Strona 1 GUSTAW DANIŁOWSKI NOWELE Paltocik Pani Katarzyna P., znana w ściślejszych kołach pod szanownym pseudonimem Janiny, zapłaciła z westchnieniem dwie szóstki za brakującą marką, zbliżyła sią do lampki i rozpieczątowała zaadresowaną bladym, wodnistym atramentem kopertą. Data była z przed kilku tygodni — nagłówek: Kołpaszowo, Narymskij kraj. „Kochana Kasiu! Piszą do ciebie, żeby cią zapytać, jak ci sią powodzi w owym Krakowie; jak sią mają bąki i czy jesteś już w zajęciu. Ja tu czytałem w jednej gazecie, co ją przysłali z Irkucka, że te stany mają być skasowane i ci, co dostali za granicą, bądą mogli wrócić. Jeżeli to prawda, to machaj -nazad: w Warszawie łatwiej ci sią będzie prze- kołatać, póki co. Może cią aawet przyjmą na „Labor", bo tak Malować kwiaty, jak ty, nie każda potrafi. U nas tu śnieg zwalił i mróz siarczysty, a żeśmy się wydarli z ubrania, siedzimy pod piecem i turbujemy sią, co dalej będzie. Podobao za te ostatnie nieporządki mają nam „zbawić kormowoje", to też radzimy, jak mamy sobie postąpić I Przybył nam do kompanii jeden z naszych, pamiętasz, ten, zezo- waty z Łodzi. Rad jestem, bo swój, a reszta, choć niezłe chłopy, ale straszne esdeki i dogryzały mi od socjal-patryjotów, a ja choć mocnym w ręku, ale ciężki na gębę. Teraz nam we dwuch łatwiej. Przy* tym ten z Łodzi gada, że nasi teraz górą i sami jedni robią ruch, a inni opuścili uszy i poszli całkiem do luftu. Swoją drogą, choć się kłócimy, „trzymamy sztamę", jako żeby była solidarność. „Jużem teraz dokumentnie obliczył, że wystarczyłoby 40 blatów.., Gdyby można gdzie wytrzasnąć tó już wie$z co... A chciałbym. Pięć lat — to nie w kij dmuchał... Cni mi się okrutnie i do swoich i do ciebie, babo moja, też. Ucałuj daieciaki, odpisz, a Jasiowi powiedz, że, jak ci się będzie sprzeciwiał, to mu sprawię wały". Jan^ — Czterdzieści rubli — zastanowiła się Janina — • z górą 100 koron. Bagatela 1 — i, jakby pragnąc obliczyć swe fundusze, pociągnęła ókiem po izbie, a właściwie sklepionej piwnicy z małym od ulicy podłużnym okienkiem, wzniesionym o parę cali nad chodnikiem. Prawie połowę ?uteryny zajmował komin i dymiąca parą bal ja resztę przestrzeni — podparte paką łóżko i dwa zydle, na których leżąca deska do prasowania zastępowała stół. Łaehy trzeba MłE NISZCZYĆ KSIĄŻEK było wieszać w sionce, od których prowadziły schodki aa górę, zaopatrzone w drzwi z kwadratową szybką. Za tę stancję oraz prawo używania góry, niezbędnej przy jej zajęciu, Janina płaciła dwa guldeny tygodniowo, drżąc przed każdym terminem, gdyż gospodarz tej kamienicy, składającej się z samych przybn- dówek, nie znał pardonu i momentalnie wyrzucał niewypłacalną hołotę. — Czterdzieści rubli! — powtórzyła, ścinając w ironiczny, gorzki uśmiech wargi, i zamyśliła się o tych czasach, gdy wraz z mężem zarabiała niemal tyle tygodniowo, ona przy malowaniu emaljowanych naczyń na Laborze, on jako ślusarz przy filtrach. Mieszkali wtedy Strona 2 w dwuch przyzwoitych pokojach z kuchnią, miała dywanową otomanę, przy oknach firanki, trzymała do dzieci „szturmaka", nosiła porządną bieliznę i najmowała babę do prania. A teraz... Poruszyły się w niej wszystkie zgryzoty, przeżyte cierpienia, zawrzał głucho bezsilny gniew. Zanurzyła zawinięte po łokieć ręce w balję i niemal z wściekłością zaczęła trzeć szmaty, wdychając smrodliwą parę, gryzące wyziewy mydlin, chlorku i sody, które wyjadały z jej czarnych, 'płonących gorączkowym ogniem oczu ostre, jak szpilki, łzy. Umiała znieść mężnie i z godnością wszystkie perypetie niedoli, tym cięższe, że urodziła jej się w celi Julcia, ale tu emigracyjna nędza zżerała ją, jak rdza. Widok więdnących w piwnicy dzieci zatruwał Strona 3 rozpaczą; tysiączne dotkliwe upokorzenia buntowały do podstaw, hardą duszą, wprowadzając ją w stan i gorączkowej szarpaniny i ustawicznej niemal irytacji. Czuła, że robi sią zła, opryskliwa, rozdrażniona, ordynarnie wymyśla, szturcha o byle co flzieci, najwięcej zaś obrywa niegdyś oczko w głowie, a dziś ''i najwięcej pokrzywdzony Jaś. Julce bowiem, leżącej w powijakach na łóżku, 3 wystarcza do szczęścia sucha pielucha, butelka ze smoczkiem, papka bułki w szmatce. Dwuletni Staś, jak siadł od tygodnia na kuferku i uwiązał do porę- ' r czy łóżka tasiemkę, cały dzień, cmokając i przytupując nóżkami, do Warszawy jedzie i, gdyby dostał jeszcze bat, byłby zupełnie zadowolony ze swej sy- . tuacji. Co innego Jaś. Sześcioletni chłopak już myśli i pamięta: pamięta spacery do Łazienek, picie wody przy okrąglaku z miętowym piernikiem, pamiętaj sprężynowego bąka, pajaca, bijącego w talerze, jarzącą się choinkę, baszłyk, ciepłą jesionkę, zabawę w śnieżki i ślizgawkę po rynsztoku, której właśnie nadeszła pora. Korzystać jednak z tej uciechy nie może. Ma czapkę włóczkową, wcale niezłe buty, ale' brak mu palta: w lustrynowej zaś kurtce, jedynym ubraniu, zabytku lepszej przeszłości, matka go nie wypuszcza, w obawie choroby, Ictóraby się stała ostatecznym zarżnięciem całej rodziny. To też Jaś nudzi się śmiertelnie, tłucze się po izbie, jak uwiązany ptak i wiecznie coś zmajstruje: pluł póty na lampę, patrząc, jak szkiełko syczy, aż pękło; otworzył drzwiczki od komina i spalił podłogę, skaleczył się nożem, o mały włos nie oblał wrzątkiem Stasia; w najniestosowniejszej chwili nawija się matce pod rękę, plącze się pod nogami i zbiera guzy. Jedyna jego bezpieczna rozrywka polega na" przypatrywaniu się przez okienko nogom snujących się przechodniów: oto mignęły kalosze, zawinięte spodnie, koniec laski — pan przeszedł. Wionęła sukienka i drobne nóżki — panienka. Grube buty — robotnik. Czasem zajrzy piesek, ppwącha szybkę i dalej poleci: czasem się dłużej zatrzyma, pokręci ogonem, podniesie tylną łapę i załatwi interes, z czego Jaś się mocno cieszy. Najsilniejszych jednak wzruszeń doznaje, gdy zoczy zbite obcasy przyjaciela Kubusia, z którym, gdy było. cieplej, poczubił się na podwórku — podwórku jakby stworzonym ku zabawie, pełnym zakamarków, galeryjek, daszków, schodków i jaskiń śmiecia, obfitych w skarby, gdzie można wygrzebać i gwóźdź, i blaszkę, i butelkę, a czasem nawet kawałek podkowy. Wszystko to jest obecnie, dla braku palta, absolutnie niedostępne. Co gorsza, jedyny wygląd na świat, okienko, robi się matowe i Jaś ledwie rozróżnia przesuwające się cienie. Nieraz nocą zamarza całkowicie, stroi w liście, siatki, żyłki, i dopiero pod ^'iłlŚiwftwhS'y{ i ^łti^MifS-^K jłSJf?? Strona 4 wieczór, gdy nieco w środku od ta je, po żółciejącym malutkim krążku Jaś poznaje, że skończył się dzień, noc się zbliża, że nastąpiły na świecie przemiany, niedostzegalne niemal w ich stale mrocznej piwnicy. Ten brak światła zbrzydził mu nader przyjemną rozrywką — puszczanie baniek z mydła; próbował ale kule, grające tak ślićznie w słońcu kolorami tęczy i barwnemi odbiciami przedmiotów, tu wychodziły szare, mętne, podobne do pęcherzy, nie chciały latać, a gdy je sadzał Stasiowi na głowę, robiły klapę i brudną wodą spływały bratu za kołnierz. Staś się rozbeczał, matka się zgniewała i odebrała spodek. Jaś czuje, że mu jest żle; izba ciasna, ani rusz się rozpędzić, niema gdzie podskoczyć, kozła fiknąć; przeklęta balja nietylko kradnie mu' przestrzeń, ale przez intrygujący go mocno swój czop staje sfi; przyczyną strasznej katastrofy — zalania całej suteryny i formalnego „na gółkę" skórobicia... , Czego się dotknie, wszystko jest zakazane: i że-' lazko do prasowania, i deska, i smoczek Julci, z któ- regoby można zrobić niezłą strzykawkę. To też Jaś się buntuje i kiedyś, gdy matka zabroniła mu kręcić wyżymaczkę, nabzdyczył się i oburk- nął hardo: — Więc cóż ja mam robić? — Zdychaj I — zabrzmiała dziko i gwałtownie odpowiedź. Pani Janina pochyliła się nad balją i Jaś widział, jak nagle zwisła jej głowa i zaczęły się wstrząsać łopatki. Potym złapała kubeł, wyleciała po wodę, bawiła dość długo i wróciła z wypiekami na twarzy, a co ważniejsze, z metalową trąbką za kilka halerzy. Radość była wielka, ale niedługa. Trąbka szybko zachrypła, potym wyleciał blaszany języczek, ktoś ją rozdeptał i matka, wymiatając szczątki, zrobiła Jasiowi ostrą uwagę, że nic uszanować nie umie. — Co mam szanować kiedy nie trąbi 1 — pomyślał Jaś, westchnął i zaczęły mu krążyć w główce mętne pojęcia o tym, że coś się pokręciło na świecie: przyszli w nocy, wzięli mamusię i tatusia — potym ich rozebrali między sobą sąsiedzi; teraz tatuś gdzieś się zapodział, mamusia niewiadomo poco przywlokła się z niemi do tego Krakowa i, zamiast siedzieć na „Komunie", gdzie było przynajmniej dużo ludzi, zamknęła się w piwnicy i pierze to łachy, to jego na- przemian... Nikt u nich nie bywa. Jedna panna Marja czasem zaleci, da adres nowej bielizny do wzięcia, spyta Stasia, czy daleko jeszcze do Warszawy, spojrzy na niego, powie: „Ach, ty wisusie, wartoby ci palto wytrzasnąć" — i udeka. Matka nazywa ją opatrznością. Jaś wogóle nie wie dokładnie, co to jest opatrzność, a już do takiej, co w sprawie palta trzaska bez skutku, nie żywi najmniejszego zaufania. Niewiara jego w potęgę panny Marji jest z gruntu fałszywa. Panna Marja, jak prawdziwa opatrzność, bytuje wszędzie : i w „Secesji", i u Michalika, i na Plantach, Strona 5 19 i w hotelach, na każdym miejscu zjawia się, jak z pod zieaai, przed struchlałą kieszenią sympatyka czy towarzysza i zatruwa mu spokój sumienia składką na emigrantów. Bierze datki i w gotówce i w naturze, jak handlarz starzyzną obiera z podniszczonej garderoby płci obie i nijaką i przy odziewa w nią swych klijentów z za kordonu. Jest niezmordowaną i nie zna litości. Osoba jej wznieca popłoch zarówno wśród zahartowanych na jej ciosy przybyszów z Królestwa, jak niedoświadczonych, co może Marja, cesarsko-królewskich obywateli. Święta, pogrzeb, urodziny czy ślub, najmniejszy pozór uroczystości staje się dla niej odpowiednim pretekstem do podniecenia słabnącej ofiarności. Obecnie właśnie podwładne jej panny, które trzyma w rygorze i posłuchu otrzymały kategoryczny wydobycia choćby „ż pod ziemi" dziecinnego palta; cyrkularze i listy w tej sprawie krążą od Krakowa aż po Zakopane. Jaś o niczym nie wie, to też, dostrzegłszy przez swe obserwatorjum charakterystyczny ruch spódnicy i zdeptane trzewiki, zawiadamia obojętnie matkę, że panna Marja „sypie". Matka lubi te odwiedziny: w obcowaniu z panną Marją przypominają jej się minione czasy, przestaje być poniewieraną praczką i staje się na nowo „Janiną", wtajemniczoną w bieg spraw. Padają niezrozumiałe dla Jasia wyrazy : „cekaer 4łfe NISZCZYĆ książek i „kazet", „rob", kryjące dlań jakieś niepojęte jeszcze tajemnice, które, czuje to intuicyjnie, znajdują się w pewnym związku z kolejami losów jego i rodziców.' Tym razem jednak jawienie się panny Marji staje się dla niego długotrwałym transem silnych wzruszeń. Bo oto wchodzi z tobołkiem w ręku i od progu woła: • — Jasiu jest tu coś dla ciebie 1 Od wija się węzełek, z którego przed błyszczą- cemi ciekawością oczyma chłopca wyłania się granatowe sukno, rogowe guziki, futrzany kołnierz; panna Marja podnosi za wieszak to wszystko i, potrząsając paltotem, z tryumfującą miną mówi: -— Na wacie i multonie, z prawdziwym fokowym kołnierzem I No, chodź tu, urwisie, przymierzymy. Jaś z zapartym oddechem wysuwa się na środek. Daje się ubierać, jak manekin, energicznie obracany to w prawo, to w lewo. ■— Znakomicie, jak na obstalunek 1 co ? Janino! Zapnij guzik, nastaw kołnierz 1 — Pycha, wyglądasz jak burżuj. ^ wiesz, co to jest foka? Nie wiesz? Pies morski! , Jaś podaje się mechanicznie rozkazom, czuje delikatne muskanie futerka koło uszu, pulsy mu biją w skroniach, mieni się na twarzy, poci, jak szczur, nie rozumiejąc jeszcze dokładnie, co to wszystko ma znaczyć. — No zdejm, bo się zgrzejesz. Strona 6 Paui na Marja ściąga mu futro, wręcza pani Ja- /linie i zabiera się do odejścia. — Podziękuj! — odzywa się matka, patrząc na dziecko z uczuciem radości, pomieszanej ze smutkiem, źe jałmużną posiłkować się musi. Jaś sterczy jak słupek. Nie wierzy swemu szczęściu, w głowie mu się mąci i dopiero po wyjściu panny Marji zdobywa się na zdanie: — Więc to naprawdę moje?! — Twoje, twoje — potwierdza szybko matka, ogląda przy lampce prezent, wzdycha i wynosi do sionki, zalewa bieliznę na noc i zabiera się do szykowania posłania. Sama sypia z młodszym rodzeństwem na łóżku. Jaś ma własny sienniczek pod ścianą, gdzie pomimo pewnej dozy wilgoci i chłodu, wysypia się, jak suseł. Teraz jednak zasnąć nie może. Jest rozgorączkowany, podniecony i niespokojny. Losy palta w sieni są bardzo niepewne: w drzwiach jest okienko, zło- duej wybije szybkę — szust 1 i po wszystkim. Każdy szelest wznieca w nim podejrzenia i trwogę, poty nań biją. Wreszcie zdobywa się na krok stanowczy; wstaje i, na bosaka i w krótkiej koszulce, skrada się ostrożnie do sionki; trąca wiadro. — Gdzie ty łazisz ? — odzywa się sennie matka. Jaś, porywa paltocik i, drżąc ze wzruszenia, ucieka na swój siennik. Głaszcze futerko, szepcząc pieszczotliwie: „Kiziu, miziu", jak do kota; natrafia na haftkę i, wyobrażając sobie, że to pazurki, uderza po nich rączką, powtarzając: „A psik!" Wreszcie, wyczerpany wzruszeniami, trzymając palto w objęciach, zasypia. Nazajutrz buja po podwórku,'jak szalony. Jest tu jego rówieśnik, Kubuś, Lejbuś, syn handlarza, ospowaty Antek z przeciwka, przezwiskiem „Skubent", bo nosi czapkę uczniowską i Michaś, syn introligatora, zwany „Makolągwą". Cała gromadka podziwia palto Jasia: wielkie rogowe guziki, a szczególniej kołnierz z psa morskiego. Ten pies morski staje się przedmiotem nietylko najżywszego zainteresowania, ale i sprzeczki. Kubuś dowodzi, że pies nie może mieć na imię foka, a tylko suka. Skubent powątpiewa o możliwości istnienia psów w morzu. Makolągwa liże futerko i oświadcza, że nie jest słone. — Jak Boga kocham — zaklina się Jaś — panna Marja mówiła. Dotknięty jest do tego stopnia, że gotów się założyć. — DobrzeI — o co? — stawia się Skubent. — O dwa prztyki w nos,! Zakład staje. Lejbuś przecina ręce, świadkiem zakładu jest Kubuś; rozstrzygającym autorytetem ma być pan Fajtalski, c. k. urzędnik magistratu, zwany Strona 7 w kamienicy „profesorem", gdyż przygotowywał syna gospodarza do drugiej klasy. Pan Fajtalski lada chwila wyjdzie do biura, i dzieciarnia, trzymająca w oblężeniu schody, skraca sobie czas ssaniem sopli z lodu. Wreszcie w głębokich ' kaloszach, z teczką pod pachą, ukazuje się miejscowa powaga. Chłopcy otaczają go kołem. — Proszę pana profesora — interpeluje śmiało Skubent — czy jest suka morska? ' — Suka ? — zastanawia się pan profesor, poprawiając okulary. ■— Nie — odpowiada po namyśle. — Zyg, zyg, zyg! — wybuchają docinki. ( — Foka, foka! — woła rozpaczliwie Jaś. 1 ,— A, fokal A jakże, jest 7— odpowiada pan Fajtalski. — Pies morski, istnieje. 1 zaczyna wykład: — Rząd V, czteropletowce, foka vitulina, w dalekich morzach północy; do tegoż rzędu należy... Ale audytorjum zajęte jest czym innym. Skubent chciwie nadstawia nos. — Eins! — liczy Lejbuś. -Hł — Zwei! — Prztyk drugi. — Dreil Jas nie może się powstrzymać i wymierza cios trzeci. — Świnia 1 Oszukaniec! — rzuca się zaperzony Skubent. mm\ 1111....... » 11 .............................. | 8 niszczyć KSIĄŻEK 15 .— Bo poco on powiedział drei ? — broni się zawstydzony Jaś. — No, czego ty się pichasz, łobuz 1 — woła napadnięty Lejbuś — nie możesz mu dać reszty? Argument trafia wszystkim do przekonania. Jaś wyciąga nos i otrzymuje potężnego szczutka, aż mu świeczki w oczach stają. Wie jednak, jak się należy zachować w takich razach. Okręca się na pięcie, by ukryć łzy, i mówi: — Wcale mnie nie bolało. Honor jego i palta jest uratowany; nikt już nie wątpi o pochodzeniu kołnierza i Jaś zyskuje przydomek Foki. • \ • Foka, mniej szczęśliwy w walce na śnieżki, odznacza, się zato na ślizgawce. Prócz jazdy na jednej nodze, popisuje się nieznanym sposobem w kucki i szewca po warszawsku — z jednym zgiętym kolanem, na którym naśladuje rękoma bicie młotkiem i szycie dratwą. W turnieju: „kto dalej plunie", również zwycięża, umie bowiem strzykać przez zęby, jak warszawski dorożkarz. Te przechwałki warszawskie, . fanfaronada Królewiaka drażnią Galicjan, a czupur- nie zanucona strofka: Świeci się Warszawa, jak jedwabna nitka. Za Warszawę,sto tysięcy, a za Kraków dydka... mało co nie doprowadziła do bójki. Medjatorem staje się międzydzielnicowo nastro Strona 8 jony Lejbuś, co mu się tym łatwiej udaje, że na podwórzu zjawia się kataryniarz ze szczygłem, ciągnącym losy wyroczni. Zawołany na obiad, Jaś wnosi do piwnicy rozpromienione, czerwone .od mrozu policzki, iskrzące się oczy i sinawy nosek; jak wilk, pochłania żur z kartoflami i, pomimo dodatku pajdy chleba, czuje się trochę przygłodny. Po obiedzie odkrywa w kieszeni paltota skarb: długi sznurek i skórkowe rękawiczki. Z części sznurka sztyftuje Stasiowi bat. Rękawiczki okazują się mniej użyteczne, gdyż, ilekroć chce je włożyć, brak mu zawsze palca; zato wydymanie ich sprawia komiczny efekt puchnącej ręki. Przed wieczorem raz jeszcze wyprasza się na podwórze. Koledzy gdzieś się rozbiegli; wysuwa się tedy na ulicę i, stojąc przed bramą z wypiętym brzuszkiem i rękami w kieszeni, obserwuje wrażenie, jakie czyni na przechodniach jego pyszny paltocik. Nawet stójkowy z mosiężnym półksiężycem pod szyją zwrócił uwagę, przygląda się i zbliża; ale nie w ciemię bity Jaś unika bliższych stosunków z- „salcesonem", wydaje przeciągły gwizd i znika w czeluściach bramy. Na noc paltocik wisi już na specjalnie przybitym ćwieku, w pobliżu siennika. Jaś jest spokojny, przy- tym zbiegany i upojony świeżem powietrzem, szybko więc zasypia. Jest późno. Szeleszczą oddechy dziecinne, a pani Janina układa wykończoną bieliznę. < Jutro, korzystając z niedzieli, odstawi ją na miejsce. Wedle je obrachunku, należeć się bedzie z górą 5 guldenów. Z tego 2 wyda na przypadającą już dziś właściwie ratę mieszkaniową — termin najcięższy, bo przed pierwszym, któremu pod groźbą „wylania" niewolno uchybić; reszta pozostanie na bieżące wydatki. Z wykonania roboty Janina rada nie jest: kolory puściły i poplamiły białe sztuki, gorsy koszuli są za sztywne, jak deski, a jedna — najpiękniejsza, w zakładki V- została nieco spalona i nosi fatalną, półokrągłą, żółtą plamę. Pani Janina stara się, jak może, ale jest nowi- wicjuszką w swoim zawodzie, nie może utrafić dozy krochmalu, nie rozumie, że kolory należy prać oddzielnie, i, broń Boże, w sodzie. Szkody porobione niespokoją ją cokolwiek, ale pociesza się, że jakoś to będzie. Jej wielokrotnie sponiewierana ambicja straciła wrażliwość na połajanki, to też, myśląc o jutrzejszej przeprawie, niedawna patry- cyjuszka przedmieścia czuje, że zniesie z rezygnacją najbrutalniejsze wymyślania, byle tylko zapłacili. Kładzie się, ale usnąć nie może. Oblicza wydatki, przypuszczalne docho*dy; przychoda jej na myśl— że Jaś mógłby teraz zająć się sprzedażą gazet: ma stosunki w „Naprzodzie"; kusi ją możliwość zarobienia przez chłopca paru szóstek, ale jednocześnie Strona 9 obawia się, że plątanie się po ulicach może zdemoralizować chłopaka. , Przypomina jej się list męża. Gdyby tak zdobyć gdzie 40 rubli, mógłby tu być. Tęskno jej — ciężko bez niego. — Chęfaueby go widzieć chciała jak Pan Bóg przykazał, bo jest jak ^ patrzy... Czuje się za \ młodą na wdowę. Myśli jej się plączą, głowa zachodzi mgłami otwiera się zwolna otchłani w którą stopniowo .wiedza i pamięć zapadają. Ranek niedzielny Jaś musi przepędzić w mieszkaniu. Matka idzie odnieść bieliznę, on więc musi pilnować młodszego rodzeństwa i wsadzić Julci w ręce, gdy się zbudzi, butelkę z mlekiem. By urwis nie uciekł, drzwi zostają zamknięte na klucz. Jaś skraca sobie oczekiwanie bębnieniem po wiadrze i bieganiem w pustej balji. W pewnym momencie przerywa mu zabawę stróż, który oświadcza przez drzwi, że gospodarz upomina się o komorne. — A jakże — odpowiada rezolutnie Jaś — jak rak świśnie na oborze — i, czując się bezpiecznym, pokazuje przez szybkę język swemu prześladowcy za chowanie miotły i zbytki na podwórzu. Stróż klnie. Jaś, widząc, że śnieg spadł, można więc będzie lepić bałwana, otwiera drzwiczki od pieca i wybiera odpowiednie węgielki, na nos, oczy i usta. Chowając zdobycz do palta, spostrzega z brzegu podszewki rozprucie. Robi mu się gorąco. Czyżby rozdarł? Zapuszcza rączkę. Nie, to głęboka kieszeń, a na dnie płaski, okrągły przedmiocik. Wyciąga: lusterko z jednej strony, z drugiej ze szkłem mikroskopijna myszka i dwie malutkie pułapki. Sztuka polega na tem, by potrząśnięciem lusterka wpędzić mysz w pułapkę. Zabawa ta pochłania tak całkowicie chłopca, że nie słyszy otwierania drzwi, i dopiero spostrzegłszy matkę , na progu, rzuca się z radosnym okrzykiem : — Mamusiu! co ja w palcie znalazłem 1 Ale matka go odtrąca. Jaś spogląda na jej twarz i w mgnieniu oka gaśnie. Z wyrazów jej rysów umie już zgadywać zapowiedzi nieszczęścia. Usta pani Janiny są blade i zaciśnięte, na policzkach ceglaste wypieki, oczy podkrążone sińcami i jakby w głąb zapadłe. Siada eiężko na łóżku i kurczowo zaplata palce na palce. Przeczucia chłopca nie mylą. Matka została strasznie zwymyślaną i, po wytrąceniu za szkody, o atrłazymledwie kilka szóstek odczepnego. Była po ratunek u panny Marii, ale ta wyjechała na dni kilka. W bramie spotkała się z gospodarzem, prosiła, dawała mu koronę — ale wziąć nie 'chciał i przy niej zapowiedział stróżowi, by jutro do południa suterena była wolna, ma już bowiem kandydata. — Co robić? — tłuką jej się po głowie ro- Strona 10 zbite myśli, aż w skroniach trzeszczy. Sprzedać narzędzi pracy niepodobna, poza tym nic prawie nie ma. Rozgląda się płonące mi gorączką oczyma po izbie — pustki: Staś na kuferku, Julcia na łóżku — dzieci nikt nie kupi. Powiesić się, napalić tęgo w piecu i zasunąć szyber — przeszywają jej aiózg, jak ostre błyskawice, mordercze myśli. Sprzedać wszystko, . . . . . . w . . Zawrzało jej w piersiach, skłębił się głuchy gniew, zatargały sercem mściwe, złe uczucia — a potem opadło wszystko i nastąpiły minuty śmiertelnego znużenia. Jaś tymczasem wymknął się na podwórko. Tam Kubuś i Makolągwa taczają już korpus. Jaś zabiera się do głowy. Zabawa ta porywa go całkowicie. Zapomina o wszystkiem, nawet o lusterku. Śnieg lepi się, jak wosk; głowa rośnie w rękach wielka, okrągła, coraz cięższa, wyborna. Dźwiga ją, czerwony z wysiłku, rozpromieniony z radości. Jest tak zajęty, źe nie widzi matki, dążącej do ojca Lejbusia, Szmula, handlarza starzyzną. Rozmawiają. Stary żyd potrząsa głową, rozkłada ręce — idzie z matką do piwnicy. Ogląda jakieś łachy, obmacuje i oddaje obojętnie. Coś żywo gadają. — Tobym może kupił —"WSlfSzuje żyd ręką na Jasia. Pani Janina spogląda nań przerażonemi oczyma. W drżących ustach, jakby otrutych podsuniętą myślą, targa się wyraz gwałtownego protestu. — Nie, nie! — powtarza głośno, a jednocześnie w głowie huczy myśl, że ratować rodzinę musi... musi, choćby miała paść trupem. \ —1 No, więc jak będzie? — odzywa się żyd. Pani Janina opiera się o ścianę, jakby w obawie, by nie upaść. Potym prostuje się nagle i z akcentem przejmującym, niemal tragicznym, wykrzykuje: — Jasiu! — Zaraz —' odpowiada chłopak. Wprawia bałwanowi oczy z węgielków, kończy nos i, rozradowany, w podskokach wpada z impetem do, sionki. Pani Janina, papierowo blada, z łopoczącemi jak w febrze ustami, rozpina pośpiesznie guziki: ręce jąj się trzęsą, doświadcza strasznych, dzikich uczuć, jakby obierała rodzone dziecko ze skóry; zrywa z syna palto, wpycha go do izby i zapiera swą osobą drzwi. Oszołomiony Jaś stoi za progiem i słyszy za- wzięty targ. -Pi,*, "lezczye ■ — Nu, pani chyba żartuje? — Przecież to całkiem porządne. — Dwa — dać mogę. ilill Strona 11 — Co, dwa? Sam kołnierz.., Na dźwięk tego wyrazu zimny dreszcz przebiega krzyż Jasia... Wytęża słuch. — Trzy! — Dwa i trzy szóstki — na moje sumienie... — Nie! — No, niech stracę!.... Brzęk liczonych pieniędzy, po tym cisza. Matka gdzieś idzie. Wraca wyczerpana, jak zbita siada na łóżku i zwija machinalnie papierowy kwitek, trzymany w ręku. Jasia ogarnia silny niepokój j przeczuwa, że zaszło coś niezwykłego, że w niezrozumiałą historję wplątany został paltocik; patrzy z pode łba na matkę i twarzyczka jego staje się niedziecinnie posępną. Matka siedzi bezmyślnie zapatrzona niby ślepemi oczyma w ścianę. Czuje się wyzutą z resztek sił. Łza za łzą spływa po zmarnowanych policzkach. — Mamo! — Co ? — budzi się Janina. — Czy ja mogę pójść po lusterko? — Lusterko, lusterko... jakie lusterko? — Z myszką. Zostawiłem w palcie. — Nie, nie! — zrywa się pani Janina, zamyka drzwi na zaszczepkę, przypomina sobie... i wybucha gwałtownym, histerycznym płaczem. — Ja chcę lusterka! — kategorycznie, niemal zuchwale krzyczy Jaś. — Dobrze, dobrze ..,jutro, jutro — przez łkanie bąka matka. — Odbiorę — myśli w duchu — jutro... napewno... dziś późno...— Jeść wam się chce, prawda? Zaczyna się śpiesznie krzątać po izbie kraje chleb rozlewa mleko. Sama jedzenia tknąć nie może. W serce Jasia wstępuje otucha: jeśli jest lusterko, to i, paltocik być musi. Nie może jednak pozbyć się pewnych wątpliwości, patrzy podejrzliwie na matkę: zachowanie. się jej jest tak dziwne. Poco Szmul przychodził? Dlaczego palto jest w sionce, a nie na wła- ściwem miejscu. Tam przecież zginąć może. / Chleb przestaje mu smakować i więźnie w gardle. ' Spogląda znowu badawczo w, twarz matki, która wyraźnie unika jego wzroku. — Mamusiu — odrywa się raptem — jak to się mówi, jeśli co zginie? Święty Antoni...'. — Padewski... — i pani Janina cytuje machinalnie całą modlitewkę. — I znajdzie się zawsze? — dopytuje się dziecko. . — Tak mówią — brzmi głucha odpowiedź i pani Janina rozbiera Stasia, zaściela pościel każe się kłaść Jasiowi i gasi lampę. W izbie robi się ciemno, jak w grobie. Jaś nie śpi. — Muszę się przekonać — myśli. Słyszy, że matka wstaje, stąpają jej bose nogi, zbliżają się w jego stronę; nakryty zostaje ciepłą Strona 12 24 chustką i spada mu raptem na usta mocny, gorący pocałunek drżących płaczem warg. Serce Jasia zamiera, a potem ściska sią spazmatycznie, jak kleszczami Ujęte. Mętnie odczuwa w tym pocałunku i miłość i jakby zdradą, napełniającą go niezmiernym rozczuleniem i strasznym, niepojętym żalem. Leży skurczony, patrzy rozwartemi oczyma w tępą ciemność piwnicy » nieruchomo czeka, aż wszyscy .zasną. •! j. Słyszy regularne oddechy. Lekko przerażony, z mrowieniem w piersiach, z uczuciem jakby obcegó chłodnego powiewu pod sercem wstaje i skrada się ostrożnie. Omija zręcznie przeszkody, odmyka za- szczepkęvi ^sjjwa się w zimAó &eni. — Święty Antoni Padewski, Obywatela niebieski, Jak twoja sława słynie, Tak moja zguba nie zginie... Szepczą strwożone usta i szukają po ścianach małe rączki. < Kołek pierwszy — miotełka. Kołek drugi — ścierka. Kołek trzeci — pusty. — Święty Antoni! — gorąco i namiętnie, modli się chłopak, maca po wszystkich kątach błąkając się w nieprzeniknionych ciemnościach. Słania się i za- 25 .wraca do izby, wodzi dokoła rękoma, zbliża się z umarłą nadzieją do ostatniego punktu, gdzie może stać się cud odszukania zguby. Trafia na mur wilgotny, wspina się na palce i rani dłoń o gwóźdź. Paltocika niema. Zastyga w nim na moment wszystko, serce się kuli, w głowie robi się przerażająca pustka. Zaczynają mu trząść się ręce i kolana, drgać żebra i łopatki. Dzieciak dygocze, jak trzcina na ^wichrze, targany łkaniem. Chlipiący, .dławiony łzami płacz jego żałosny i rozdzierający tuła się Samotnie, jak bezradne nieszczęście, w ponurych ciemnościach podziemia. . tlfll «r fs-k*\ frt.yja u 1 f^gT ^W.-r Strona 13 LUŹNE KARTKI. Wpadłem z kretesem w ten młyn djabelskl i krę" cę się, jak wiewiórka w klatce, otrzymując chwilami wrażenie szalonego pędu. Zdarzają się dni absolutnego braku czasu. Czło- wiek jest niby, Bóg wie jak, zajęty... pracowitem próżniactwem, które męczy i wyczerpuje gorzej, niż najcięższy wysiłek. Latanie, wiatrak w języku, rozpraszanie się na wszystkie strony, miljony drobnych, poszarpanych, ru- chliwszych niż obrazy kinematografu wrażeń — oto życie z dnia na dzień, jałowe, rozbite na momenty, na atomy, na „kółka" papierosowego dymu. Robie się nie chcel Zaledwie kiedy niekiedy w bezsennej godzinie popełniam jakiś fragment, lakoniczny artykuł, ciętą krytyczną uwagę, m a x i m u m trzysta wierszy miesięcznie. Szczupły dorobekl Jedynie te notatki prowadzę dość systematycznie, ale jakże inaczej, niż dawniejl W Klonowie były to długie, serdeczne zwierzenia, istna spowiedź z rachunkiem sumienia, po ktrirvm następował dotkliwy żal, a często i poprawa. Dziś są to prawie migawkowe zdjęcia, chwytające jeu^n.c kontury zjawisk, uczuć I zdarzeń, utrwalone napręoce, ** ? Strona 14 bez retuszu, raczej z nałogu, niż z potrzeby duche* Poprostu strzępy. Dzięki im mogę powtarzać, że prawie n u 11 a dies sine linea, i zagadywać w ten sposób wewnętrzne wyrzuty o marnowaniu czasu. Wykręt! ale skuteczny. Niestetyl Prawdziwie niestety! Bo jednak trafiają się minuty, w których wyczuwam w sobie krążący wir skłę- bionych chaotycznie tematów i pomysłów, zdaje się, świetnych w dodatku. Wszystko to czeka tylko chwili stosownej (tu — sęk właśnie), by się wyłonić i wcielić... Ohol Wrocki paraduje! zacznie ml zaraz zerkać przez ramię, wietrzyć, a co najważniejsza —* radzić. Pęcherz dziennikarski, gruchoczący w potrzebie rymami. Nie lubimy się, choć uchodzimy za przyjaciół i jesteśmy na „ty*. Sztuka — więc— pauza... i do szuflady. •• Prawdziwa niespodzianka: Żosicki-laureat, druga nagroda — trzysta fajgli, nie w kij dmuchałl Notabene powieść ma być wcale niezła. Zobaczymy! Tymczasem sto rubelków, jak lodu, puścił z nami w jeden wieczór. To się chwali) Zaczęło się pod „Światełkami", dalszy ciąg u Ga- blera. Narazie czułem się nieswojo: ten piramidalny małpiszon próbował imponować zdobytym wawrzynem, na dobitkę znać było, że cieszy go nie powodzenie dzieła, ale własnej osoby! Tego już zupełnie nie rozumiem! Trzeba chyba być szewcem ostatniego gatunku, nie artystąl W epilogu, przy winie, zniwelowały się wszelkie różnice hierarchiczne i przekonaniowe i zapanował rozczulający, napoły łzawy, napoły bohaterski nastrój. Potem pojechaliśmy tam i wróciłem późno. Strona 15 Było koło szóstej. Dawno nie widziałem o tej porze Warszawy. W puste korytarze ulic wsączał się mizerny, zamglony dzień. Wszystko, co rości jakąkolwiek pretensję do inteligencji, spało jeszcze. Tro- tuarami ciągnęło tylko bydło fabryczne. Dążyły grup* kami licho odziane postacie z blaszankami w ręku i zagasłem spojrzeniem — bezmyślne automaty, dopasowane do maszyn. Posępne głosy syren wzywały ich do pośpiechu, hucząc wstrząsającym jękiem, podobnym do wycia i zgrzytania nienażartej paszczy wietrzącego zdobycz potworu. Gdzieś, jak grzmot daleki, toczyły się wozy ładowne z ciężkim, miarowym tartasem, od którego brzęczały, witryny. W huku tym znać było krwawe, mozolne tętno natężonej pracy. Głupio jest przy takim akompanjamencie wracać z birbantki. Przebrzydły katzenjammer staje się czemś ostrem i bolesnem. Szklanka kawy wydaje się czarną otchłanią, siedliskiem ciemnych upiorów; cytryna ma smak kwasu siarczanego i tylko woda sodowa jako tako działa, a najlepiej czemprędzej powtórzyć bibę i w koniaku utopić zgryzotę. •*• Brawo! Twórczość była: dwie noce z rzędu przy biurku i obie owocne. Wiersz — mocny w koncepcji, kunsztowny w formie, napisany z niezwykłym polotem. Jakkolwiek mocno pokiereszowany przez cenzurę w druku, zrobił wrażenie. Zemler nawet raczył się wyrazić: — Czytałem z satysfakcją! — a to u niego dużo. Następnie zaszczycił mnie dłuższą pogadanką o zadaniach krytyki; poglądy jego w tej materji są istotnie ciekawe. Dowodzi mianowicie, że w krytyce wcale nie chodzi o ocenę wartości dzieła. — Objektywnie — mówił — jest to niemożliwe o Strona 16 ila braku odpowiednich przyrządów! Subjektywne zaś sądy, jakkolwiek się opowiada o stałości skali naszego „ja", są tak zależne od nastroju chwili, zbiegu okoliczności, że trudno coś na nich fundować. My, ■ fachowcy, ;— przyznawał się — w zawodzie naszym zatracamy w dodatku dziewiczą wrażliwość. Prędko wkraczamy w stan, w którym niepodobna już oddać się dziełu bezpośrednio duszą i sercem, jak zwykły śmiertelnik, ale odbieramy wrażenia za pomocą skomplikowanego aparatu doktryn, przyjętych poglądów, utrwalonych uprzedzeń. Ani rusz nie możemy wykrzyknąć z prostotą: „Ach, jakie to piękne!" lub: „Co za skandal!" Entuzjazm, gwizdanie, frenetyczne brawa — to rzecz niezblazowanej publiczności. Robotę tak- satorską rzetelnie wykonywa czas, więc przyszłości powierzmy tę czynność! Większość kolegów moich zgadza się ze mną w tym względzie, ale mają zato pasję sprowadzać do wspólnych mianowników; oczywiście, dzieje się prży tem grube naciąganie, bo prawdziwe dzieła sztuki są zwykle absolutnie nie współmierne i rozsadzają szuflady. Ja staram się jak najmniej pisać o książce, a zato wypowiadam się z talentem a propos dzieła, chociażby w formie subtelnego aforyzmu, lub zjadliwego konceptu. Wtedy krytyk staje się twórcą; jest to wprawdzie twórczość wtórna, coś w rodzaju muzycznych warjacyj na pewien temat, ale zawsze twórczość, a więc posiada trwalszą wartość. — Wy, zdaje ml się, pisujecie także sprawozdania? — zagadnął mnie raptem. — Tak! — odparłem nieco zawstydzony. Spostrzegł to i rzekł: . — Cholernie niewdzięczne zadanie: opowiadać treść „swojemi słowami", jak w sztubie; wytykać jako błędy zwroty, których jeszcze niema w gramatyce... Strona 17 To się robi często dla grosza, a zawsze wtedy, gdy się chce być gwałtem literatem, nie mając żadnych kwalifikacyj po temul... ' W- rezultacie streścił się w pożyczce n przy sposobności", jak się wyraził, dziesięciu rubli — „da jutra". Ta ostatnia okoliczność zachwiała we mnie wiarę w szczerość jego wynurzeń. Zdolny niewątpliwie, ale na wielu punktach skończony rzezimieszek. Sam nie odda, a upominać się trudno i niebezpiecznie w dodatku; mógłby mnie schlastać, zarznąć, posypać solą i pieprzem i połknąć, jak nieszczęsnego Laskowicza, który dotychczas wije się z powodu tej bezlitosnej, a pozornie trafnej krytyki. Oskalpował go tak, że nieprędko zapuści czuprynę. • •• Przenieśliśmy się do nowej cukierni, gdzie mamy zarezerwowany oddzielny pokoik między szóstą a dziewiątą. Zły jestem, bo trochę daleko, choć niewątpliwie wygodnie. Narazie miałem nawet zamiar (postanowień z doświadczenia unikam) przestać chodzić, ale nie wytrzymałem. Znałogowałem się poprostu do tych posiedzeń, które w gruncie rzeczy nie są zajmujące, a tem mniej pożyteczne. Swoją drogą łazi się i gada przeważnie o niczem. Stosunkowo jest najzabawniej, gdy się kto z kim pokłóci. Wówczas bardziej dotknięty zakłada na przeciwległym rogu secesję i wszelkiemi sposobami jedna zwolenników. Neutralni, do których zwykle należę, bywają tu i tam, starając się pogodzić zwaśnionych. Jakoż, po pewnych ceregielach i obustron- Strona 18 nym warunku omijania nadal drażliwej kwestii, następuje uroczystość pojednania — i znów jesteśmy w komplecie. W „knajpie" rej wodzi Rudzki, jakoby filozof, tak go przynajmniej tytułują wszyscy, choć, zdaje mi się, jest to ranga czysto honorowa, którą otrzyma! w braku innej. Jest to człowiek istotnie imponujący: wygląda, jak lew; gdy mówi, ściany dygocą, a gdzieś daleko rozbrzmiewa huczne echo, niby gwar wzburzonego potoku. Oponować mu niepodobna, gdyż z punktu ogłusza przeciwnika. Był niegdyś bogaty, włóczył się po całej Europie, gdzie stracił wszystko, a nabył wiel- kopańskich manjer i pewności siebie, która mu do- pisuje stale. Zna języki, jest niewątpliwie inteligent' ny, oczytany i mógłby prawdopodobnie pisywać z powodzeniem, ale nie chce z zasady. — Ja przyrzekłem sobie — grzmi, nagabywany w tym względzie — że nic absolutnie robić nie będę i basta! Jakoż dotrzymuje słowa. Obywa się byle czem; prowadzi żywot ascetyczny; o ile mu wpadnie w ręce większa kwota, zwrócona przez dawnych przyja- ciół-dłużników, przepuszcza ją z nami natychmiast i znów komenderuje garsonowi: „Szklankę wody" i „Figaro" — ale w sposób tak wyniosły, jakby obstało* wywał co najmniej kosz szampana. Lubimy go wszyscy i podziwiamy za wiecznie dobry humor, zamaszystą fantazję i murowane zdrowie, którego mu zazdroszczę, zwłaszcza teraz, kiedy się coś popsuło w państwie Duńskiem. 1 Sypiać nie mogę, to jest właściwie usnąć, po* czem popadam w jakiś kamienny letarg, który nie- tylko nie pokrzepia, ale nuży. Nie wstaję, lecz dźwigam się z łóżka z ołowianą głową, niezdolny do niczego, jakby zaczadziały. Prostuję się dopiero pod wieczór, a w nocy zaczynają Strona 19 się dzikie harce rozegzaltowanej myśli, żywiołową, niepowstrzymana gra wyobraźni, pożar w mózgu. Muszę się chyba poradzić... ••• W zeszłym tygodniu byłem na „Złotym Rogu", a dusza jeszcze się kołysze melodją tej sztuki. Tak potężnego wrażenia nie doznałem dawno, a chyba nigdy w teatrze. Nie było to przedstawienie, ale jakieś czarodziejstwo, hypnotyzowanie widza do zupełnego obezwładnienia refleksji, zapamiętania się w zachwycie. Z początku przypatrywałem się uważnie, potem pochłaniałem, wreszcie zostałem pochłonięty ze szczętem i zdawało mi się, że ta scena, ci ludzie, upajający rytm ich słów, są wytworem mych własnych marzeń. Gdy spadła kurtyna, siedziałem chwilę, jak we śnie, goniąc duszą ulatujące widma. Trzeba było jednak wstać i wyjść w głupi zgiełk ulicy, który mnie bił, jak pałką, po głowie. Krytyka sygnalizuje niezwykłe powodzenie, zachowując się oględnie wobec nieopatentowanej firmy. Publiczność entuzjazmuje się i gada, gada, gada. Ale cóż z tego ? Nic właśniel To, co poruszone w piersi mogłoby się rozrosnąć w milczeniu i wstrząsnąć do głębi, ugrzęźnie w zaspach frazesu. W naszej knajpie zwłaszcza wrzało, jak w ulu. „Rozbierano" w ścisłem słowa tego znaczeniu sztukę i lubowano się kolejno jej wdziękami w sposób obrzydliwy. Nie było w tem ani krzty uwielbienia, namiętnego porywu uniesienia, który pragnie owładnąć i sam się całkowicie oddaje, lecz, jakby lubieżność, rozkoszowanie się każdym poszczególnym dreszczykiem, Strona 20 Wyrafinowana rozpusta zużytych starców, których coś wreszcie zdołało podniecić. Kurczyłem się z odrazy i nagle wybuchnąłem mimowoli: — Co tu długo gadać, zbłaźniliśmy się i kwita, bo właściwie po opuszczeniu teatru należało się rzu- cić i spełnić jakiś bohaterski czyn!... — A wiecie — po pauzie zdziwienia odezwał się pierwszy Zemler — taką pointą możnaby wcale efektownie zakończyć sprawozdanie. Pozwolicie skorzystać? — Wiadomo, że w Henryku siedzi stary, patetyczny romantyk — wtrącił pobłażliwie Wrocki — podszyty w dodatku... — Wiem, co chcesz powiedzieć — przerwałem silnie podrażniony —- nie fatyguj się, rozumiem dobrze znaczenie tych epitetów: „pierwszy* to coś pośredniczącego między „naiwny" a „głupi", a „społecznik" to już dureń skończony; znam przecież najnowszą encyklopedję! Nie obrażam się jednak — ciągnąłem, siląc się na spokój — bo ty mi to mówisz, ty, który nie pojmujesz zupełnie tego dramatu... — W sztuce tej — mówiłem zdyszany — bije właśnie echo z tamtych uroczych, romantycznych stron, w głosie złotego rogu słychać metaliczne, bron- zowe wieszczby tych słonecznych dzwonków, zaśniedziałych, lecz tylko w twem sercu; temat, jeżeli etykietę przyczepić się godzi, jest prawie społeczny. Poeta wmyśl ał się, wrósł cierpieniem w życie narodu i postawił przed nami, jak złowieszcze widmo, plastyczną wizję momentu jego dziejów: Zbutwienie domniemanych szczytów, które, jak skały zwietrzałe, sypią się w gruzy i w proch niemocy, ciemne, ślepe szarpanie w dołach, cały ten zamęt tragiczny, ziejący grozą zagłady. Każdy tam ujrzał siebie, każdemu otwarła się jego mogiła, cuchnąca posępnem tchnieniem śmierci. Róg szyderczo podzwoniał w nasze