Strona 1 HISTORIA POWSZECHNA ANDRZEJ WYCZAŃSKI Wydanie drugie WIEK XVI WARSZAWA 1987 • WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE 1 Strona 2 Okładkę i obwolutę projektowała KALINA ZARZYCKA Redaktor LECH CHMIEL Redaktor techniczny KRYSTYNA MILEWSKA Korektorzy HANNA PIETRZAK, ELŻBIETA ZARZYCKA Mapy LECH CHMIEL i IWONA ZIEMKIEWICZ Ilustracje ST. ARCZYŃSKI, Z. GAMSKI, T. HERMAŃCZYK, H. ROMANOWSKI, ST. SOBKOWICZ Indeksy opracował CEZARY KUKŁO © Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1983 ISBN 8.1-02-00509-6 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1987 Wydanie drugie Nakład 69820+180 egz. Arkuszy: drukarskich 15,5 + 3 wkł.; wydawniczych 23,98 Zamówiono 1986.07.11 Podpisano do druku 1986.10.28 Druk ukończono w lipcu 1987 r. Papier offset, kl. V, 70 g, rola 70 cm Zam. nr 3334/961, 1095 Zakłady Graficzne im. KHN w Bydgoszczy Druk z zachowanych materiałów poprzedniego wydania 2 Strona 3 I. KRAJE POZAEUROPEJSKIE W DOBIE WIELKICH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH Europa a kraje pozaeuropejskie tkactwa, metalurgii czy budownictwa, są nie- w XVI stuleciu mal analogiczne w niektórych krajach po- zaeuropejskich, szczególnie azjatyckich tego Dawniejsza historiografia pojmowała hi- okresu. Rozwinięte formy społeczeństwa kla- storię powszechną jako historię Europy, jedy- sowego, zorganizowane przez nie silne, scen- nego cywilizowanego dawniej świata. Sche- tralizowane monarchie, znajdowały się rów- mat spuścizny cywilizacyjnej Europy nawią- nież na pozostałych kontynentach, przy czym zywano jedynie, poprzez starożytny Rzym i w łonie ukształtowanego społeczeństwa klaso- Grecję, do klasycznego Egiptu, Asyrii i Babi- wego, feudalnych Chin czy Japonii, gospodar- lonii, niekiedy napomykano również o odręb- ka towarowo-pieniężna dawała początek sto- nych cywilizacjach Chin i Indii. W tym ro- sunkom produkcji, które mogły prowadzić do zumieniu historyków dzieje powszechne obej- przyszłych kapitalistycznych form gospoda- mowały świat szerzej dopiero z chwilą, gdy rowania. Nawet nauka, nie mówiąc o trud- Europejczycy zaczęli dokonywać odkryć i niejszych do porównywania przejawach kul- podbojów; oni dopiero włączali obce lądy i tury, jak literatura, sztuka czy muzyka, znaj- ludy do cywilizowanego świata, przynosili im i dowała poza Europą możliwości poważnego rozpowszechniali kulturę, włączając je w krąg rozwoju i to tak w dziedzinie nauk społe- postępu i głównego nurtu dziejów ludzkości. cznych (np. filozofia, historia), jak i przyrod- Studia nad dziejami i kulturą ludów po- niczych (np. astronomia, medycyna). Różny zaeuropejskich, rozwinięte szczególnie w był oczywiście stopień historycznego rozwoju ostatnich latach, nakazują odrzucić ten ściśle ludów Azji, Afryki czy Ameryki. Bardziej niż europejski punkt widzenia. Poza oddzieloną w Europie nierówny był także rozwój poszcze- od reszty świata, długo jeszcze zapóźnioną w gólnych ludów w obrębie tego samego konty- swym rozwoju ludnością Australii, inne kon- nentu. Gdy ekspansja europejska doprowa- tynenty pozaeuropejskie stworzyły własne, dziła do zahamowania, przerwania czy zni- oryginalne kultury, państwa i społeczeństwa, szczenia nawet istniejących dotąd cywilizacji, wyprzedzając nieraz ludy Europy, szczególnie podporządkowując kraje pozaeuropejskie w czasie europejskiego wcześniejszego śred- swym wpływom i władzy, Europa sama prze- niowiecza. Także i w okresie odkryć geografi- jęła wiele z ich dorobku, który wszedł trwale cznych przełomu XV i XVI w. przewaga roz- do ogólnoświatowej cywilizacji i kultury. woju Europy nie była jeszcze zdecydowana, ani też narzucenie hegemonii politycznej, gos- podarczej i kulturalnej przez Europejczyków Stosunki w Azji w XVI w. ludności innych kontynentów nie było kwestią przesądzoną. Techniki produkcji w zakresie Do najbardziej rozwiniętych połaci świata narzędzi, umiejętności uprawy roli i hodowli, poza Europą należały kraje azjatyckie. Nie podobnie poziom rzemiosła, na przykład były one obce Europejczykom, lecz przed o- 3 Strona 4 kresem wielkich odkryć geograficznych, przez wy chińskie sięgały Mongolii, emigracja chiń- całe średniowiecze, kontakty.te ograniczały ska rozprzestrzeniała się na Filipiny, Indonez- się, poza najbliższymi rejonami Azji Przed- ję, Syjam, Birmę, a statki handlowe chińskie niej, do wymiany handlowej, prowadzonej docierały niekiedy nawet do wybrzeży Afryki. głównie przez arabskich kupców-pośredni- Nie był to jednak okres rozkwitu politycznego ków. Zdarzały się niekiedy sporadyczne dale- Chin, co wiązało się z sytuacją wewnętrzną kie wyprawy podróżników-kupców czy misjo- państwa dynastii Ming, szczególnie jego narzy, ale nie istniało dążenie do trwałej eks- strukturą społeczną i polityczną oraz rozwo- pansji politycznej czy gospodarczej i do pod- jem stosunków międzynarodowych w tej częś- porządkowywania sobie tych obszarów. Azja ci Azji. była nie tylko konkurentką Europy w zakresie Społeczeństwo chińskie XVI stulecia było w rozwoju historycznego swych ludów, była jed- pełni rozwiniętym społeczeństwem feudal- nocześnie silniejsza ludnościowo, bogatsza w nym. Ziemia należała do cesarza, feudałów zasoby materialne i stworzyła większe orga- świeckich i duchownych. W XVI i XVII w. nizmy polityczne, niż to było możliwe w Euro- następowała przy tym wyraźna koncentracja pie tego okresu. Obszar Azji można przy tym własności ziemskiej tak w zakresie dóbr pry- podzielić na bardziej rozwinięte kraje wschod- watnych, jak i cesarskich. Odbywało się to niej i południowej części kontynentu, gdzie jednak nie tyle poprzez osadnictwo w obrębie żyły ludy osiadłe, rolnicze, o rozwiniętym rze- terenów należących do wielkiej własności, co miośle i handlu, wysokiej cywilizacji i wielkich drogą likwidacji drobnej własności chłopskiej. organizmach politycznych oraz tereny środ- Formalnie bowiem nie istniało wówczas w kowe i częściowo północne, których mie- Chinach poddaństwo chłopskie, zachowała szkańcy stali na niższym poziomie kultury; się nawet znaczna grupa wolnych chłopów, były to często ludy koczownicze i pasterskie posiadaczy ziemi. Jednakże ciężary skarbowe czy nawet zbieracko-myśliwskie na północy, i zadłużenie na lichwiarskich warunkach skła- posiadające bardziej płynne lub niewyrobione niały ich często do wyzbywania się ziemi na formy polityczne. We wschodniej Azji do naj- korzyść książąt, dworu, urzędników czy in- bardziej rozwiniętych należały Chiny, Japonia nych feudałów, by gospodarować na niej dalej i Korea, w południowej — Indie, Persja i In- w charakterze dzierżawców. Stąd też więk- donezja. Bardziej efemeryczne politycznie by- szość ludności chłopskiej stanowili nie posia- ły: rozwinięte cywilizacyjnie kraje Kaukazu dający własnej ziemi drobni dzierżawcy. Cię- (Armenia, Azerbejdżan, Gruzja), mniej rozwi- żary chłopskie składały się z podatków w na- nięte kraje Azji Środkowej (Buchara, Turkie- turze (od 1581 r. zamienionych na pieniężne), stan) i najbardziej zapóźnione koczownicze które zwykle stanowiły dziesiątą część ogółu ludy Mongolii czy wreszcie prymitywne sybe- zbiorów oraz z renty feudalnej, sięgającej czę- ryjskie plemiona. stokroć połowy zbiorów gospodarstwa. Do tych obciążeń dochodziły jeszcze obowiązko- we posługi budowlane i transportowe. Chłopi Rozwój społeczny i gospodarczy Ghin byli zorganizowani we wspólnoty wiejskie ze starostą na czele, która to organizacja miała Chiny przełomu XV i XVI stulecia były naj- na celu ułatwienie kontroli nad wspólnotą ze większym organizmem politycznym ówczes- strony państwa oraz egzekwowania obowiąz- nego świata. Rozciągały się na przestrzeni ków skarbowych. około 9 milionów km2, w początkach XVI w. Rozwiniętym formom gospodarki feudal- zamieszkiwało je ponad 60 milionów ludnoś- nej na wsi odpowiadały rozwinięte w jeszcze ci, której liczba stale wzrastała, by w połowie większym stopniu formy gospodarki XVII w. zbliżyć się do 100 milionów. Poza towarowo-pieniężnej i rzemiosła. Rzemiosło terenem Chin właściwych cesarstwu chińskie- wiejskie i miejskie, tak ludzi cesarskich, jak i mu podporządkowane były jako kraje lenne: prowadzone na rachunek prywatnych feuda- Tybet, Korea i Wietnam. Jednocześnie wpły- łów, wytwarzało szeroki wachlarz produktów, 4 Strona 5 spisy robotników i zobowiązanych do pracy chłopów lub też osadzała pracowników na niewielkich działkach roli przy zakładzie pracy. Mimo że część produkcji rzemieślniczej prowadzona była na wsi, wzrastały miasta rzemieślnicze-handlowe, z których największe znaczenie uzyskały Nankin i Pekin. Ten ostat- ni w początkach XVI w. liczył już około 600 tysięcy mieszkańców. Towary bardziej maso- we w handlu wewnętrznym przewożono głów- nie drogą wodną — rzekami, szczególnie Huang-ho i Jangcy, oraz Wielkim Kanałem, który łączył rejony wielkich miast w pół- nocno-wschodnich Chinach. Reglamentacja państwowa sięgała również handlu, szczególnie zagranicznego. Ten ostat- ni pierwotnie odbywał się głównie przy okazji Talere chiński poselstw, które przywoziły liczne daniny, otrzymując w zamian podarki, ponadto zaś z których specjalność Chin stanowił wyrób towarzyszący orszakom poselskim kupcy uzy- porcelany, papieru, tkanin jedwabnych i ba- skiwali prawo sprzedaży przywiezionych to- wełnianych. Produkowano również szkło, warów. Prócz tego dyplomatyczno-handlowe- broń białą i palną — co ułatwiała rozwinięta go sposobu wymiany, praktykowanego szcze- metalurgia żelaza — istniały też drukarnie. O gólnie z krajami sąsiednimi, istniał też handel stopniu specjalizacji rzemiosła świadczy wyli- zagraniczny prywatny, obłożony jednak wy- czenie 188 różnych rzemiosł w ówczesnych sokimi cłami. Z Chin wywożono głównie por- spisach podatkowych. Z kopalin wydobywa- celanę, wyroby metalowe i jedwab, przywożo- no metale kolorowe i rudę żelazną, sól, nawet no natomiast pachnidła, barwniki, lekarstwa, — znacznie zresztą wcześniej, niż to czyniono srebro, perły itp. Znacznym utrudnieniem dla w Europie — węgiel kamienny, a jako podsta- handlu morskiego były napady piratów ja- wowe źródło energii wykorzystywano spadek pońskich. W ciągu XVI stulecia do handlu z wody, która poruszała młyny. Rozbudowany Chinami włączyli się, przechwytując go sto- też był przemysł stoczniowy. pniowo, Europejczycy — Portugalczycy i Produkcją rzemieślniczą jako źródłem po- Hiszpanie, a od przełomu XVI i XVII w. Ho- ważnych dochodów interesowali się również lendrzy i Anglicy. feudałowie, a szczególnie cesarz, którego mo- nopol stanowił na przykład wyrób porcelany. To zainteresowanie masową i korzystną pro- dukcją prowadziło nie tylko do ścisłej regla- Państwo chińskie i chińska kultura mentacji rzemiosła, ale również do organizo- wania dużych zakładów wytwórczych w for- Mimo ogromnego obszaru, bardzo licznej mie manufaktury. W manufakturach takich, ludności i rozwiniętej gospodarki, państwo cesarskich czy prywatnych, zatrudniani byli chińskie tego okresu ulegało stopniowemu często chłopi zależni, pracujący tam po parę osłabieniu. Przyczyniły się do tego, prócz ruj- miesięcy w roku, jak też robotnicy najemni, nujących ludność ciężarów, związanych z częstokroć najmowani przymusowo, czasem utrzymaniem rozbudowanego, a niezbyt spra- też skazańcy i niewolnicy. By zapobiec uciecz- wnego aparatu administracyjnego, wojska i kom od ciężkiej pracy, na przykład w kopal- dworu cesarskiego, głównie dwa czynniki — niach, administracja prowadziła szczegółowe walki o władzę i korzyści z nią związane w 5 Strona 6 obrębie klasy teudałów oraz powstania uci- na przykład rzemiosła czy rolnictwa, stano- skanej ludności, głównie chłopskiej. wiących cenne źródło dla poznania ówczes- Walka o władzę miała w owym okresie dwie nych Chin, podobnie jak współczesne ency- fazy. W początkach XVI w. faktyczne rządy klopediom prace historyczno-geograficzne. centralne spoczywały w rękach wszechpotę- W dziedzinie myśli filozoficznej, obok neo- żnych na dworze eunuchów, którzy gromadzili konfucjonizmu, którego najwybitniejszy przy tym wielkie bogactwa i byli zaciekle przedstawiciel Wan-Yan-Min (Wang Jang-- zwalczani przez pozostałe grupy feudałów. min) (1472—1529) dochodził do skrajnego Pod koniec XVI stulecia wykrystalizował się idealizmu i intuicjonizmu", pojawiały się no- antagonizm pomiędzy wielkimi feudałami z we, postępowe idee, prowadzące do koncepcji jednej a miastami i „uczonymi" (tzw. związek równości społecznej, społeczeństwa bez po- „Dunlin") z drugiej strony. działu na ludzi biednych i bogatych, co wie- Jednakże w największym stopniu osłabiały lokrotnie ściągało na głosicieli tych myśli su- cesarstwo powstania ludowe. Przez cały wiek rowe represje ze strony władz. Jednocześnie XVI i pierwszą połowę XVII w poszczegól- dramat chiński stawał się w swej formie arty- nych prowincjach wybuchały większe lub stycznej prostszy i dostępniejszy dla szerokich mniejsze powstania. Udział w nich brali głów- kręgów ludności, pojawiła się także powieść nie chłopi, którzy występowali przeciw nie- fantastyczna i obyczajowa jako rodzaj literac- znośnym ciężarom feudalnym i skarbowym ki również społecznie mniej ekskluzywny. W oraz przeciwko rugowaniu ich z ziemi, a czę- architekturze miejsce monumentalnych bu- sto również rzemieślnicy i kupcy, przy czym dowli zajęły lekkie, delikatne konstrukcje; za- powstańcy—mieszczanie zwracali się szcze- częto również komponować zespoły architek- gólnie przeciwko poborcom podatkowym i toniczne, a nie tylko zajmować się poszczegól- ich nadużyciom. Powstania chłopskie w la- nymi budynkami. W sumie kultura chińska tach 1626—38 i 1639—44 przekształciły się w nie wykazywała cech schyłkowych, wprost regularną wojnę chłopską, obejmującą szereg przeciwnie, rozwijała się świetnie, łącząc bo- prowincji w północnych Chinach. Powstańcy gactwo nagromadzonych tradycji z elementa- zorganizowali na zajętych terenach własną ad- mi nowych przemian społecznych. ministrację, regularną armię, przeprowadzali konfiskaty dóbr i podział ziemi, strzegli zasa- dy sprawiedliwych cen itd. W 1644 r. wojska Rozwój społeczny i powstańcze opanowały stolicę cesarstwa Pe- gospodarczy Japonii kin, a ich główny dowódca Li-Czi-Czen (Li-- Tzu-cz'eng) ogłosił się cesarzem. Jego pano- Do najbardziej rozwiniętych pod względem wanie trwało jednak zaledwie parę. tygodni, społecznym i gcspodarczym krajów ówczes- gdyż wezwane przez feudałów na pomoc woj- nej Azji należała Japonia. Wiek XVI i pier- ska mandżurskie zajęły Pekin, osadzając na wsza połowa XVII, niewielki odcinek w dłu- tronie cesarskim swego władcę, który zapo- giej historii Chin, dla Japonii stanowił epokę czątkował nową dynastię cesarską — Cing pełną zmian i nowości w dziedzinie polity- (Ts'ing). Opór przeciw Mandżurom utrzymał cznej, społecznej, gospodarczej i kulturalnej. się jedynie w niektórych prowincjach, gdzie Lata 1460—1560 były okresem feudalnego trwał do 1683 r. rozdrobnienia. Nominalną władzę centralną Trudny okres dziejów politycznych Chin sprawował w imieniu cesarza szogun**, rezy- nie zahamował wcześniej rozwijającej się kul- dujący w Kioto, w praktyce jeanak kraj był tury, w której obecnie zaczęły się pojawiać podzielony na szereg niezależnych księstw i elementy częstokroć wyraźnie związane z przemianami społecznymi i walkami ideologi- cznymi XVI i początków XVII w. Osiągnięty * Intuicjonizm — przyznawanie intuicji głównej roli w procesie poznawczym. stan wiedzy starano się zgromadzić w formie ** Szogun (siogun) — najwyższy dowódca wojsk cesar- encyklopedii poszczególnych jej dziedzin, jak skich w Japonii, potem dyktator Japonii (XVII—XIX w.). 6 Strona 7 księstewek, skłóconych, pozostających w per- manentnej wojnie ze sobą. Stan rozbicia i anarchii nie był zjawiskiem przypadkowym i przejściowym, lecz wynikał z istniejącego układu stosunków społecznych, zwłaszcza w obrębie klasy feudałów. Japonia XVI stulecia była krajem wielkiej własności feudalnej. Niektóre z ogromnych latyfundiów obejmowały niemal całe poszcze- gólne wyspy japońskie. Ta nieliczna, a potę- żna grupa książąt i wielkich feudałów uzale- żniła od siebie drobnych feudałów, tzw. samu- rajów, w większości (pod koniec XVI w. już w 80—90%) nie posiadających własnych dóbr ziemskich i żyjących na koszt możnych. Ry- cerstwo to traktowało wojnę lądową i pirate- rię na morzu jako swe główne i jedyne zajęcie, a zarazem źródło utrzymania. Tę liczną, a nie- produktywną klasę rządzącą utrzymywało głównie chłopstwo, ujęte w karby poddań- Szkatułka z laki stwa, obciążone rentą, przede wszystkim w naturze, która wynosiła około połowy uzyski- utrudniały jednak walki wewnętrzne i zni- wanych przez nich zbiorów, oraz obowiąz- szczenia, a wzrost ciężarów i zadłużenie pro- kiem posług. Jedynie miasta, szczególnie wadziły często do zbiegostwa, a nawet po- większe, cieszyły się pewną niezależnością, na- wstań chłopskich, do których przyłączała się wet autonomią, choć ludność rzemieślnicza uboższa ludność miejska. była ściśle związana organizacją cechową, a W pomyślniejszej sytuacji znajdowało się w kupcy zorganizowani w rodzaj gildii. Jednak- XVI stuleciu rzemiosło wraz z górnictwem że mimo wzrostu i rozwoju wielkich miast, jak oraz handel. Produkcja rzemieślnicza była na przykład Sakai, a potem Osaka, Edo (To- bardzo zróżnicowana i wyspecjalizowana — kio) i Kioto, interesy miast i mieszczaństwa istniało wówczas w Japonii około stu różnych były zagrożone wewnętrznymi walkami w rodzajów cechów. Specjalnością eksportową kraju (do połowy XVI w.) i konkurencją wiel- Japonii były słynne miecze, ponadto sytuacja kich feudałów, którzy usiłowali na własną rę- geograficzna wyspiarskiego kraju zmuszała kę uczestniczyć w handlu i górnictwie oraz do rozwijania i doskonalenia budownictwa czerpać z nich dochody. okrętowego, w którym to celu w 1600 r. spro- Gospodarka wiejska prowadzona była wadzono nawet z Anglii budowniczego głównie w małych gospodarstwach chłopskich Adamsa. Szybko też opanowano produkcję o powierzchni uprawnej przeciętnie około 1,2 broni palnej, poznanej u Europejczyków. Za- ha. Podstawową uprawą był ryż, który jako sada monopolu cechowego w rzemiośle wobec główny produkt i towar stanowił miarę war- potrzeb i możliwości produkcyjnych okazała tości i dochodu, przy czym jednostkę miary się w praktyce nie do utrzymania. Toteż w stanowił tzw. kok (około 1,8 hektolitra), za- owym okresie pojawił się w oparciu o kapitał stępując w tym zakresie określenie pieniężne. kupiecki oraz pracujących dlań rzemieślni- W stosunku do wcześniej szych czasów w oma- ków, głównie wiejskich, system nakładczy, a w wianym okresie należy podkreślić rozszerza- niektórych przypadkach nawet organizowano nie się areału uprawnego i wprowadzenie nie- produkcję manufakturową, wykorzystując których nowych upraw, jak bawełny, trzciny przymusową pracę chłopów oraz siłę na- cukrowej, herbaty i tytoniu. Podniósł się też jemną. poziom sadownictwa. Gospodarkę wiejską Równie szybko rozwijało się górnictwo. 7 Strona 8 Wydobywano kruszce szlachetne, miedź, rady skierowane przeciw przybywającym Europej- żelaza, siarkę itp., przy zachowaniu zresztą czykom, szczególnie misjonarzom, jezuitom i feudalnych form produkcji. franciszkanom. Chrześcijaństwo zyskiwało Najaktywniejszą gospodarczo grupę stano- przychylne przyjęcie w niektórych prowin- wiło kupiectwo, które w oparciu o zyski z cjach Japonii u chłopstwa i feudałów. Docho- handlu zagranicznego organizowało wielkie dziło tam do wystąpień opozycji feudalnej, a firmy handlowe. Nierzadko firmy te cześć ka- nawet do powstań chłopskich pod hasłami pitału lokowały w produkcji, na przykład chrześcijańskimi (np. w latach 1637—38). W tkactwie, górnictwie kruszcu czy jego przero- rezultacie tych ruchów już od 1630 r. wprowa- bie, nawet w przedsięwzięciach budowlanych, dzono cenzurę książek z obawy przed infiltra- jak na przykład budowa zamków. Kontakty cją ideologii chrześcijańskiej, a wkrótce potem handlowe kupców japońskich sięgały Korei, (1638) zamknięto granice Japonii dla wszyst- Chin, Taiwanu, Filipin i krajów Półwyspu kich Europejczyków, dozwalając jedynie Ho- Malajskiego, a głównymi przedmiotami wy- lendrom na przybywanie z towarami do Na- wozu były metale (miedź, srebro, złoto) i wy- gasaki (polityka „sekoku"). roby metalowe. Od połowy XVI w. w handlu Zarządzenia, które miały na celu odizolo- zagranicznym jako partnerzy, a zarazem kon- wanie Japonii od wpływów Europy, odbiły się kurenci kupców japońskich, pojawili się Por- bardzo silnie na gospodarce, polityce, a nawet tugalczycy i Hiszpanie, a w końcu tegoż stule- kulturze kraju stanowiąc trwający do 1868 r. cia Holendrzy i Anglicy. okres Tokugawy (od nazwiska rządzącej ro- dziny szogunów). Japonii gwarantowały one wprawdzie pokój wewnętrzny, ale uniemożli- Państwo japońskie wiały ekspansję handlową, w wyniku czego na Druga połowa XVI w. była okresem zmiany przykład kupcy wycofywali kapitały, lokując stosunków politycznych wewnątrz państwa je częstokroć w dobrach ziemskich. Formy japońskiego. W oparciu o rozwiniętą gospo- ustroju wewnętrznego uległy skostnieniu, po- darkę oraz unowocześnioną technikę wojenną dobnie jak i dotychczas niezbyt kwitnąca kul- (piechota uzbrojona w broń palną) stopniowo tura umysłowa. Pewne nowe elementy pojawi- udało się zjednoczyć politycznie Japonię, cze- ły się jedynie w architekturze japońskiej go dokonał ostatecznie w latach 1582—98 Hi- XVI—XVII w. (powstawanie większych ze- deosi (Hidejesi), obejmując zarazem prakty- społów architektonicznych i bardzo strojne cznie funkcje szoguna. W polityce wewnę- ich wyposażenie) oraz malarstwie (zwrócenie trznej Hideosi opierał się na dowódcach i ofi- uwagi na pejzaż). W zakresie literatury rozwi- cerach swej armii, którym nadawał ziemie za- jała się jedynie w niewielkim stopniu twór- brane wielkim feudałom należącym do opozy- czość dla teatru (satyryczne jednoaktówki, cji. Jednocześnie jednak władza administra- później teatr marionetek). cyjno-sądowa w prowincjach należała do miejscowych książąt sprawujących swój urząd pod kontrolą szoguna, któremu ponadto pod- Rozwój społeczny i gospodarczy Korei legały bezpośrednio największe miasta oraz Trudne było położenie trzeciego azjatyckie- część wasali-samurajów. Efektywne reformy go państwa o rozwiniętej cywilizacji — Korei. wewnętrzne nie znalazły odbicia w polityce Sąsiadująca na lądzie z ogromnym cesar- zagranicznej, gdyż wielkie plany podboju Ko- stwem chińskim, na morzu z wojowniczą Ja- rei, a potem Chin, które doprowadziły do ponią, słabsza od swych sąsiadów, ustępowała dwóch wypraw wojennych na Koreę (l 592—93, im wyraźnie znaczeniem gospodarczym, poli- 1597—98) przyniosły tylko porażki. tycznym i kulturalnym. W XVI stuleciu Korea Pierwsza połowa XVII w. jest nowym znajdowała się na etapie rozwiniętego feuda- okresem zwrotnym w dziejach Japonii. Od lizmu. Rosła feudalna własność ziemi, szcze- 1587—97 datują się pierwsze posunięcia rządu gólnie wielka, pomnażana jeszcze przez na- 8 Strona 9 dania królewskie. Ponadto źródłem koncen- Państwowość i kultura Korei tracji własności ziemskiej były ożywione obro- ty ziemią. Równocześnie z ubytkiem ziemi Korea w XVI i pierwszej połowie XVII w. monarszej w bardzo szybkim tempie następo- przeżywała duże trudności wewnętrzne i ze- wało osłabienie centralnej władzy króla na wnętrzne. W kraju wybuchały powstania rzecz bogacących się feudałów. chłopskie — słabsze zresztą niż w obu sąsied- Chłopi jako klasa nie byli w pełni objęci nich państwach, Chinach i Japonii — przede zależnością poddańczą. Teoretycznie wolni wszystkim jednak zamieszanie w państwie wy- pozostawali chłopi w domenach królewskich, woływała walka o władzę w obrębie samej natomiast w dobrach prywatnych poddań- klasy feudałów. Podobnie jak w Chinach do stwo istniało już w formach rozwiniętych. walki z koterią urzędniczą, która opanowała Fakt poddaństwa odzwierciedlał się nie tylko dwór i rządziła państwem, wystąpili ludzie no- w odmiennym położeniu prawnym tych wi, zwani „uczonymi", zwolennicy neokonfu- dwóch kategorii ludności chłopskej, ale i w cjonizmu. Opozycja ta zorganizowała w tere- rozmiarach ich obciążeń. Chłopi królewscy nie ośrodki ideologiczno-polityczne, tzw. obowiązani byli oddawać jako rentę feudalną świątynie sławy, które obwarowane religijny- daniny, głównie w ziarnie, wynoszące około mi przywilejami, stanowiły dla opozycji punk- 30 procent zbiorów, podczas gdy w dobrach ty oparcia w akcji politycznej. W połowie prywatnych świadczenia takie sięgały 50 i wię- XVI w. „uczeni" doszli do władzy, co zresztą cej procent całości chłopskich zbiorów. nie zakończyło walk wewnętrznych, prowa- Rzemieślnicy, podobnie jak chłopi, dzielili dzonych przez dwa stronnictwa, tzw. wschod- się również na państwowych i prywatnych, nie i zachodnie, różniące się raczej powiąza- przy czym większość ich świadczeń polegała niami personalnymi, niż dążeniami polity- na dostarczaniu wytworzonych przez siebie cznymi. Nazwy ich pochodziły od dzielnic sto- produktów. Charakterystyczną cechą tego łecznego Seulu, które zamieszkiwali przywód- podziału społecznego była specjalizacja pro- cy obu stronnictw. dukcji; rzemieślnicy państwowi zajmowali się Przedłużające się walki wewnętrzne dopro- wytwarzaniem takich produktów jak papier i wadziły do rozprzężenia machiny państwowej porcelana, warzeniem soli, podczas gdy rze- i wojska. Tymczasem w sąsiedniej Japonii na- mieślnicy prywatni byli najczęściej tkaczami, stąpiło zjednoczenie kraju i zapanował spo- wyrabiającymi tkaniny bawełniane i konopne. kój. To skierowało rzesze samurajów, którzy Poddańczy charakter pracy rzemieślników nie potrzebowali wojny jako racji swego istnienia, wpływał dodatnio na szybki rozwój prowa- w stronę państw sąsiednich. Rozwinięte rze- dzonej przez nich produkcji, którą ponadto miosło japońskie potrafiło już wówczas do- krępowała drobiazgowa reglamentacja pań- starczyć armii odpowiedniej ilości broni pal- stwowa. nej, toteż gdy w 1592 r. Japonia uderzyła na Reglamentacją była objęta również działal- Koreę, armia jej bez trudu opanowała większą ność handlowa. W większych miastach istnia- część terytorium Korei wraz ze stolicą kraju ły specjalne bazary kupieckie. Nie przeszka- Seulem. Do walki wystąpiła jednak partyzant- dzało to zresztą powstawaniu domów handlo- ka koreańska — luźne oddziały wojskowe i wych, niekiedy wielkich, cieszących się mono- flota pod dowództwem Li-Sun-Sina, która polistycznymi przywilejami, dla których przecięła linie komunikacyjne najeźdźców, głównym środkiem dochodów były dostawy oraz posiłki nadesłane z Chin. Wojska japoń- dla dworu królewskiego oraz handel zagrani- skie zostały w ciągu 1593 r. wyparte z więk- czny. Uprzywilejowanie wielkich firm handlo- szości ziem koreańskich. Jednakże rozpoczęte wych polegało m. in. na fakcie, że zajmujący rokowania, przeciągane przez stronę japoń- się handlem wewnętrznym przeciętny kupiec ską, umożliwiły jej ponowienie inwazji w ponosił znacznie większe ciężary na rzecz pań- 1597 r. Mimo lepszego przygotowania, które stwa. pozwoliło Japończykom na rozbicie floty ko- 9 Strona 10 reańskiej, powtórzyła się jednak sytuacja z po- Indyjski stanowił teren rozbity politycznie na przedniej wojny i wojska japońskie zostały wiele drobnych państw i państewek. Najwięk- wyparte w roku następnym z terytorium szym państwem w południowych Indiach był Korei. Widżajanagar, kraj etnicznie i religijnie hindu- Wojny z Japonią, choć pomyślnie zakoń- ski. Państwo to było jednak osłabione we- czone, wyczerpały i tak już osłabiony kraj, wnętrznie na skutek narastania pełnej feudal- toteż stał się on łatwym łupem dla nowych nej własności ziemi kosztem dotychczasowego najeźdźców. W 1627 r. nastąpił pierwszy na- władania lennego. Wzmacnianie się feudałów, jazd Mandżurów, ponowiony większymi siła- których bogactwo nie zależało już od uznania mi w 1636 r. Mandżurowie szybko zajęli więk- władcy, dawało w wyniku wzrost tendencji szość ziem koreańskich, a król Korei kapitu- decentralistycznych, które wreszcie doprowa- lował i uznając nad sobą zwierzchność wład- dziły w 1565 r. do upadku państwa. ców mandżurskich (1637) zobowiązał się do Większością pozostałych państw i państe- płacenia haraczu i udzielania pomocy w najeź- wek Indii, często znacznie mniej rozwiniętych dzie na Chiny. pod względem społecznym, władały dynastie W dziedzinie kultury Korea nie była w pełni muzułmańskie, choć w przeważającej mierze samodzielnym krajem. Ulegała silnym wpły- ludność ich była hinduska. Największym z wom chińskim; na przykład język chiński był tych państw był sułtanat Delhi, ale i on w Korei językiem naukowym. Jednakże i ona przechodził w tym okresie kryzys, czego wyra- dorzuciła w omawianym okresie nowe ele- zem było odpadnięcie Radżputany i wewnętrz- menty do dorobku kulturalnego krajów Dale- ne walki pomiędzy feudałami muzułmański- kiego Wschodu. Opracowany w XV w. alfabet mi — zwykle obcego pochodzenia — a hindu- koreański umożliwił przezwyciężenie wpły- skimi. wów chińskich, zwłaszcza że wprowadzono w Wałki wewnętrzne doprowadziły do zasad- tym czasie również druk. W XVI w. zaczęła się niczych zmian w Indiach od chwili, gdy na rozwijać literatura w języku koreańskim, czele muzułmańskich feudałów stanął władca przede'wszystkim zaś poezja i pamiętnikar- Kabulu Baber (zmarły w 1530 r.). Znakomity stwo. Charakterystyczną cechą tej literatury, wódz, posiadający sprawną, doświadczoną nie pozbawionej zresztą akcentów antyfeudąl- armię wyposażoną w artylerię, umiejący wy- nych, był udział kobiet w twórczości literac- korzystywać tabory, był ponadto doskonałym kiej. Do postępowych osiągnięć kultury ko- pisarzem, który pozostawił po sobie barwne reańskiej należy zaliczyć również filozofię; po- pamiętniki. W 1526 r. podbił on sułtanat Del- dobnie jak w Chinach, niektórzy filozofowie hi, w 1527 r. władców Radżputany, kładąc neokonfucjoniści (neokonfucjonizm był ideo- podwaliny państwa Wielkiego Mogoła w In- logią oficjalną) poddawali krytyce formuły diach. Państwo to zorganizował wewnętrznie i idealistyczne i wysuwali koncepcje równole- rozszerzył jego wnuk Akbar, padyszach Indii głości, a nawet wyższości materii nad duchem, w latach 1556—1605. który nie może istnieć bez materii. Poglądy takie głosił na przykład filozof So-Hon-Dok, zwany Chwedam (1489—1546). Również w malarstwie tego okresu widać pewne zmiany; Społeczeństwo, gospodarka do głosu zaczęły dochodzić tendencje realisty- i kultura Indii czne. Struktura wewnętrzna państwa Wielkiego Powstanie państwa Wielkiego Mogoła Mogoła opierała się na zależnych od władcy w Indiach feudałach-muzułmanach, którzy otrzymywali dożywotnie nadania lenne (tzw. dżagiry), za Wiek XVI w dziejach Indii był okresem co byli zobowiązani do służby wojennej z od- tworzenia się tzw. państwa Wielkiego Mogo- działem zbrojnych, zależnym od wielkości ła. Na przełomie XV i XVI stulecia Półwysep nadania. Obok lennych feudałów na prowincji 10 Strona 11 Indie. Mauzoleum Tadż-Mahal pozostali przy władzy dawni książęta hindus- znacznie uprawa indygo i trzciny cukrowej. cy, zobowiązani do składania danin. Zjednoczenie większości terenów Półwyspu Ludność wiejska w państwie padyszacha Indyjskiego w jednym państwie i likwidacja była zorganizowana we wspólnoty wiejskie. granic i walk wewnętrznych stopniowo od- Do wspólnoty należeli chłopi—rolnicy i rze- działywały pomyślnie i na handel krajowy. mieślnicy; cel wspólnoty stanowiło nie tyle Bardziej masowy handel wiązał się z drogami wspólne prowadzenie produkcji, co zaspoka- wodnymi — Gangesem na przykład przewo- janie wszystkich potrzeb ludności na miejscu, żono ryż, pszenicę, sól, uzbrojenie, tkaniny — przy czym funkcje w obrębie wspólnoty, na nawet handel drobny powodował wytwarza- przykład rodzaj wykonywanego rzemiosła, nie się ynków lokalnych i kształtował je. były dziedziczne. Ci, którzy nie należeli do Wzrastały miasta jako ośrodki administra- wspólnoty, a nie byli też feudałami, stawali się cyjne-wojskowe (np. Agra), religijne (np. Be- ludźmi luźnymi, pozbawionymi praw. Człony naret), porty morskie (np. Surat), czy też kowie wspólnoty mieli obowiązek świadczeń ośrodki rzemieślniczo-handlowe. O ile jednak na rzecz państwa w wysokości trzeciej części rzemieślnicy zorganizowani w dziedziczne ka- swej produkcji, co było możliwe dzięki wyso- s'.y mogli uprawiać bardzo ograniczoną dzia- kiemu poziomowi rolnictwa. łalność gospodarczą, to wzbogaceni kupcy To zamknięcie gospodarcze wspólnoty trudnili się również, obok handlu, na wielką wiejskiej oddziaływało ujemnie na handel skalę kredytem (lichwą) oraz dzierżawieniem wewnętrzny, choć dzięki nadwyżkom produk- podatków państwowych. cyjnym handel zagraniczny, taK lądowy jak Eksploatowana ludność wiejska i miejska morski, posiadał odpowiednią ilość towarów. organizowała nieraz powstania antyfeudalne. Głównymi produktami eksportowymi Indii Charakterystyczną cechą tych ruchów była były korzenie, tkaniny bawełniane i indygo; ich ideologia religijna, wyrażana przez specy- właśnie pod wpływem eksportu rozwinęła się ficzne dla ruchu sekty. I tak tzw. bchaktia (tj. 11 Strona 12 zaprzedani bogu) dążyli do zjednoczenia reli- Państwo Sełewidów w Iranie (Persji) gijnego Indii i obalenia hierarchii kastowej. Inny ruch, mahometański, zwany mahdyz- Ziemie perskie na przełomie XV i XVI w. mem, ograniczał się do oczekiwania na na- posiadały ludność silnie zróżnicowaną społe- dejście sprawiedliwego władcy — mesjasza. cznie, politycznie i religijnie. Obok ludów Padyszach Akbar starał się wzmocnić we- osiadłych, rolniczych, żyły tu koczownicze wnętrznie swą monarchię, obejmującą całe In- plemiona pasterskie. Większość ludności wy- die z wyjątkiem południowego cypla. Uregu- znawała islam, choć poważną grupę stanowili lował położenie chłopów, określając ich chrześcijanie. Pod względem organizacji poli- świadczenia na 1/3 zbiorów, a w 1574—75 r. tycznej na ziemiach tych istniało około dwu- przeliczył te daniny na pieniądze. Wobec tego nastu państw i państewek. Najbardziej rozwi- chłopi poczęli masowo sprzedawać produkty nięte z nich znajdowały się w zachodniej części zamiast dawać daniny, co spowodowało gwał- Iranu i w południowym Azerbejdżanie. Mimo towny spadek cen i Akbar musiał kwotę czyn- tak dużych różnic w zakresie stosunków poli- szu parokrotnie obniżać. tycznych i religijnych czy zajęć i trybu życia, Padyszach, opierając swą politykę na woj- na całym terenie rozwinęły się stosunki feudal- sku muzułmańskim, feudałach-lennikach i ne. Możni zagarnęli ziemię uprawną i pastwi- kupcach, uważał za konieczne dla wzmocnie- ska, a wspólnota wiejska uległa daleko idące- nia wewnętrznego państwa przeprowadzenie mu rozkładowi. Chłopi osiedli teraz na ziemi ujednolicenia religijnego podległej mu ludnoś- jako dzierżawcy gruntu mieli prawo zatrzy- ci. W 1582 r. wprowadził nową religię, będącą mać dla siebie jedynie 20—60 procent zbio- eklektycznym połączeniem islamu, hinduiz- rów, resztę zaś oddawali panom. Charaktery- mu* oraz dżainizmu**, co wywołało silną opo- styczną cechą tych terenów, podobnie jak i zycję, szczególnie ze strony muzułmanów. Re- innych ziem w Azji Środkowej, był fakt, że forma religijna nie wzmocniła jednak pań- podstawę własności feudalnej stanowiła nie stwa, podobnie jak ugruntowanie pozycji gos- tylko ziemia, ale i woda, niezbędny warunek podarczej i społecznej lenników, i pierwsza dla istnienia wszelkiej uprawy, starannie gro- połowa XVII w. stała się znowu widownią madzona, rozprowadzana i dzielona pomię- walk wewnętrznych i rywalizacji szeregu pre- dzy użytkowników. tendentów do tronu. W pierwszych latach XVI stulecia muzuł- Mimo wewnętrznego osłabienia państwa li- mańscy władcy z okolic Ardebil (południowy teratura i sztuka rozwijały się wspaniale. Przy- Azerbejdżan), Sefewidzi, zaczęli jednoczyć czyniał się do tego wydatnie dwór, stwarzają- wielkie państwo perskie. W latach 1501—7 cy artystom duże możliwości pracy twórczej, pod wodzą Izmaiła Sefewida (1502—24) pod- szczególnie w zakresie architektury i malar- bili oni południowy Kaukaz i terytorium po- stwa książkowego (miniatury). Obok języka między Kaukazem i Morzem Kaspijskim a perskiego, przeważającego w nauce i na dwo- Zatoką Perską, w 1508 r. zagarnęli Mezopota- rze, rozwijała się literatura w języku hindu, mię (Irak), a w 1510 r. ogromne tereny Cho- wydając w tym okresie wielki, oparty na hin- rezmu. Sefewidzi, występujący pod sztanda- duskim eposie narodowym Ramajana poemat rem szyityzmu* przeciwstawiali się ideologi- poety Tulsidasa (1532—1624). cznie Turkom, sunnitom**, reprezentującym inny odłam islamu, z którymi toczyli ze zmien- nym szczęściem walki w latach 1514, 1534, 1547—55,1579—90 i 1603—12. Przedmiotem * Hinduizm (lub induizm) — religia powstała w I tysiącleciu p.n.e. w Indiach, uznająca system kast i wędró- * Szyici — odłam wyznawców islamu uznający tylko wkę dusz; głownie bóstwa: Brahma, Wisznu, Sziwa. Koran, a odrzucający Sunnę, tj. zbiór tradycji maho- ** Dżainizm — religia powstała w Indiach w VI w.;, metańskiej powstały w VIII—IX w. jako uzupełnienie uznawała istnienie duszy we wszelkiej materii ożywionej i Koranu. wędrówkę dusz do doskonałości, zalecała ascezę i kon- ** Sunnici — muzułmanie uznający Sunnę na równi z templację (jogowie). Koranem. 12 Strona 13 walk były kraje zakaukaskie (Armenia, Azer- produktami, a nade wszystko chodziło tu bejdżan, Kurdystan) oraz Irak. Szachowi Ab- głównie o korzystny handel zagraniczny. basowi I Wielkiemu (1587—1628) udało się Handel monarszy był prowadzony na zasa- utrzymać większość krajów zakaukaskich dzie monopolu i przedstawiciele szacha mogli oraz podporządkować sobie na wschodzie dowolnie dyktować ceny skupu i zbytu, aby Kandahar, dochodząc do granic Indii. osiągnąć możliwie największy zysk. Dobrą Sefewidzi nie ograniczali się tylko do pod- natomiast dla kraju stronę zainteresowań boju ziem perskich, ale starali się nadać im handlowych szacha stanowiła rozbudowa sie- wewnętrzną zwartość i zapewnić przewagę ci dróg, budowa mostów i kanałów. władzy centralnej. Uznanie szyityzmu za reli- W XVII w. po śmierci Abbasa I, państwem gię obowiązującą pozwoliło im zsekularyzo- sefewidzkim zaczęły wstrząsać walki wewnę- wać bogate majątki sunnickiego duchowień- trzne, głównie klasowe, w postaci powstań stwa i skonfiskować dobra opornych odszcze- ludowych (np. w 1629 r. powstanie Adil-- pieńców. W ten sposób rozbudowano domeny Szacha). Skierowane one były przeciw feuda- państwowe i władza centralna zyskała silną łom oraz przeciwko poborcom podatkowym, podstawę finansową, jednocześnie zaś Sefewi- jako przedstawicielom władzy centralnej, dla dzi starali się podporządkować sobie emirów i przeważającej większości ludów wchodzących chanów, którzy uważali się za niezależnych, w skład państwa Sefewidów zupełnie obcej. uprawnionych do prowadzenia własnej poli- Klasa rządząca tłumiła jednak wszelkie wystą- tyki. W tym celu Abbas I rozbudowywał ar- pienia ludowe, a zwłaszcza te, w których prze- mię i wyposażył ją w broń palną ręczną i arty- jawiało się dążenie do uzyskania niezależ- lerię. ności. Państwo sefewidzkie, mimo ciągłych walk z Ta obcość wyższych warstw przejawiała się Turkami, w ciągu XVI i w początkach XVII szczególnie w elitaryzmie kultury perskiej — w. umocniło się wewnętrznie. Wzrosła powa- we wspaniałym budownictwie pałaców, wy- żnie powierzchnia upraw, szczególnie zbóż, szukanym smaku malarstwa, szczególnie mi- choć obok nich duże znaczenie miały sady niatur, wreszcie w wyrobach artystycznego owocowe i hodowla jedwabników. Rozwój tkactwa. Na użytek najwyższych warstw spo- uprawy mógł nastąpić dzięki rozbudowie sy- łecznych sprowadzano artystów z Indii, Chin i stemu nawadniania; z wielką umiejętnością europejskich z Włoch czy Niderlandów. Przy- potrafiono prowadzić z daleka kanałami wo- nosili oni na dwór perski nie tylko swe umie- dę w trudnych warunkach terenowych. W jętności, lecz również swój gust i styl. Jednak oparciu o produkty wiejskie mogło się rozwi- mimo tych różnorodnych wpływów wspaniale jać rzemiosło, takie jak tkactwo jedwabnicze i rozwijała się bogata, specyficzna sztuka per- bawełniane, wytwórczość ceramiczna, obrób- ska, której cechą, na tle innych sztuk islamu, ka metali, wyrób papieru i broni, wreszcie była większa swoboda tematyki. Panujący tu wyprawianie skór i produkcja wyrobów skó- szyityzm nie zabraniał bynajmniej malowania rzanych. Jedną ze specjalności perskich, po- zwierząt, a nawet ludzi, gdy w krajach sunnic- dobnie jak niektórych innych ludów Azji kich przepisy religijne ograniczały malarstwo Środkowej, stanowiło tkanie słynnych dywa- do motywów roślinnogeometrycznych. nów. Wolni rzemieślnicy miejscy byli zorgani- zowani w cechy lub też pracowali na rzecz swego pana, jeśli byli poddanymi, podobnie Indonezja jak rzemieślnicy wiejscy. Szachowie, w dążeniu do wzmocnienia swej Indonezja, skupiająca wiele wysp wraz z pozycji i dochodów, byli nie tylko największy- południową częścią Półwyspu Malajskiego, mi właścicielami ziemskimi, ale i największy- przedstawiała pod" względem społecznym róż- mi kupcami zarazem. Szach poprzez swych norodny obraz. Obok rozwiniętego feudaliz- kupieckich agentów prowadził przede wszyst- mu na Jawie, na pozostałych wyspach istniała kim handel jedwabiem, solą, mydłem i innymi wspólnota pierwotna. Brak było również jed- 13 Strona 14 nolitości religijnej, gdyż obok hinduizmu na kich prac nawadniających podniósł się po- terenach tych występował buddyzm oraz wie- ziom rolnictwa, które obok produkcji ryżu rzenia bardziej prymitywne. Podobnie przed- specjalizowało się w uprawie pieprzu (goździ- stawiała się sytuacja polityczna, jednakże w ki i gałka muszkatołowa pochodziły z innych początkach XVI w. drobniejsze organizmy wysp malajskich). Chłopi żyli w poddaństwie, polityczne były już podporządkowane cesar- a feudałowie oprócz rolnictwa zajmowali się stwu Madżapachitu (Madjapahit), które z Ja- jednocześnie handlem, wykorzystując handlo- wy rozprzestrzeniało swe wpływy polityczne we drogi żeglugowe, przechodzące przez Ban- na Sumatrę, Borneo, Celebes i mniejsze wyspy tam, ożywione z powodu ceł, które w cieśninie oraz na południowy cypel Półwyspu Malaj- Malakka pobierali Portugalczycy, a których skiego, gdzie drobniejsi władcy stali się w koń- starali się uniknąć kupcy azjatyccy. Bantam cu wasalami cesarza Madżapachitu. stał się również, dzięki swemu położeniu, Władza cesarza Madżapachitu opierała się głównym ośrodkiem wymiany dla całej Indo- na zasadzie cesarskiego władania ziemią. Za- nezji — tu przywożono produkty i handlowa- równo chłopi, jak i wasale feudalni obowiąza- no korzeniami, ryżem, bawełną, miodem, ni byli do składania na rzecz władcy danin. barwnikami, ołowiem i żelazem — a flota i Chłopi wraz z rzemieślnikami tworzyli wspól- umocnienia z artylerią broniły spokoju i bo- noty wiejskie, choć członkowie wspólnoty gactwa portu i miasta. Dopiero osiedlenie się ulegli już znacznemu zróżnicowaniu społe- w początkach XVII w. Holendrów w pobli- cznemu. Chłopi oddawali świadczenia w for- skiej Djakarcie (nazywanej przez Holendrów mie podatku w naturze wynoszącego dziesiątą Batawią) i ich dalsza ekspansja miały przy- część zbiorów oraz wykonywali posługi i ro- nieść upadek państwa Bantam i innych pań- bocizny. Rzemieślnicy wyrabiali m. in. słynne stewek Indonezji. kindżały, które z Jawy były rozprowadzane do innych krajów azjatyckich. Charakterystyczną cechą kultury indone- Zróżnicowanie cywilizacyjne zyjskiej tego okresu był silny wpływ kultury i polityczne ludności Afryki hinduskiej oraz rozwój poezji i muzyki, a zwłaszcza tańca. Również na ten okres datuje Kontynent afrykański był położony najbli- się powstanie i rozkwit specyficznego twpru żej rozwiniętych krajów Europy, a jego śród- tej części świata — teatru cieni. ziemnomorskie pobrzeża należały history- W 1520 r. nastąpił rozpad cesarstwa Ma- cznie do tego samego ciągu cywilizacyjnego, dżapachitu. Miasta portowe rządzone przez co południowe kraje europejskie. Egipt i pań- namiestników cesarskich ulegały silnej emi- stwa Maghrebu*, rządzone przez arabskich gracji obcej, głównie ludności przybyłej z Chin wyznawców islamu, później Turków, były i Indii. Z tych ostatnich krajów przybył rów- dobrze znane Europejczykom, jednakże o od- nież islam, który stał się orężem ideologi- dzielonych Saharą dalszych krajach Afryki cznym opozycji przeciw hinduskiemu cesar- docierały do Europy wieści bardzo nieścisłe,, stwu, a zamożność owych miast, które podpo- legendarne, a kontakty bezpośrednie, aż do rządkowały sobie okoliczne tereny, ułatwiała wypraw Portugalczyków, nie istniały. zupełne oderwanie się od cesarstwa. Na gru- Afryka, w oczach Europejczyków kraj czar- zach cesarstwa Madżapachitu powstały w nych, dzikich ludzi, nadających się tylko na końcu XVI w. na Jawie trzy państewka: Ban- niewolników, ustępując wprawdzie Azji w tam, Mataram i BalaniDoang. ich rozwój na- swym rozwoju cywilizacyjnym, bynajmniej do stępował już w nowych warunkach wobec barbarzyńskich, prymitywnych terenów nie przybycia na te tereny Portugalczyków (1511) należała; szczególnie jej środkowa część, o- oraz Holendrów (1596). Najbardziej rozwinięte było państwo Ban- * Maghreb — kraje arabskie w północnej Afryce po- tam, o stolicy tejże nazwy, bogatym porcie i łożone miedzy Saharą a Morzem Śródziemnym (obecnie: ośrodku handlowym. Dzięki podjęciu szero- Tunezja, Algieria i Maroko). 14 Strona 15 kreślona szeroko mianem Sudanu. Wpraw- w XVI w. podobno aż 75 tysięcy mieszkań- dzie w południowym Sudanie i jeszcze dalej na ców, a dużą rolę odgrywały także inne miasta, południu mieszkały szczepy murzyńskie (Pig- jak Timbuktu i Dżenne. Ludność państwa meje, Buszmeni) żyjące w ustroju rodowym i Songhaj była podzielona na odrębne stany i zajmujące się prymitywnym zbieractwem i klasy o różnej sytuacji społeczno-prawnej, myślistwem (uprawianym przy pomocy łuków przy czym równocześnie dużą rolę w produk- z zatrutymi strzałami), które jako materiał do cji odgrywali niewolnicy. Cechą charaktery- sporządzania narzędzi znały tylko drewno i styczną tego niewolnictwa, podobnie jak w kamień, ale nie one stanowiły większość lud- sąsiednich krajach afrykańskich, był jego ności. Plemiona z grupy językowej Bantu, któ- przejściowy charakter niewolniczo-feudalny. re zamieszkiwały wielkie połacie południowej Niewolnicy byli osadzani na działkach ziemi, części Afryki Środkowej, stały już na znacznie a po paru pokoleniach stawali się zwykłymi wyższym poziomie cywilizacji. Posiadały one poddanymi, obowiązanymi do określonych umiejętność wytopu i obróbki żelaza, zajmo- danin i posług. Władca nadając ziemię, dawał wały się pasterstwem i uprawą roli (głównie ją łącznie z osiadłymi na niej niewolnikami, prosa), choć prace rolnicze prowadzono rę- podobnie jak to się działo przy nadaniach cznie, jedynie przy pomocy motyk. dóbr z poddanymi w feudalnej Europie. Rol- Wyższy był poziom cywilizacyjny ludności nictwo w państwie Songhaj nastawione było północnego Sudanu, gdzie docierały wpływy głównie na produkcję ryżu oraz bawełny, co chrześcijańskie z Egiptu (w Sudanie wiązało się z rozwiniętym rzemiosłem tkac- północno-wschodnim) oraz arabskiego kim. Maghrebu (w Sudanie północno-zachodnim). Panujący w początkach XVI stulecia w ok- W tej ostatniej części Afryki istniały silne o- resie największej potęgi państwa Songhaj, środki miejskie i powstały duże i trwałe orga- król Mahomet I (1493—1517) ugruntował je- nizmy polityczne, jak na przykład państwa go organizację wewnętrzną. Podzielił on pań- Mali i Songhaj (Songhai). stwo na cztery prowincje; władzę centralną przy królu reprezentowała rada królewska (Bałam), a umacniała liczna armia. Jako gorli- Państwa Sudanu wy mahometanin odbył w latach 1495—97 pielgrzymkę do Mekki, podczas której poro- Państwo Mali ze stolicą tej nazwy, powstało zumiał się z kalifem i został jego namiestni- w XIII w. na gruzach istniejącego wcześniej kiem (emirem) na Sudan. Zbytnie wzmocnie- państwa Ghana, zajmując obszar od rzeki Se- nie feudałów i wojska zemściło się jednak negal do obecnej Nigerii. Nie znamy dokład- ostatecznie na władcy. W wyniku wojen do- niej dziejów państwa Mali poza tym, że lud- mowych, Mahomet I został w 1517 r. obalony, ność zajmowała się rolnictwem, że główną ga- a walki z sułtanem Maroka o źródła solne na łęzią rzemiosła było tkactwo bawełniane, a Saharze i handel złotem doprowadziły monar- kraj pozostawał w bliskich stosunkach z chię do katastrofy. Wojska Songhaju, uzbro- Maghrebem — architekci arabscy na przy- jone w łuki i dzidy, nie zdołały obronić kraju kład rozbudowywali tu miasta — i Egiptem. przed uzbrojoną w broń palną i artylerię ar- Mimo walk dynastycznych i napadów sąsied- mią marokańską, która zajęła Gao i inne mia- nich plemion państwo Mali — znane jako sta, podporządkowując sobie większość ob- bogaty kraj, o którym wieści docierały do szaru Songhaju. Stan zależności od Maroka, Europy — dotrwało do około 1630 r. mimo stałych walk o przywrócenie niezale- Więcej mamy wiadomości o państwie Song- żności, trwał do 1618 r. haj, którego kolebką były okolice średniego Odmiennie kształtowały się dzieje powsta- biegu rzeki Niger, skąd w XV stuleciu rozsze- łego w Afryce Środkowej państwa Kongo, w rzyło się ono na całe dorzecze Nigru (poza którym od końca XV w. do 1665 r. dużą rolę dolnym biegiem rzeki), sięgając na północy po odgrywali Portugalczycy, a ściślej mówiąc ich Saharę. Stolicą jego było miasto Gao, liczące oddziały zbrojne, oraz chrześcijaństwo. Pań- 15 Strona 16 stwo Kongo obejmowało pas wybrzeża wokół Portugalczycy. Wreszcie wśród ważniejszych ujścia rzeki Kongo i dalej na południe. Pań- państw afrykańskich tego okresu należałoby stwo było podzielone na prowincje, posiadało wymienić Etiopię oraz muzułmańskie pań- zorganizowaną administrację, której przed- stwa Egipt i Maroko. stawiciele dbali m. in. o należyte utrzymanie Stulecia XV i XVI nie były już okresem dróg i mostów. Było to związane z ożywioną rozwoju ekspansji arabskiej i istemu na konty- wymianą wewnętrzną, która obejmowała tka- nencie afrykańskim, niemniej jednak państwa niny, wyroby z miedzi, sól, później kość sło- muzułmańskie nadal posiadały tu silną pozy- niową i niewolników. Handel wewnętrzny cję polityczną. Prócz odległego sułtanatu na ułatwiało również wyznaczenie osobnych południowo-wschodnich wybrzeżach, na miejsc na targi i dni targowych. Rozwój han- przeciwległym krańcu kontynentu istniało dlu był możliwy dzięki znacznie rozwiniętemu rozległe państwo muzułmańskie w Maroku. rzemiosłu, które obok garncarstwa i tkactwa Niegdyś był to kraj, skąd wyszły zastępy na obejmowało wyroby z metalu i to nie tylko z podbój Półwyspu Pirenejskiego, teraz bronił łatwiejszego do obróbki złota czy miedzi, ale i się raczej przed atakami Portugalczyków, któ- żelaza, wymagającego przy wytopie i obróbce rzy w 1415 r. zajęli Ceutę, a w 1503 r. Oran. poważniejszych umiejętności. Maroko prowadziło ożywiony handel z luda- Mimo rozwiniętego rzemiosła i wymiany, w mi środkowej Afryki, a nawet próbowało się- Kongo, podobnie jak w wielu innych pań- gać w tym kierunku przez swe podboje mili- stwach Sudanu i Afryki Środkowej, podsta- tarne. wowym zajęciem ludności było rolnictwo. Władza w Maroku przeszła z rąk zdobyw- Zajmowały się.nim głównie kobiety i niewol- ców Arabów do zislamizowanych Berberów; nicy, których zatrudniano również w kopal- w Egipcie natomiast władzę przejęli potomko- niach. Niewolnikami zostawali pochodzący z wie dawnych zdobywców — Arabów, a właś- wypraw wojennych jeńcy i niewypłacalni dłu- ciwie ich żołnierzy, tzw. mameluków. Mame- żnicy, ich los jednak w ramach patriarchalnej lucy tworzyli stan rycerzy-feudałów, których jeszcze wspólnoty był na ogół podobny do pozycję społeczną umacniała lenna własność pozostałych jej członków, różniąc się głównie ziemi. To pozwalało im eksploatować miejs- położeniem prawnym, gdyż niewolnika mo- cową ludność, jak też obalać i wynosić sułta- żna było sprzedać, a także zabić, nie ponosząc nów zasiadających w Kairze. Wojna Egiptu z żadnej odpowiedzialności. Turcją (1515:—17) i klęska wojsk mameluc- kich pod Marj-Dabik koło Aleppo (24 sierp- nia 1516 r.) doprowadziły do podboju Egiptu Państwa muzułmańskie i Etiopia przez Selima I. Turcy uczynili z Egiptu pro- wincję z wicekrólem na czele, podzieloną na Poza omawianymi państwami (Mali, Song- dwanaście sandżaków, którymi kierowali haj i Kongo) w większej części Afryki również emirowie. Nie naruszali jednak wewnętrznych istniały — choć mniej lub bardziej ukształto- stosunków społecznych. Mamelucy w oparciu wane i trwałe — organizmy polityczne, co o swą. własność ziemską nadal sprawowali świadczy o rozwiniętej strukturze społecznej władzę terytorialną i stanowili element decen- zamieszkujących te ziemie ludów. I tak z pań- tralistyczny, zwłaszcza w początkach XVII w., stwem Songhaj sąsiadowały państwa Mossi i gdy nastąpiło osłabienie Turcji, a wojsko egip- Hausa, a wokół jeziora Czad rozwinęło się skich mameluków zaczęło obalać i wynosić państwo Bornu. Na południe od Konga ist- rządzących Egiptem paszów. niało, choć krótko, oderwane od niego pań- Islam próbował opanować również jedyne stwo Angola, a na wschodnioafrykańskich w Afryce państwo chrześcijańskie, Abisynię pobrzeżach Oceanu Indyjskiego rozciągał się (Etiopię). Abisynia, do której chrześcijaństwo sułtanat ze stolicą w Kilwie; jego mahome- w formie koptyjskiej dotarło w IV w., utraciła tańscy władcy rządzili m. in. Zanzibarem i od dawna ^vszelkie związki z innymi krajami Mombassą, póki tych terenów nie opanowali chrześcijańskimi. Jej ludność, mieszana et- 16 Strona 17 nicznie, zajmująca się hodowlą i rolnictwem go. Zjawisko to przesądzało o ograniczonych musiała raz po raz bronić się przed próbami możliwościach rozwoju rolnictwa, a przede podbojów, wychodzącymi z ośrodków muzuł- wszystkim handlu i komunikacji przed przy- mańskich. Zetkniecie z Portugalczykami, byciem na te tereny Europejczyków. szczególnie z ich flotą w 1520 r., skłoniło Abi- synię do szukania sojuszu i pomocy w Portu- galii, która rzeczywiśpie zaczęła przysyłać tu Ludy prymitywne Ameryki Północnej niewielkie oddziały żołnierzy. Za żołnierzami ruszyli jezuici, rozwijający energiczną akcję Ludność dzisiejszej Kanady składała się z misyjną na rzecz katolicyzmu, co w końcu plemion pozostających na różnym stopniu doprowadziło do reakcji przeciw cudzoziem- rozwoju, w zasadzie jednak nader prymityw- com i ich wygnania (1633). nych. Byli to myśliwi, rybacy oraz zbieracze, którym za narzędzia służyły wyroby z drewna (posiadali łuki), kamienia, a na północy z koś- Odrębność cywilizacyjna ci. Niektóre z plemion potrafiły obrabiać ludów Ameryki miedź samorodną na zimno oraz wyrabiać tkaniny z wełny dzikich owiec. Nie znali oni O ile Azja, a częściowo i Afryka pozostawa- jednak garncarstwa, nie znali też hodowli, z ły od wieków w kontaktach handlowych, poli- wyjątkiem hodowli psów, które w północnych tycznych i kulturalnych z Europą, to zupełnie regionach używane były do ciągnięcia sani oddzielnie żyła ludność Ameryki Północnej i (tzw.. tobogan). Ustrojem panującym był u- Południowej. Wprawdzie pierwotnie przyszła strój rodowy o występujących przeżytkach ma- tam ona najprawdopodobniej, z Azji poprzez triarchatu, choć wyodrębniała się już pozycja Kamczatkę i Alaskę, kiedyś być może połą- starszyzny rodowej, a walki międzyplemienne czone, istnieją także ślady kontaktów ludności dostarczały niewolników. Ameryki Południowej z Oceanią, a Amerykę Dla centralnej części Ameryki Północnej ty- Północną mogły sporadycznie odwiedzać ło- powym plemieniem tego okresu byli Irokezi, dzie Wikingów, mimo to relacji dwustronnych zamieszkujący okolice Wielkich Jezior. Żyli oni i trwalszych Ameryki z innymi częściami świa- na wyższym nieco poziomie, niż ich północni ta nie było. Stąd też kultura ludów Ameryki sąsiedzi. Prowadząc osiadły tryb życia, znali tworzyła się i kształtowała w zasadzie niezale- uprawę wypaleniskową roli, a zajmowali się żnie od kultury innych kontynentów, a po- także myślistwem i zbieractwem. Ich bronią ziom rozwoju społecznego ludności zależał je- był łuk oraz tomahawk kamienny i noże z dynie od miejscowych warunków. Charakte- miedzi obrabianej na zimno. Za pomocą tej rystyczny jest przy tym fakt, że wysoki poziom broni polowali na jelenie, bobry, łosie itp. rozwoju społecznego i kulturalnego osiągnęły zwierzynę. Łowili również ryby. Uprawiali w Ameryce przed jej kontaktami z Europą za pomocą motyk głównie kukurydzę, jedynie te ludy, które zamieszkiwały bliskie bób, groch, słonecznik, arbuz, tytoń, a zbie- siebie tereny Ameryki Środkowej i północno- rali dziko rosnący ryż, jagody, grzyby. Znali -zachodnią część Ameryki Południowej. Im garncarstwo, choć nie używali krążka garn- dalej od tych centrów, tym bardziej prymityw- carskiego przy wyrobie garnków. Mieszkali w ny poziom życia reprezentowała ludność za- szałasach, tzw. wigwamach, budowanych z mieszkująca tak Amerykę Północną, jak Po- drewna -i. kory, za ubranie służyły im skóry łudniową. wyprawione na zamsz. Ustrojem panującym Charakterystyczną cechą całej ludności był ustrój rodowy, przy czym rody tworzyły Ameryki — i tej na prymitywnym, i tej na się według pokrewieństwa matrylinearnego zaawansowanym stopniu rozwoju społeczne- (mąż i dzieci wchodziły do rodu matki). go stojącej — była nieznajomość hodowli Wyodrębniła się już zresztą starszyzna rodo- zwierząt (z wyjątkiem lam i psów) oraz zwią- wa i wodzowie plemienni. W 1570 r. utworzyli zana z tym nieznajomość transportu kołowe- oni pierwszy organizm polityczny, Ligę Iroke- 17 Strona 18 zów, złożoną z pięciu plemion ze wspólną radą Ludy prymitywne na czele. Ameryki Południowej Plemiona zamieszkujące dzisiejsze południe Stanów Zjednoczonych pozostawały na niż- Również ludność Ameryki Południowej, szym poziomie rozwoju społecznego niż Iro- poza jej północno-zachodnią częścią, żyła na kezi. Indianie prerii, jak Komańcze czy Apa- bardzo niskim poziomie rozwoju społecznego. cze, żyli głównie z łowów na bizony, prowa- Byli to głównie rybacy, myśliwi i zbieracze-, dząc polowania zespołowo przy pomocy łu- jedynie nad Amazonką i Orinoko istniała u- ków, oczywiście pieszo, gdyż konie poznali prawa roli. Ustrój społeczny ludności pampa- dopiero w XVIII w. Bizony dostarczały im sów, oprócz najbardziej prymitywnej ludności mięsa i skór, z których m. in. budowali swe Ziemi Ognistej, był podobny do ustroju In- domy. Żyli we wspólnocie, przy czym w ich dian Ameryki Północnej. Wszędzie panowała ustroju rodowo-plemiennym występowały za- jeszcze wspólnota z pozostałościami .elemen- równo przeżytki matriarchatu, jak i nowe ele- tów matriarchatu. Indianie południowoame- menty patriarchalne; podobne stosunki istnia- rykańscy znali łuki, które służyły im tak w ły zresztą i wśród plemion kalifornijskich. Te myślistwie, jak też w rybołówstwie. Rolnic- ostatnie, trudniące się myślistwem, rybac- twem, które prowadzone było systemem wy- twem i zbieractwem, mieszkały w szałasach paleniskowym, zajmowała się ludność w po- lub ziemiankach. Nie znając garncarstwa go- łudniowym Chile (hodowano tu również la- towały w naczyniach z kory, wrzucając do my) i w lasach tropikalnych dorzecza Ama- wody rozpalone kamienie. Dopiero plemiona, zonki i Orinoko; uprawiała ona maniok, ku- zwane „pueblo", sąsiadujące z nimi od połud- kurydzę, bób, tytoń, pataty i bawełnę. India- nia, znały rolnictwo — uprawiały kukurydzę, nie znali tkactwo bawełniane, a z plecionych bób, tykwę i bawełnę — garncarstwo i tkact- mat robli hamaki do spania, które stąd przy- wo, a domy budowały z cegły. wędrowały do Europy. Podstawowym pro- Zachowane fragmenty dawnej kultury du- duktem do wyrobu narzędzi był obok drewna chowej u Indian dzisiejszych pozwalają kamień gładko polerowany (np. siekiery z ka- stwierdzić, że religia plemion Ameryki Pół- mienia gładzonego). Na rzekach, podobnie nocnej zawierała-elementy tojtemizmu* i ani- jak w Ameryce Północnej, używano łodzi z młzrnu**, przy czym u wielu plemion istnieli kory lub wydłubywanych z pnia drzewa. Cha- .wyodrębnieni szamani (kapłani). Dość szero- rakterystyczną, obok łuków, bronią plemion ko była rozpowszechniona znajomość ziół, środkowej Brazylii były dmuchawki ze strza- położenia gwiazd, a niektóre plemiona wyro- łami. W tych też okolicach występowało wyra- biły sobie nawet system znaków obrazkowych źniejsze wyodrębnienie gospodarcze rodziny zastępujących pismo. Indianie mieli również — choć tereny łowieckie i rybackie pozosta- folklor w postaci baśni, legend i opowieści wały wspólną własnością — oraz starszyzny i historycznych. Mimo prymitywizmu plemion wodzów plemiennych. Wszystkie te ludy jed- indiańskich Ameryki Północnej wiele z ich po- nak nie doszły w swej ewolucji do stworzenia jęć, zwyczajów i stylu życia poprzez literaturę organizacji ponadplemiennych i do wyodręb- amerykańską przeszło do literatury i wyobra- nienia się klas społecznych. Ludności tych żeń europejskich. •okolic zawdzięczamy znajomość chininy i ipe- kakuany oraz ich własności leczniczych. * Totemizm — forma wierzeń religijnych ludów pier- Społeczeństwo i państwo Majów wotnych; uznawał związek między człowiekiem a „tote- mem", tj. jakimś zwierzęciem, rośliną lub zjawiskiem Najwyższy poziom rozwoju społecznego przyrody. ** Animizm — w religiach pierwotnych wiara, że osiągnęły ludy zamieszkujące dzisiejszą Ame- wszystkie przedmiot) i zjawiska przyrody posiadają du- rykę Środkową, przede wszystkim Meksyk szę. wraz z półwyspem Jukatan oraz północno- 18 Strona 19 -zachodniączęść Ameryki Południowej, głów- przybyłe z Meksyku plemię Tolteków. Jego nie Peru. Wśród ludów tych najwybitniejszą władcy panowali nad Jukatanem, grabiąc lud- rolę odegrali Majowie, Aztekowie i Inkowie. ność w oparciu o swe wojska najemne. Dopie- Majowie, którzy zamieszkiwali półwysep Ju- ro w 1441 r. wygnano obcych władców, ale od katan, byli już społeczeństwem klasowym. tego czasu jednolite dotąd państwo Majów Dzielili się oni na ludzi wolnych i niewolni- zaczęło ulegać stopniowo rozbiciu polityczne- ków, przy czym ci ostatni pochodzili z jeńców mu, co ułatwiło podbój hiszpański w latach wojennych, niewypłacalnych dłużników i 1541—46. przestępców. Ludzie wolni nie stanowili jed- Na czele państwa Majów w XV w. stał dzie- nakże jednolitej grupy społecznej. Większość z dziczny władca, o nieograniczonej władzy, nich to członkowie wspólnoty sąsiedzkiej, w którego doradcą był główny arcykapłan; pro- której przy wspólnej własności ziemi działki wincją administrowali tzw. batabowie, naczel- uprawowe wydzielano indywidualnym użyt- nicy skarbowi, sądowi i wojskowi wsi. kownikom. Ponad wspólnotę wyrastali wo- jownicy i kapłani oraz indywidualni właściciele ziemi i niewolników. Członkowie wspólnot Kultura Majów obowiązani byli do posług możnym oraz opłacali podatki na rzecz państwa. Najciekawszą stronę życia ówczesnych Ma- Rozwój stosunków produkcji i rozkwit kul- jów stanowiła ich kultura. Związana była ona tury był możliwy dzięki wysokiemu poziomo- przede wszystkim z religią i liczną grupą kap- wi gospodarki Majów. W zakresie rolnictwa łanów. Religia Majów polegała na wierze w Majowie stosunkowo niewiele wyprzedzili są- wielu bogów będących często uosobieniem sił siednie ludy. Stosowali wypaleniskowy system przyrody (animizm) i życie pozagrobowe oraz uprawy. Po wypaleniu lasu i zarośli, bez sko- w walkę dobra i zła (dualizm). Kapłani opra- pywania ziemi czy orki, jedynie wykorzystując cowali mitologię i kosmogonię. Posiadali bo- pozostały popiół i naturalną żyzność gleby, gate ośrodki kultu (świątynie). Co w ich o- sadzili trzy razy kolejno, głównie kukurydzę i brzędach najbardziej oburzało Europejczy- bób, by następnie wyjałowione pole zapuścić ków, to ofiary żywe, nawet z ludzi (niewolni- na 6—10 lat jako zarośla, a uprawę przenieść ków). Kapłani zapewne opracowali system, gdzie indziej. Uzupełnieniem rolnictwa było obliczeniowy Majów, oparty o zasadę dwu- myślistwo i rybołówstwo, Majowie natomiast dziestki. Praktycznym jego zastosowaniem, nie znali hodowli. Jako broni używali dziry- znanym nam, była astronomia i układ kalen- tów, łuków, toporów miedzianych (miedź do darza. Majowie wyliczyli czas obrotu Księży- ich wyrobu przywożono z Meksyku). Nato- ca, planet, potrafili przewidywać zaćmienia, a miast wysoko rozwinęły się wśród Majów rze- przede wszystkim obliczyli z dokładnością do miosło i wymiana. Piękne tkaniny wyrabiano jednej minuty długość roku słonecznego (365 z bawełny i włókna agawy, również garncar- dni z cyklem pięćdziesięciodwuletnim), który stwo osiągnęło wysoki poziom wykonawstwa, dzielili na trzynastodniowe tygodnie i dwu- szczególnie zaś piękne wyroby wychodziły z dziestodniowe miesiące. Początek ich rachuby rąk jubilerów i kamieniarzy. Kwitł także han- sięgał roku 3113 p. n. e. del, który obejmował produkty rolne, sól, tka- Niezmiernie charakterystyczną cechą kul- niny i niewolników. Prowadzili go wyspecjali- tury Majów jest monumentalne budownic- zowani kupcy przy pomocy transportu piesze- two, ozdobione wspaniałymi rzeźbami. go (tragarze) i wodnego. Rozwinięty kredyt Nauka Majów, ich literatura religijna, hi- ułatwiał handel, którego ośrodkiem były mia- storyczna i poezja epicka mogły się rozwinąć sta, zarazem ośrodki administracyjne, ze stoli- dzięki opracowaniu pisma. Pismo Majów cą Cziczen-Ica (do XII w.), potem Majapan na składało się ze znaków fonetycznych oraz ide- czele. ograficznych. Jak dotąd znamy jedynie jego Państwo Majów powstało zapewne w zasady; prace nad jego odczytaniem są w toku, V w. n. e., w XII w. zostało podbite przez a główne wiadomości o Majach, poza zabyt- 19 Strona 20 karni archeologicznymi, szczególnie architek- turą, przechowały dla nas kroniki hiszpańskie powstałe w Meksyku. Aztekowie W XIII w. do doliny Meksyku przybyli Az- tekowie, zakładając na jeziorze Texicoco mia- sto Tenochtitlan. W XV w. podbili oni okoli- czne plemiona i założyli konfederację aztecką. Swój rozwój społeczny, jako społeczeństwa klasowego, i kulturalny zawdzięczali wcześ- niej osiadłym na tym terenie plemionom, szczególnie Toltekom. O Toltekach wiemy niewiele poza tym, że budowali monumentalne świątynie kamienne na szczytach piramid, że budowle swe wyko- Aztecki kalendarz na dysku nywali z ciosanego kamienia łączonego ce- Klasowy ustrój społeczny Azteków przed- mentem i z cegły, a ulice miast wykładali gip- stawiał mieszaninę elementów wspólnoty sowymi płytami. Broń ich była drewniana, pierwotnej, niewolnictwa i zależności feudal- okładana twardym kamieniem, obsydianem. nej. Podstawową jednostką społeczną była Zachowało się również pismo hieroglificzne duża patriarchalna rodzina, stanowiąca Tolteków. Ich kulturę przejęli Aztekowie i w wspólnotę domową i gospodarczą, uprawiają- tej postaci znamy ją nieco lepiej. ca wydzieloną z terenów plemiennych ziemię. Aztekowie posiadali wysoko rozwinięte rol- W obrębie wspólnoty żyli tak rolnicy, prowa- nictwo kopieniackie. Uprawiali kukurydzę, dzący wspólną uprawę, jak i rzemieślnicy. Po- bób, tykwę, pomidory, pataty, agawę (na włó- za wspólnotą znajdowali się niewolnicy oraz kno i napój), figi, kakao, bawełnę. Im za- indywidualni właściciele ziemi. Niewolnikami wdzięczamy znajomość czekolady — sama zostawali jeńcy wojenni, niewypłacalni dłu- nazwa jest pochodzenia azteckiego — i kau- żnicy (ci ostatni tylko czasowo) oraz nędzarze. czuku. Hodowali indyki, gęsi, kaczki oraz psy. Natomiat właścicielami indywidualnymi zie- Myślistwo odgrywało mniejszą rolę gospodar- mi byli kapłani, wodzowie i rycerze, przy czym czą. Narzędzia posiadali drewniane, okładane w ich dobrach pojawił się obok niewolników krzemieniem lub obsydianem, choć znali nie- nowy typ ludności zależnej, rodzaj podda- które metale, jak miedź (obrabiali ją na gorą- nych. Na czele rodów i fratrii'(grupy rodów) co) i złoto oraz brąz, choć ten ostatni poznali stali starsi i wodzowie z wyboru, na czele późno i nie stosowali go jeszcze szeroko. plemienia wodzowie plemienni, z których Wśród rzemiosł wysokim poziomem wyró- ostatnim w okresie podboju hiszpańskiego żniało się tkactwo (produkowano tkaniny (1519—21) był Montezuma. barwione koszenilą i wyszywane), jubilerstwo, Religia Azteków była nieco prymitywniej- ceramika o geometrycznych wzorach i zdob- sfca od religii Majów, choć do niej bardzo po- nictwo (rzeźby i mozaiki). dobna i prócz bóstw ogólnych (np. słońca, Po Toltekach zapewne Aztekowie odziedzi- wojny) oddawali oni również cześć siłom przy-. czyli rozwinięty handel. Miasta posiadały rody. Istniał jednak rozbudowany rytuał i o- uporządkowany rynek, jako centrum handlo- środki kultu (świątynie na piramidach, zdobio- we, a środkiem wymiany zamiast kruszcowe- ne rzeźbą i freskami), przejęte w dużej mierze go pieniądza był złoty piasek oraz kawałki od Tolteków. Po nich też odziedziczyli pismo miedzi i ołowiu; zamiast monety zdawkowej hieroglinczno-piktograficzne z elementami dla wyrażenia drobnych wartości używano fonetycznymi (dotąd nie odczytane) oraz ka- ziaren kakao. lendarz, ten ostatni pochodzący od Majów. 20