Dymitr Bilenkin Miejsce w pamięci - To pan jest dyrektorem Memoriału? Podniosłem głowę i ujrzałem człowieka, który był tak stary, że wydawał się płaski. Niemnący garnitur obwisł na nim fałdami i kiedy starzec poruszał się, ubranie szło jakoś tak, w ślad za ciałem, jakby zastanawiając się, czy nie obwieścić o swojej autonomii. - Do usług! Proszę, może pan spocznie. - Przysunąłem mu fotel. Tamten usiadł, zginając się pod kątem prostym. Przez jakieś dwie minuty stary przyglądał mi się w milczeniu. Miał maleńkie oczy, zapadnięte pod rzadkimi, siwymi brwiami, oczy o tak niewyrażalnym, mysim kolorze, że aż opadły mnie jakieś idiotyczne przeczucia. - Znaczy, rozmawiam z dyrektorem? - odezwał się, upewniając. - Muszę zwrócić pańską uwagę na fakt, że w znajdującej się pod pańską pieczą instytucji dzieją się rzeczy skandaliczne. Zrobił przerwę, jakby w oczekiwaniu na konieczną z mojej strony reakcję. Przysłuchiwałem się jakby nigdy nic. - Tak więc - jego głos zrobił się skrzekliwy - wasze centrum memorialne zwróciło się do mnie z prośbą o przedyktowanie wspomnień. Odniosłem się do waszej prośby z pełną odpowiedzialnością, doceniam bowiem duże znaczenie wychowawcze, jakie przedstawia doświadczenie starszego pokolenia, jak również wartość życiowych obserwacji i wniosków, jakie nagromadziliśmy. Już w piątej minucie jego monologu wykryłem w krześle pode mną twardości, których nigdy wcześniej nie zauważyłem. Miałem w ogóle ochotę przenieść wzrok gdzieś za okno, gdzie szybowały ptaki. - ...znaczenie centrum memorialnego polega na tym, że to ono właśnie przejmuje nasze doświadczenia, które... Każdy człowiek ma prawo, którego nie można lekceważyć bez ryzyka przyniesienia uszczerbku całemu społeczeństwu. I dlatego pracownicy Memoriału i kierowane przez nich maszyny powinni - i są zobowiązani - odnosić się z całą odpowiedzialnością... Pokornie przytakiwałem mu. Dyskutowanie z nim wyraźnie nie miało sensu. Centrum memorialne było w istocie wielkim osiągnięciem cybernetyki, ale w żadnym przypadku nie byt to “pełny zbiór numerów" - wszystkich i każdego z osobna. (“Memuarów" - tak wyraził się jeden z moich gości, w rodzaju tego tu.) Tak, każdy człowiek, bez względu na wiek, po podłączeniu się do naszego kanału może opowiedzieć swoje życie ze wszystkimi najdrobniejszymi, bliskimi sercu drobiazgami (tajemnicę autorstwa gwarantuje prawo). Do starych ludzi zwracamy się osobno - prosimy, przekonujemy ich, namawiamy, jeśli nie chcą sami skorzystać z naszych maszyn. Miliony losów, miliony niepowtarzalnych postępków, drgnień duszy, przebłysków myśli - wszystko, co osobiste, co zniknęło wraz ze śmiercią teraz jest przechowywane, zbierane, żyje wiecznie. I dla tego bogactwa nie ma ceny. Nieważne, że we wspomnieniach prawdę zastępuje czasem wymysł lub ubarwia ją niekiedy wyobraźnia: istotne jest i to, co było, i to, co zostało wymyślone - przecież to również jest życie! Trzeba jedynie nie mylić jednego z drugim - po to właśnie istnieją specjalne układy filtrów, przeznaczone do sortowania i oceny. To wszystko dla ciebie - socjologu, psychologu, pedagogu, historyku - te miliony bezimiennych, wiarygodnych zapisków, wszystko, co pomyślał, co poczuł człowiek, jak postąpił w takiej czy innej sytuacji... Czerpcie więc, rozważajcie, uogólniajcie! Obecny rozwój nauk byłby nie do pomyślenia bez naszego Centrum - rozkwit literatury, zresztą, również. Z iloma ludźmi mógł się spotkać pisarz przeszłości? Ile tajemnic mogło złowić jego oko? Teraz były przed nim otwarte dusze tych, których już nie ma, słowa, które wypowiada się tylko raz, myśli zachowywane dla siebie, postępki o niepowtarzalnym obliczu... Czymże jednak zawiniliśmy wobec tego starca - ... wychodząc z tego, co powiedziałem, postanowiłem stwierdzić, ile komórek pomięci zajęły moje wspomnienia. I co się okazało? Interesuje to pana? Miarowy głos starca nasilił się. Pojawiło się w nim coś żelazo-betonowego, jakieś niewzruszone przekonanie o swojej racji. Racji i prawie. Opadło ze mnie od razu całe roztargnienie. - Otóż - w jego wzroku pojawił się cień podejrzliwości - wydał się nader szpetny fakt. Bardzo nieprzyjemny fakt. Służba Informacyjna wydała mi zaświadczenie, z którego wynika, że na moje memuary przydzielono... - zatrzymał się na sekundę - zero komórek! Odczekał, abym mógł sobie uświadomić wagę faktu, i przemówił z zauważalnym już oburzeniem - Zero komórek! Słyszy pan? To znaczy: nic! Jak mogło do tego dojść? Jak mam to rozumieć?! Nie było tu nic do rozumienia. Wszystko stało się dla mnie od razu jasne. Rezerwa naszych memorotek jest ogromna, ale nie nieskończona. I nie możemy sobie pozwolić na zbyt. To, że maszyna niczego nie wykorzystała z jego opowieści, mogło oznaczać tylko jedno: nie były nic warte. Brak w nich było wszystkiego, co osobiste, niepowtarzale, świeże. Była w nich tylko szablonowa banalność, która maszyna odsiała jak śmieci. Wszystko okazało się śmieciem - wszystko było sztampą, nie było tam ani jednej własnej myśli, ani jednego niekłamanego uczucia lub choćby nowego faktu. Teraz trzeba się wykręcać. Szybko, ostrożnie, by nie urazić starca. - Skandal! - wykrzyknąłem, łapiąc za słuchawkę telefonu. - Ma pan rację, absolutna rację! - Wiem o tym - powiedział z naciskiem. Ostatnie wątpliwości rozwiały się. Ani przedtem, ani teraz tamten nie dopuszczał nawet do siebie myśli, że jego wspomnienie to nikomu niepotrzebny zbiór ogólników. Oburzała go tylko niesprawiedliwa omyłka, z powodu której ludzkość mogła zostać pozbawiona jego bezcennych wspomnień. Tylko to! Szczęśliwy biedak!... Udałem, że sprawdzam i wyjaśniam to, co nie wymagało żadnych wyjaśnień, a on tymczasem przeszedł na ton patetyczny - Każde uczciwe i przeżyte z pełna odpowiedzialnością - choćby i skromnie - życie godne jest poważania i pamięci. Nie ja tak twierdzę, tak utrzymuje społeczeństwo. I gwoli rozkwitu tego społeczeństwa tacy jak ja, skromni ludzie pracy, nie szczędzili swych rak... To wszystko prawda. Nie ma nieinteresujących losów. Z każdym człowiekiem odchodzi od nas Wszechświat. Ale... Tego właśnie nie mogłem mu powiedzieć. Nie mogłem mu powiedzieć, że cała ta jego perora - a więc i sposób mylenia - to od dawna na kamień już przyswojony standard. Nie mogłem powiedzieć, że swoje życie również opowiadał z przyzwyczajenia, już cenzurując wszystko “co nieodpowiednie", wszystko, co było choć odrobinę oryginalne. A kiedyś to w nim przecież było, na pewno kiedyś było jego pamięć mogła kiedyś przechowywać coś niepowtarzalnego... Ale teraz bezsensowne byłoby już dobijanie się do niej, wywoływanie... Wszystko to zasklepione, zapieczętowane - zginęło. - Tak właśnie jest: omyłka! - wykrzyknąłem, kładąc słuchawkę. - Zbitka, drobna niesprawność techniczna, które, niestety, od czasu do czasu zdarza się jeszcze. Bardzo, doprawdy bardzo pana przepraszamy, podejmiemy wszelkie kroki... - Będziecie powtórnie zapisywać? - Oczywiście! Bezzwłocznie, jeśli oczywiście pan... - Bezwarunkowo. Jest to, rozumie się, związane z nowa strata czasu i sił, które z racji waszego niedbalstwa musiałem... Milczałem, odgrywając smutek i skruchę Trudne to było - ostatecznie nienajlepszy ze mnie aktor. Zresztą to wstrętne, ohydne tak kłamać... Ale nie miałem innego wyjścia. Prawda oburzyłaby go, znieważyła, nie uwierzyłby w nią, uznał za niechęć, może potwarz. A gdyby tak uwierzył... Nie, tylko nie to! Przejrzeć nagle pod koniec życia? Kiedy wszystko jest już dokonane, nieodwracalne? Przekonać się, że myślało się, czuło według szablonu, że nie dało się ludziom niczego od siebie a być może, nawet gorzej : przeszkadzało się im jak przestarzały paragraf? Nie, nie! Po co rzucać cień no ostatnie starcze lata? Na szczęście przejrzenie mu nie groziło. Po zbesztaniu mnie wstał, ja za nim - aby go odprowadzić. Lecz raptem zatrzymał się pośrodku dywanu i szeroko rozstawiwszy proste nogi, znów przemówił. Słuchałem, czując, jak tężeją mięśnie twarzy. Najtrudniejsze było dopiero przede mną. Musiałem wymyślić, jak go omamię, kiedy znów skontroluje (a skontroluje na pewno), ile komórek pomięci zajęły jego wspomnienia. Nie wiem, co bym dał, by komórki się zapełniły. Ale tak się nie stanie. Zero. Znów będzie zero. Bo maszyna już za pierwszym razem zrobiła, wszystko, co mogła. A może niemal. Ona nie zapisuje - tak po prostu - każdej opowieści. Jak błyskotliwy reporter zdolna jest nakłonić do rozmowności najbardziej nawet niechętnego rozmówcę. I jeśli ze starca nie udało się jej nic wydobyć, nawet krztyny czegoś pożytecznego - to oznaczało to, że sprawa jest beznadziejna. - Byłem współczesnym Gagarina! oznajmił, mi, stojąc w drzwiach. - Pamiętam wszystko jak dziś! Byłem współczesnym wielkich przedsięwzięć! Byłem obecny... Byłem... Tak. Był. Kiedy zamknęły się wreszcie za nim drzwi, opadłem wycieńczony na fotel. Zastanowiłem się, czy kiedy nadejdzie moja kolej na opowiadanie życia, zdecyduję się sprawdzić, ile na nią wypadło komórek? Nie. Nigdy. Za nic. Krzysztof Malinowski przekład : <abc.htm> powrót