y z za�strze�eniami wy�ej opisanymi. Przyk�ady ca�odziennych posi�k�w w zale�no�ci od pory roku Dieta kobiety ci�arnej musi by� wywa�ona, oparta na pe�nowarto��ciowych produktach spo�ywczych o dobrej jako�ci higienicznej. Dieta ta powinna si� sk�ada� z potraw i posi�k�w przygotowywanych zgodnie z zasadami racjonalnego �ywienia. Podstawowe zasady przyj�te w �ywieniu kobiety ci�arnej: � stosowanie diety �atwo strawnej, niedosalanej (z wyj�tkiem innych specjalnych zalece� lekarza ginekologa); � uwzgl�dnianie pi�ciu posi�k�w w ci�gu dnia o warto�ci energetycz�nej r�wnej ok.: I �niadanie 400�600 kcal (1675�2512 kJ), II �niadanie 300 kcal (1256 kJ), obiad 600�800 kcal (2512�3349 kJ), podwieczorek 300 kcal (1256 kJ), kolacja 600 kcal (2512 kJ); � wykorzystywanie w �ywieniu tych produkt�w, kt�re dostarczaj� g��wnie pe�nowarto�ciowego bia�ka i witamin, czyli mleka, napoj�w mlecznych fermentowanych � kefiru lub jogurtu, ser�w twarogowych, mi�sa chudego, drobiu, ryb, jaj, warzyw, owoc�w oraz ciemnego pie�czywa; � unikanie produkt�w ci�ko strawnych oraz b�d�cych �r�d�em du��ej ilo�ci t�uszczu i w�glowodan�w. S� to g��wnie: t�uste sery, t�uste kie�basy, ryby w oleju, s�odkie kremy, czekolada, cukier, ciastka, bia�e pieczywo, warzywa str�czkowe (groch, fasola), cebulowe i kapustne; � stosowanie �ywno�ci �wie�ej lub mro�onej z minimalnymi stratami sk�adnik�w od�ywczych, w tym witamin (dotyczy to g��wnie owoc�w, warzyw, oraz mi�sa); � wykorzystywanie r�norodnych produkt�w spo�ywczych urozmai�caj�cych diet�, wzbudzaj�cych apetyt i �aknienie; � ilo�� p�yn�w (��cznie z posi�kami) w ci�gu dnia nie powinna by� wi�ksza ni� l�1,5 l, w tym mleko, soki, woda. Unika� nale�y mocnej kawy. herbaty, nie pi� alkoholu w �adnej postaci. 29 Ilo�ci produkt�w, kt�re nale�y wykorzysta� w ci�gu dnia w potrawach: 1. produkty bialkowe mleko 750 g ok. 3 szklanek ser fermentowany 30 g ok. 3 plasterk�w twar�g ok. 35 g trzy czubate �y�ki jaja l szt. mi�so, w�dliny, ryby, podroby 200 g 2. produkty t�uszczowe mas�o 20 g cztery p�askie �y�eczki �mietana 30 g ok. 1,5 �y�ki inne t�uszcze (oleje ro�linne smalec, s�onina) 20 g 2,5 �y�eczki oleju 3. produkty zbo�owo-w�glowodanowe m�ka, kasze ok. 75 g pieczywo ok. 280 g l bu�ka + 4 kromki chleba cukier* 55 g 5 pe�nych �y�eczek przetwory owocowe* 35 g np. 2 pe�ne �y�eczki d�emu lub miodu ziemniaki 300 g 3 ziemniaki �redniej wiel�ko�ci warzywa r�ne ok. 500 g owoce ok. 200 g np. l du�e jab�ko lub 8 �li�wek lub 5 moreli Potrawy i posi�ki powinny by� �wie�o przygotowywane. Je�li przygotowywa�ne s� wcze�niej musz� by� po ugotowaniu sch�odzone i przechowywane w lod�w�ce, nie d�u�ej jednak ni� 24 godziny. Po odgrzaniu takich potraw wskazany jest dodatek drobno posiekanej natki pietruszki, aby wzbogaci� je w witamin� C. * Przy nadwadze nale�y wykluczy� z diety. 30 przyk�ady jad�ospis�w ca�odziennych dla kobiety ci�arnej (II polowa ci��y) O warto�ci energetycznej ok. 2500�2800 kcal (10467�11723 kJ) i war�to�ci od�ywczej r�wnej: bia�ko ok. 80 g, t�uszcz ok. 80 g, w�glowodany ok. 350�420 g Jad�ospis l (wiosenny) / �niadanie 250 g mleko 50�100 g pieczywo jasne i ciemne 10 g mas�o 30 g ser edamski, 40 g kie�basa szynkowa 100 g owoce sezonowe (truskawki, jab�ka) // �niadanie 150 g bawarka 150 g sa�atka jarzynowa 25�50 g bu�ka pszenna obiad 300 g ros� z makaronem 150 g sztuka mi�sa w sosie koperkowym 300 g ziemniaki 200 g sur�wka z marchwi i jab�ka podwieczorek 250 g budy� mleczno-owocowy 10 g biszkopt kolacja 250 g mleko ukwaszone 50 g jajo sadzone 45 g kasza gryczana 50 g sa�ata zielona ze �mietan� Jad�ospis 2 (letni) / �niadanie 250 g kakao 50 g pieczywo pszenne 10 g mas�o 30 g ser ��ty 100 g owoce (maliny, poziomki, porzeczki) 31 // �niadanie 250 g koktajl mleczny z zielonym koperkiem 25�50 g pieczywo ciemne 5 g mas�o 20 g szynka obiad 300 g barszcz zabielany 250 g (3 szt.) nale�niki z serem 150 g kompot (z jab�ek lub porzeczek i malin) podwieczorek 25�50 g ciasto dro�d�owe 250 g nap�j mleczno-owocowy kolacja 50�100 g kie�basa par�wkowa 200 g ziemniaki 100 g kalafior gotowany, 5 g mas�o 150 g kefir Jad�ospis 3 (jesienny) / �niadanie 250 g zupa mleczna 50�100 g pieczywo mieszane 10 g mas�o 80 g pasta z sera i ryby w�dzonej 20 g sa�ata zielona // �niadanie 200 g koktajl mleczno-owocowy 25 g sucharki obiad 200 g zupa � krem selerowy 100 g kotlet schabowy 300 g ziemniaki 100 g sur�wka z pomidor�w 150 g kompot (gruszki, jab�ka, �liwki) podwieczorek 250 g kisiel mleczny z owocami 32 kolacja 200 g bawarka 50�100 g pieczywo mieszane 10 g mas�o 40 g w�dlina 30 g ser ��ty 100 g jab�ko Jad�ospis 4 (zimowy) / �niadanie 250 g kawa zbo�owa z mlekiem 50�100 g pieczywo ciemne 10 g mas�o 40 g w�dlina 50 g sernik z owocami // �niadanie 200 g kakao 25�50 g grzanka z musem jab�kowym obiad 300 g zupa neapolita�ska 100 g kotlet mielony 300 g ziemniaki 100 g buraczki zasma�ane 100 g sur�wka z kapusty bia�ej i marchwi podwieczorek 75 g (3 szt.) jab�ka w cie�cie 150 g jogurt kolacja 250 g zupa mleczna lub herbata z mlekiem 25�50 g pieczywo mieszane 10 g mas�o 50�100 g sa�atka z jajem �vw enie d/ieci /drowvch Przygotowanie si� kobiety ci�arnej do karmienia piersi� (laktacji) Laktacja (wydzielanie mleka z piersi kobiety � matki) jest naturalnym przed�u�eniem cyklu rodzenia. Jest to proces fizjologiczny ujawniaj�cy si� wraz z zako�czeniem ci��y, ale zaczynaj�cy si� przeobra�aniem si� budowy piersi i wytwarzaniem bardzo ma�ych ilo�ci mleka ju� na pocz�tku ci��y. Zawi�zki przysz�ego, wydzielaj�cego gruczo�u piersio�wego s� obecne u dziewczynki od urodzenia; ale dopiero w okresie pokwitania przybieraj� kszta�t kobiecych piersi. Pod wp�ywem odpo�wiednich hormon�w rozwijaj� si� w gruczole piersiowym przewody wyprowadzaj�ce, uk�ad zrazik�w i p�cherzyk�w, z kt�rych zbudowane s� piersi kobiety. Rozw�j tej tkanki jest bardzo intensywny w czasie ci��y, kiedy to kom�rki gruczo�owe zaczynaj� wytwarza� t�uszcz mleka i bia�ko nied�ugo przed porodem. Jednak dzia�aj�ce w czasie ci��y hormony hamuj� wydzielanie mleka do p�cherzyk�w i drobnych prze�wod�w w okresie ci��y. Zaraz po porodzie inne hormony sprzyjaj�ce wydzielaniu mleka powoduj� szybkie wype�nienie nim przewod�w wy- Ryc. 6. �uk odruchowy wydalania mleka. 34 prowadzaj�cych, gotowych do opr�nienia najlepiej przez ssanie dziec�ka. Jest to bodziec zewn�trzny powoduj�cy sta�e wytwarzanie mleka przez kom�rki gruczo�owe i wydalanie go do przewod�w wyprowadza�j�cych. Ze strony matki bod�cem powoduj�cym tworzenie mleka i pod�trzymuj�cym ten wspania�y akt natur