Kir Bułyczow Minione czasy Nowy model maszyny czasu zbudowanej przez profesora Lwa Christoforowicza Minca przy udziale złotych rąk Saszy Grubina został umieszczony pod schodami na parterze domu nr 16 przy ulicy Puszkińskiej. Był on zakamuflowany drzwiami do komórki, żeby podczas zabawy któreś z dzieci nie przepadło w innej epoce. Maszyna czasu miała postać cieniutkiej taśmy, która przylegała od wewnątrz do ramy drzwi i pomalowana była sążycą tak, że postronne spojrzenie nigdy by nie zauważyło tego największego wynalazku. Kiedy człowiek po otwarciu drzwi do komórki przesunie wskazówkę na ukrytym cyferblaciku i wejdzie do wnętrza, to się znajdzie w minionych czasach. Teoretycznie można się udać i do dinozaurów, ale na razie brakowało energii, więc granicą było pięćdziesiąt lat. Profesor Minc i wąski krąg zaufanych, złożony z zaprzyjaźnionych sąsiadów - Aleksandra Grubina, Korneliusza Udałowa i starego Łożkina - maszyny nie nadużywali i jej istnienie utrzymywali w tajemnicy. W zamiarach ich było, po doprowadzeniu wynalazku do porządku, oddanie go narodowi. Czasami któryś z eksperymentatorów odwiedzał przeszłość z zachowaniem wszelkich ostrożności. I to się udawało, póki nie zawinił Udałow. Jakoś wieczorem Korneliusz Iwanowicz, za zezwoleniem Minca, postanowił zajrzeć w czasy własnego dzieciństwa. Minc doświadczenie kontrolował od zewnątrz. Udałow wszedł w drzwi komórki, ustawił na cyferblacie rok 1948, nacisnął niebieski guziczek i znalazł się w tejże komórce, ale nie tak zakurzonej i zagraconej. Udałow odsunął deskę w tylnej ścianie i wyszedł na podwórko. Podwórko było prawie takie samo jak obecnie, tylko bez jeszcze się nie rozrósł. Udałow był ubrany zgodnie z epoką. O to się zatroszczył stary Łożkin, który nigdy nic nie wyrzucał i dlatego mógł Korneliuszowi zapewnić płaszcz wojskowy z odprutymi naszywkami i szerokie spodnie. W kieszeni miał czterdzieści pięć rubli sprzed reformy, zrobione przez Minca duplikatorem. Nie zauważony przez nikogo, Udałow przeszedł ulicą i znalazł się w parku miejskim. Grała tam orkiestra dęta, a na tarasie tańczyli młodzi ludzie, w jeszcze nie zniszczonych bluzach wojskowych i wyrostki podstrzyżone do połowy głowy. Ale dziewczęta i kobiety miały tam zdecydowaną przewagę. Nogi same zaniosły Udałowa na taras. Grano Rio Ritę, a następnie Rozalindę. I wtedy Udałow zobaczył Lekę. Leokadię. I serce Udałowa rozpaliły wspomnienia. W tamtym roku Udałow skończył dziesięć lat, a Leka była bliska trzydziestki. Była ona pierwszą, nieosiągalną, bajeczną miłością Korneliusza. Leka handlowała lodami na rogu Puszkińskiej i Radzieckiej z wózka podobnego do błękitnego kuferka. U góry miał on trzy pokrywki: pod jedną były lody, pod drugą okrągłe wafelki, pod trzecią słoik z wodą. Leka brała do ręki narzędzie podobne do niewielkiej pochodni olimpijskiej, wkładała w jego kielich okrągły wafel, zanurzała w wodzie łyżkę, nabierała nią lody i kładła na wafel. Następnie przykrywała lody drugim wafelkiem i gotową porcję wypychała z pochodni. Lód był okrągły, ściśnięty między wafelkami, najpierw można go było wokół oblizywać, a później gryźć. Inne dzieci interesowały same lody, a Udałowa emocjonował sam proces ich przygotowywania. Sentyment do tego procesu przeniósł na samą Lekę, wielką, wesołą, zielonooką i dobrą. Powiadano, że Leka straciła na froncie narzeczonego, ale ona mimo wszystko na niego czekała. Leka wyróżniała Udałowa za wierność. Czasami proponowała mu porcję za darmo, ale Udałow i wówczas był już dumny. Nawet jeśli zupełnie nie miał pieniędzy, to cierpiał, ale odmawiał przyjęcia podarunku. Trzy lata później Leka wyszła za mąż za jednego górnika z Karagandy, który przyjeżdżał do Wielkiego Gulsaru do cioci na urlop. I wyjechała. I została zapomniana. I nagle Udałow zobaczył ją na parkiecie tanecznym. I poznał od razu. Chociaż ona okazała się całkiem niewielka, jemu do ucha. Leka tańcowała z nieznaną dziewczyną. Udałow patrzył na Lekę i delektował się. A Leka zauważyła jego natarczywe spojrzenie i po tańcu sama podeszła do niego i z uśmiechem powiedziała: - Pańska twarz jakby mi była znana, ale nie pamiętam, kim pan jest. I pan ciągle patrzy na mnie tak natarczywie. Dlaczego? - Kiedyś oboje się spotykaliśmy - odpowiedział Udałow. Akordeonista zagrał "Bryzgi szampana" i poszli zatańczyć. Początkowo Udałow nie wiedział, o czym rozmawiać, więc spytał, jak idzie handel. Leka się roześmiała: "Jaki tam handel. Jedne dzieciaki kupują!" Kiedy tańce się skończyły, Udałow odprowadził Lekę do domu. Przysiedli sobie na ławeczce nad rzeką. Tam, na odległym brzegu, nie było jeszcze osiedla czteropiętrówek, a za przedmieściem widoczny był las. Wyglądał jak czarna piła, a nad samymi jej zębami płonął księżyc w pełni. Udałow trzymał w dłoniach rękę Leki. Było mu dobrze. Następnie Leka powiedziała, że musi już iść, bo mieszka u niedobrej kobiety. Udałow prowadził Lekę przez ciemne, całkiem uśpione miasteczko. Zatrzymali się przy lampie płonącej na skrzyżowaniu. Leka oświadczyła, że dalej razem nie pójdą, bo gospodyni podgląda przez okno. Udałow nagle oznajmił, że umie wróżyć z ręki. Leka nie wytrzymała i poprosiła o powróżenie. Udałow powiedział, że za trzy lata wyjdzie ona za mąż za górnika z Karagandy. Leka się zmieszała. Dla niej trzy lata wydawało się wiecznością. Albo być może ona jeszcze troszkę czekała na swego poległego narzeczonego. Później Leka zrozumiała żart, roześmiała się i spytała, czy Udałow jutro przyjdzie do parku na tańce. - Jestem już stary - odpowiedział Udałow. - Ja też nie jestem pierwszej młodości - uśmiechnęła się Leka. - Zbliżam się do trzydziestki. I wolę mężczyzn statecznych. Pocałowała Udałowa w policzek i uciekła. A Udałow poszedł do domu i dopiero przy samym domu uświadomił sobie, że jest pierwsza w nocy, że on przepadł w minionych czasach i Minc szaleje z niepokoju, a może i zastanawia się nad wyprawą ratunkową. Ale szalał nie Minc, lecz żona Udałowa, Ksenia. Czekała ona u wejścia do komórki. Wydusiła już z Minca całą prawdę o eksperymencie. W pierwszej chwili mężem to się nawet ucieszyła, ale następnie wychwyciła zapach perfum "Czerwona Moskwa" i Korneliusza omalże nie zabiła. - Teraz jest jasne, co to za maszynę czasu macie! - zaczęła krzyczeć. - Pójdę z tym do partkomu! Minc z wysiłkiem nakłonił Ksenię, by z pójściem do partkomu poczekała do rana. Ksenia przepłakała całą noc, pakując rzeczy, żeby wyjechać do siostry do Saratowa, a rano postawiła ultimatum. Albo puszczą ją do przeszłości, by mogła to sprawdzić, albo ona zostanie w przekonaniu, że Udałow biega z komórki podziemnym przejściem do nieznanej kochanki. Przyszło przyjąć od Kseni przyrzeczenie zachowania wszystkiego w tajemnicy i wręczyć jej czterdzieści pięć rubli eksperymentalnych. Ksenia przebrała się w sukienkę Łożkiny, którą przyniósł Łożkin, a przejęci eksperymentatorzy pozostali u drzwi do komórki. Ale Ksenia, jak obiecała, wróciła po godzinie. W podróż w czasie uwierzyła wówczas, kiedy w 1948 roku zobaczyła z daleka swoją matkę, która z nią, Ksenią, spacerowała po skwerze przy cerkwi Paraksewy Piatnicy. Wróciła bez pieniędzy, bowiem zaszła do sklepu komercyjnego, który pamiętała mgliście jako rajskie miejsce. Dawniej nie zdarzało się jej tam bywać, bo jej rodzina, jak większość rodzin w mieście, biedowała i żyła na kartki. Ale do sklepu komercyjnego biegała z przyjaciółkami oglądać dostatek na wystawie. Tak więc byłoby okrucieństwem czynić Kseni wyrzuty za to, że zaprowadziła sprawiedliwość historyczną, kupując w sklepie komercyjnym puszkę czerwonego kawioru, trzy puszki krabów i połeć mięsa z jesiotra. Kiedy Ksenia przyznawała się do tego eksperymentatorom, oczy jej spokojnie świeciły blaskiem lwicy, która pożarła tłustą zebrę. Jak się to stało, że następnego dnia o zakupach Kseni dowiedziała się żona Łożkina, tłumaczyć nie ma potrzeby. Wszystko i tak jest oczywiste. Ale to, dlaczego Ksenia o kawiorze powiedziała swojej krewniaczce, której nie cierpiała, Antoninie - było już zagadką. A jak dowiedziały się o tych artykułach siostry Grubina - bliźniaczki Szura i Ola, można się domyślić. Rankiem następnego dnia profesor Minc został oblężony. Przyjaciele go opuścili. Oni swoje bitwy już przegrali. W ciasno zastawionym książkami i aparaturą gabinecie profesora siedziało kilka kobiet i zasypywało go niesłusznymi zarzutami. Minc zrozumiał, że prace przyjdzie przerwać i po jeszcze staranniejszym ich utajnieniu przenieść poza miasto. Ale z kobietami trzeba było coś zrobić. Minc był jednak dobrym człowiekiem, więc wymyślił coś następującego. Sklep komercyjny na modłę roku 1948 mieścił się na Puszkińskiej w starej willi zesłanego do Gulsaru polskiego konfederata pana Ignacego Ząbkowskiego. Obecnie w pomieszczeniach sklepu była urządzona pracownia modelarstwa lotniczego dla młodzieży. W drugiej połowie dnia, kiedy modelarze rozeszli się do domów, ku drzwiom willi podeszli eksperymentatorzy. Sprawnie przymocowali do wejścia metalową taśmę maszyny czasu. Tak, że teraz kto przeszedł przez drzwi, natychmiast trafiał do sklepu komercyjnego nr 1 miasta Wielki Gulsar w czerwcu 1948 roku. Zrobione zostało tak dlatego, że Minc nie chciał dopuścić, by po ulicach przeszłości, w poszukiwaniu towarów deficytowych, uganiał się cały oddział kobiet współczesnych. Nieuchronnie wywołałoby to podejrzenia i skandal. Teraz jednak Minc wpuszczał damy do sklepu z pominięciem ulicy. I można było mieć nadzieję, że taki wypad doprowadzić do skandalu nie zdoła. Wszystko zapięto na ostatni guzik. Kobiety, w liczbie ośmiu, oczekiwały z torbami w rękach. Denerwowały się i szeptały między sobą. Minc rozdał im po sto rubli i powiedział: - Zachowujcie się przyzwoicie, nie poniżajcie godności człowieka radzieckiego. Kupisz, to wyjdź, ustąp kolejki następnej. Pierwsza, na znak Minca, weszła do sklepu Antonina. Na ulicy było spokojnie. Z sąsiedniego domu wyszła zaciekawiona staruszka. Łożkin został odesłany, by ją odciągnąć i wyprowadzić ze strefy. Czas płynął. Według obliczeń Minca zakupy powinny były zająć pięć minut. Ale Antonina się nie pojawiła i po dziesięciu minutach. Minc i Grubin się nie niepokoili, bo rozumieli, że Antonina ze sklepu tak po prostu nie wyjdzie. Ale zdenerwowanie kobiet z każdą chwilą rosło przez obawę, że Antonina kupi zbyt wiele i dla pozostałych nie starczy. I kiedy upłynęło piętnaście minut, podniósł się nieoczekiwany bunt. Z krzykiem "Nie możemy już dłużej czekać!" żony, siostry i matki zmiotły strzegącego wejścia Minca i, zderzając się ze sobą, przebiły się do drzwi. Znalazłszy się w otworze drzwiowym, znikały. I kiedy zniknęła ostatnia, stara Łożkina, nastąpiła tragiczna cisza. - Co robić? - spytał Udałow. - Ano nic - odpowiedział lekkomyślny Grubin. - Wrócą, kiedy zrobią zakupy. Dał im pan, Lwie Christoforowiczu, dużo pieniędzy. Wcześniej niż za pół godziny oczekiwać ich nie należy. Okazywało się, że Grubin miał rację. Nic się nie działo. Trwało tak ponad dwadzieścia minut. Po upływie tego czasu w otworze drzwiowym pojawił się krzepki młody człowiek w wojskowym mundurze ze szlifami lejtnanta i w czapce z wiśniowym otokiem. Obrzucił obecnych srogim spojrzeniem i spytał: - Czy jest tu obecny Lew Christoforowicz Minc? - To ja - przyznał się profesor. - Pozostańcie na miejscu - polecił lejtnant i zaraz też zniknął. Po chwili w otworze drzwiowym pojawiło się biurko. Na nim stało krzesło. Lejtnant popychał je od tyłu. Następnie lejtnant ulokował obok drzwi krzesło, usiadł na nim i powiedział: - Obywatelu Minc, wasza sytuacja wygląda źle. - O co chodzi? - zakrzyknął Minc. - Nic z tego nie rozumiem. - Czy przyznajecie się do zorganizowania spisku antyradzieckiego? - spytał lejtnant. - Wasze wspólniczki już się przyznały. Udałow jęknął. Domyślił się, że Ksenia wpadła w kłopoty. - O co jestem oskarżony? - zapytał Minc drżącym głosem. Lejtnant wyciągnął skądś teczkę z napisem "Sprawa nr 2451" i otworzył ją. - We wniosku powiedziane jest - przeczytał. - Po odprawieniu do miasta Wielki Gulsar grupy dywersyjnej liczącej osiem osób obywatel Minc L. Ch. polecił dywersantkom pozorującym przyjezdne nabywczynie kawioru otruć kierownictwo miasta, a także wysadzić most przez rzekę Guś. - To bzdury! - powiedział Minc. - One się przyznały - krótko i nawet ze smutkiem odezwał się lejtnant. - Tutaj są wszystkie ich zeznania. - Wypuśćcie je zaraz! - zakrzyknął Minc. - One w niczym nie zawiniły. - To znaczy, że się przyznajecie? - usta lejtnanta drgnęły w uśmiechu. - Przyznaję się do wszystkiego, co tylko chcecie - powiedział Minc. - Tak czy owak, nic nie zrozumiecie. - Chodźcie za mną! - polecił lejtnant. - Za jednym zachodem zabierzcie biurko. - Nie idź! - zakrzyknął Udałow. - Oni cię nie wypuszczą. - Problem leży nie we mnie - wyjaśnił Minc. - To ja wysłałem nasze kobiety w przeszłość i ja ponoszę za to odpowiedzialność. - Ale on przecież ich też nie wypuści - powiedział Grubin. - Przecież jesteście razem w jednej sprawie. - Oczywiście - powiedział lejtnant. - O tym się wypowie trójka specjalna. Jeśli dywersantki nie są winne, to one do was wrócą. Ale jeśli... - I lejtnant z uśmiechem przyłożył do czoła palec i pstryknął językiem. Udałow z przerażenia zachwiał się. - Żegnajcie, towarzysze - powiedział Minc do Udałowa i Grubina i zrobił krok ku drzwiom. I wtedy usłyszeli głos Łożkina, który powrócił pod drzwi. - Co się tutaj dzieje? - zapytał. - Wy, obywatelu, przechodźcie, nie zatrzymujcie się - polecił lejtnant. - Bo też zostaniecie zatrzymani. - Chwileczkę, chwileczkę! - odezwał się Łożkin. - Oni aresztowali nasze kobiety - oznajmił Udałow. - I Minc teraz idzie poświęcić siebie. - On nigdzie nie pójdzie - zaoponował Łożkin. - Z drogi! - wrzasnął na starego lejtnant. A ten oświadczył: - Poznaję ciebie, Kola. - Co takiego? My się nie znamy. - My się znamy i to jak jeszcze - powiedział Łożkin. - Miałem w młodości pewien epizod. Po demobilizacji jakiś czas przesłużyłem w organach. Poznajcie się! I wtedy wszyscy się zorientowali, że lejtnant jest właśnie Mikołajem Łożkinem, tylko mocno odmłodniałym. - Nie wierzę - powiedział lejtnant. - Trzeba będzie uwierzyć. - Łożkin wyciągnął dowód osobisty i podał go samemu sobie. Lejtnant dowód otworzył, długo studiował fotografię, popatrzył na Łożkina starego. Zamknął dowód. - Diabli to wiedzą - powiedział w końcu i coś ludzkiego błysnęło mu w oczach. - Tak więc, Kola - podsumował Łożkin stary - ja jestem twoją przyszłością. Emerytem na skalę rejonową. Uczciwym, szanowanym człowiekiem. - Ty też jesteś spiskowcem! - powiedział lejtnant bez przekonania. - Ciebie też trzeba postawić pod ścianę. - A Wierkę to już rzuciłeś, czy jeszcze z nią żyjesz? - spytał Łożkin stary. - Ja tam nic nie wiem. - Pytam się, czy rzuciłeś Wierkę Rabinowicz, swoją tajną miłość, córkę represjonowanego wroga narodu? Ja tego nie mogę sobie wybaczyć do tej pory. Nie mogę sobie wybaczyć własnego tchórzostwa. Przyjaciele na Łożkina starego patrzyli ze zdumieniem. Znali go już wiele lat, przepracował on całe życie jako buchalter. I, się okazuje, miał epizod! - Rzuciłem - powiedział lejtnant spuszczając oczy. - A na grób matki to jeździłeś, jak sobie przysiągłeś? Czy tylko ciągle sprawy, procesy, spiski? - Pojadę na pewno - przyrzekł lejtnant, i Udałow pomyślał, że on jeszcze nie jest człowiekiem straconym, tylko obowiązkowym i ograniczonym. Ofiarą epoki. - Tak więc posłuchaj mnie uważnie - powiedział Łożkin do samego siebie. - Kobiet, poza tobą, nikt więcej nie widział i nikt nie wie o tym lipnym spisku. Żadnej kariery na tym nie zrobisz. Wypuścisz je zaraz wszystkie, a wśród nich, muszę ci powiedzieć, i własną żonę, z którą się ożenisz pod koniec pięćdziesiątego pierwszego, ale nie tutaj, lecz w Tiumeniu. A wiesz, dlaczego w Tiumeniu? - Dlaczego? - oznajmił zgnębionym głosem lejtnant Łożkin. - Dlatego, że ty złożysz dzisiaj dymisję z powodu rany, która ci dokucza od czterdziestego drugiego roku. Pojedziesz do Tiumenia i zaczniesz pracować jako buchalter. Czy wszystko jasne? Wykonać, chłopcze! - Rozkaz. Lejtnant odsunął biurko i krzesło i zniknął w otworze drzwiowym. - Co za szubrawiec! - powiedział Łożkin starszy. - Czyżbym ja taki był? - Zdarza się wszystko - powiedział ze znużeniem Minc. Patrzył na drzwi, oczekując, kiedy pojawią się w nich kobiety. Ale kobiety się nie pojawiały. Udałowowi wydawało się, że w uszach mu stuka krew, wystukując sekundy. - Tak - oznajmił w końcu Łożkin - tego też i się obawiałem. W młodości to we mnie siedział łajdak. Bywa tak z ludźmi. Póki powodów nie ma, łajdak śpi, a kiedy się pojawia możność zrobienia kariery, zaczyna podszeptywać do ucha niebezpieczne słowa. Idę tam! - Nie - powiedział Minc. - To niebezpieczne. - Jeśli go nie zatrzymam, on dostanie awans i wzniesie się na drabinie służbowej. Przecież się nie zatrzyma. No to co ja mam ze sobą zrobić? I Łożkin uczynił krok ku drzwiom. - Eureka! - zakrzyknął Minc. - Zrobimy wszystko inaczej! Wydobył z kieszeni maleńki cyferblat, końcem paznokcia ostrożnie przesunął wskazówkę do tyłu. - Rozumiecie? - zapytał. - Rozumiemy - uśmiechnął się Grubin. - Teraz to ja wejdę do sklepu, ale to teraz nie będzie teraz, tylko moment po tym, jak tam się znalazły nasze kobiety. I Minc z tymi słowy zniknął w drzwiach. I zaraz też się zaczęło coś niesamowitego. Z drzwi zaczęły wylatywać kobiety z pustymi torbami w rękach. Klęły, piszczały, opierały się, chwytały się rękami ramy drzwi, starając się powrócić do sklepu komercyjnego. Ale w gniewie Minc potrafił być bezwzględny, zaś jego przyjaciele tak zręcznie i szybko chwytali kobiety i tak energicznie je odpychali od sklepu, że po trzech minutach wszystkie uczestniczki podróży w czasie znalazły się w roku 1988. I o żadnym lejtnancie nic a nic oczywiście nie słyszały. Następnie wyszedł Minc. Udałow i Grubin pocieszali kobiety, próbując im wyjaśnić, jakiego okropnego losu cudem uniknęły. Ale kobiety najbardziej gniewało nie to, że one zostały bez kawioru, lecz to, że Antonina, jako pierwsza, zdążyła kupić kawioru za sto rubli w starych pieniądzach. Udałow uruchomił wszystkie swoje zdolności dyplomatyczne i jakoś namówił Antoninę do podzielenia się kawiorem z towarzyszkami. Grubin szybko zdjął z ramy drzwi maszynę czasu, by lejtnant Łożkin nie wrócił po swoje biurko. A sam Łożkin stary objął Minca i zapłakał z radości. Minc przecież mu uratował honor i biografię. Ale przenikliwy Grubin powiedział: - A ja specjalnie to się nie niepokoję. Przecież ty, Łożkin, jesteś wśród nas. I jesteś uczciwym emerytem. A co to oznacza? A to oznacza, że lejtnant na pewno zgłosi dymisję i pojedzie do Tiumenia szukać sobie małżonki. Przełożył Tadeusz Litwiński KIRYŁ BUŁYCZOW Pseudonim rosyjskiego historyka i pisarza Iwana Możejki. Zawodowo specjalizuje się on w historii Dalekiego Wschodu, z zamiłowania jest pisarzem fantastą. Urodzony w 1934 r., pierwsze opowiadania zaczął drukować w 1965 r. Wkrótce zdobył popularność dzięki humorystycznemu, a zarazem inteligentnemu cyklowi Guslarskiemu (do którego należy przestawiony przez nas utwór). Akcja opowiadań rozgrywa się w starożytnym mieście Guslar, gdzie cuda zdarzają się wręcz rutynowo, na przykład lądują obcy albo w miejscowym sklepie zoologicznym trafia się, spełniająca życzenia, złota rybka. Cztery z kilkunastu książek napisanych przez Bułyczowa ukazały się w Polsce. Były to "Ludzie jak ludzie", "Podróże Alicji", "Żuraw w garści" i "Rycerze na rozdrożu". W naszym miesięczniku drukowaliśmy jego mikropowieść "Przełęcz" ("F" 4/83) oraz opowiadania: "Uparty Marsjasz" ("F" 11/84), "Czarny kawior" ("F" 11/84), "Dwie metody teleportacji" ("F" 11/84), "Timeo Danaos" ("F" 11/84). D.M.