EDUKACJA ZDROWOTNA Promocję zdrowia traktowano początkowo jako synonim profilaktyki chorobowej, jednak obecnie już się tego nie czyni. WHO obok promocji zdrowia wymienia także profilaktykę i edukację zdrowotną. W ten sposób powstała tendencja do wyróżniania przynajmniej trzech nurtów działalności na rzecz zdrowia, a nierzadko dodaje się kierunek czwarty – politykę zdrowotną. Edukacja zdrowotna jest to proces, poprzez który poszczególne osoby i grupy ludzi uczą się zachowywać w sposób sprzyjający promocji zdrowia oraz podtrzymywaniu i odzyskiwaniu zdrowia. Edukacja zdrowotna i inne działania na rzecz zdrowia Najważniejszym czynnikiem, który zapoczątkował proces kształtowania się edukacji zdrowotnej była radykalna zmiana w sposobie zrozumienia uwarunkowań zdrowia, a zwłaszcza obrazu chorób w krajach wysoko uprzemysłowionych.  Najważniejszym problemem stały się choroby przewlekłe – silnie powiązane ze stylem życia człowieka i cechami jego środowiska Edukacja zdrowotna – obiektem jej zainteresowań jest z jednej strony choroba, z drugiej strony jej przeciwstawienie zdrowotne, utożsamiane z szeroko pojętym dobrostanem psychicznym, fizycznym i społecznym. Początkowe błędy w rozumieniu edukacji zdrowotnej: niesłuszne przekonanie o edukacji zdrowotnej jako o jedynej i wystarczającej dla upowszechnienia zagadnień zdrowotnych; koncentrowanie się tylko na jednostce, zapominając o kontekście jej funkcjonowania i skupianie się na chorobie; przeniesienie ideologii chorób zakaźnych na choroby przewlekłe np. dobra rada nie pal to nie zachorujesz; przyjęcie tezy, że człowiek poinformowany o szkodliwości danego zachowania porzuci to zachowanie, albo nigdy go nie podejmie. Modele edukacji zdrowotnej: Model edukacji zdrowotnej zorientowanej na chorobę, Model edukacji zorientowanej na czynniki ryzyka. W pierwszym, priorytetem jest jednostka chorobowa, proces edukowania służy uświadamianiu związku miedzy czynnikiem ryzyka a możliwością wystąpienia choroby. Zakłada, że głównym celem jest zapobieganie określonym chorobom. Aby tego dokonać, trzeba przeprowadzić badania stanu zdrowia ludności, stwierdzić poziom zagrożenia danymi chorobami, a następnie opracować i upowszechnić konkretne zasady, które prowadzą do uchronienia się od zachorowań. Edukacja tego typu wśród młodych ludzi często nie zdaje egzaminu, gdyż dla nich perspektywa wystąpienia zaburzeń zdrowotnych w przyszłości nie stanowi wystarczającego argumentu do zmiany postaw. Jest to jednak element profilaktyki pierwszego stopnia (jest to model marginalny). Drugi za priorytet uznaje czynniki ryzyka, a proces edukacji sprowadza do uświadamiania zdrowotnych zagrożeń związanych z jego występowaniem. skupia się na eliminacji poszczególnych czynników ryzyka, tj. prewencję kilku rodzajów chorób naraz, które mogą się pojawić w populacji. Taki model pomija korzyści płynące ze zwiększania potencjału zdrowia. Społeczno-ekonomiczny model zdrowia a edukacja zdrowotna.(model zorientowany na zdrowie w rozumieniu holistycznym ) Podstawowym założeniem tego modelu jest powiązanie miedzy człowiekiem a środowiskiem, które najlepiej ilustruje tzw. Mandala Zdrowia (model ekosystemu człowieka opracowany w duchu paradygmatu socjoekologicznego opracowany przez Departament zdrowia Publicznego w Toronto, we wczesnych latach 80): Cechy modelu społeczno-ekonomicznego Zdrowie podlega ludzkiemu dążeniu do samorealizacji -zaspakajanie własnych potrzeb i aspiracji, a konieczność pełnienia określonych ról społecznych. Np. posiadanie dzieci na utrzymaniu, jest czynnikiem mobilizującym do pracy mimo złego stanu zdrowia. Działanie wbrew zdrowiu z powodu trudnej sytuacji społecznej - dawanie dobrych rad skazane jest na niepowodzenie. Nierówny dostęp do zdrowia w zależności od płci, dochodu, wieku, wykształcenia. Postrzeganie zasad zdrowego stylu życia - jako znaczenie jakie jednostki nadają zdrowiu w codziennym życiu - przegrywa ono z innymi wartościami. Właściwe diagnozowanie sytuacji i odpowiednie działanie. Edukacja zdrowotna w kontekście współczesnej wizji promocji zdrowia Kluczową sprawą dla promocji zdrowia jest doprowadzenie do skutecznego uczestnictwa ludności w definiowaniu problemów, podejmowaniu decyzji oraz działaniu na rzecz zmiany determinantów zdrowia. Edukacja zdrowotna kładzie nacisk nie na choroby i czynniki ryzyka, ale na ludzi i miejsca. Programy uwarunkowane na środowiska społeczne kluczowe dla kształtowania zdrowia danej społeczności, jak środowisko szkoły czy miejsce pracy, oraz kluczowe grupy: ludzie starsi, bezrobotni czy mniejszości etniczne. Współczesna edukacja zdrowotna: Podstawowym zadaniem nowoczesnej edukacji zdrowotnej jest przede wszystkim wspomaganie tworzenia warunków dla zmiany - podejmowanie wysiłków na rzecz wzrostu kompetencji jednostek i grup w sferze samodzielnego działania na rzecz zdrowia na różnych poziomach organizacji życia społecznego. Zakres działań edukacyjnych - Strategia UE Położenie nacisku na szerszy zakres problemów związanych ze stylem życia, w tym na zagadnienia samooceny, problem indywidualnych umiejętności oraz kwestie społecznego wsparcia; Zapewnienie możliwości szkolenia i edukacji dla wszystkich grup zawodowych działających w obszarze zdrowia; Szkolenie grup i reprezentantów dyscyplin spoza sektora zdrowia, w celu zwiększenia świadomości co do możliwości, jakie daje promocja zdrowia. Rodzaj zadań jakie stawiane są przed edukacja zdrowotną wymaga działania na różnych poziomach, począwszy od polityki zdrowotnej i społecznej, środki przekazu, społeczność, środowiska szkół, miejsc pracy, ZOZ aż po rodzinę i jednostki. Celem edukacji nie jest tylko zmiana zachowań jednostek, ale wprowadzenie zmian skierowanych na rozwiązanie problemów zdrowotnych, obejmujących kompetencje jednostek, sieci powiązań miedzy ludźmi i instytucjami, organizacje, społeczności, struktury polityczne. Ogromny zakres zadań stojących przed współczesną edukacja zdrowotna, a także ich bliski związek z promocją zdrowia zaciera różnice miedzy zadaniami osoby odpowiedzialnej za edukacje zdrowotną a promotorem zdrowia. Odbiorcy i nadawcy w procesie edukacji zdrowotnej Istnieją dwie kategorie odbiorców działań edukacyjnych związanych ze zdrowiem: Ci, których zadaniem jest dokonywanie w codziennym życiu wyborów, właściwych z punktu widzenia własnego zdrowia i zdrowia najbliższego otoczenia, Ci, których zadaniem obok właściwego funkcjonowania w sferze własnego zdrowia, jest z racji pełnionych funkcji formalnych i zajmowanych pozycji kreowanie warunków społecznych, gospodarczych i politycznych, zwiększających szanse jednostek i grup na dokonywanie prozdrowotnych wyborów. Typy relacji między nadawcami i odbiorcami informacji a ich konsekwencje dla przebiegu procesu edukacji Klasyfikacja edukacji zdrowotnej ze względu na rodzaj relacji między nadawcą i odbiorcą informacji oraz konsekwencji cech tej relacji dla skuteczności podejmowanych działań edukacyjnych zaproponował Ingrosso (1992). Kierując się wspomnianymi kryteriami wyróżnił on następujące trzy typy (modele) edukacji zdrowotnej : Autorytatywna Uczestnicząca Promująca Edukacja autorytatywna (autoritative education) Oparta na przekazie informacji, obejmującym zarówno element poznawczy, jak i moralny, który to przekaz przebiega od osoby posiadającej wiedzę do osoby pragnącej ją zdobyć. Przekazywane są precyzyjne wskazówki co do tego co powinno być zrobione, a czego należy unikać, aby nie stracić zdrowia. Edukacja autorytatywna - charakterystyka Rodzaj komunikacji między uczestnikami procesu edukacji ma tu charakter asymetryczny, Informacje przekazywane są w jednym kierunku - od nauczyciela do ucznia, w klimacie neutralnym emocjonalnie; Proces edukacji ma charakter instruktażowy. Rezultaty opisywanego typu edukacji są na ogół niewielkie - człowiek zyskuje nowe informacje, które nie prowadzą do zmiany. Ten model edukacji wiązać należy z prewencją wtórną i oddziaływaniem na grupy ryzyka, do których klasyfikacja odbywa się z wykorzystaniem kryteriów zewnętrznych wobec jednostki. Edukacja uczestnicząca (participative education) Oparta na wymianie wiedzy między ekspertem, który posiada ogólną wiedzę i umiejętności oraz klientem, który zna warunki w których żyje i pragnie podzielić się swoją wiedzą na ten temat z ekspertem, po to by poprawić własny stan zdrowia. Edukacja uczestnicząca - charakterystyka Informacje są tu zatem przekazywane w dwóch kierunkach a związek między uczestnikami procesu oparty jest na empatii i zaufaniu. Komunikacja między uczestnikami procesu edu­kacji ma tutaj charakter wspomagająco-asymetryczny. Podobnie jak w pierwszym modelu mamy tu do czynienia z asymetrią relacji, ale pozycje na których znajdują się aktorzy procesu wzajemnie się uzupełniają, jeden formułuje pytanie, drugi na nie odpowiada. Proces edukacji zakłada rodzaj emancypacji klienta, traktowany jest on bowiem jako osoba zdolna do oceny oraz wykorzy­stania rady, którą otrzymał. Edukacja uczestnicząca – cel i rezultaty Celem procesu edukacyjnego w tym typie edukacji jest: wyrabianie umiejętności oraz tworzenie warunków oraz relacji działających na korzyść rozwoju jednostkowych i zbiorowych potencjałów; przystosowywanie jednostek do konieczności i ograniczeń napotykanych w codziennym życiu. Rezultaty edukacji są tutaj daleko bardziej zadawalające niż w poprzednim modelu, ale nie optymalne - człowiek zmienia specyfikę swoich reakcji. Ten typ edukacji wiązać należy z prewencją pierwotną, oddziaływaniem na członków homogenicznych grup np. młodych ludzi żyjących na wybranym terenie. Edukacja promująca (promotional eduacation) Oparta na wzajemności i wspólnym świadczeniu między dwoma aktorami procesu edukacyjnego, z których każdy posiada inne kompetencje i poglądy, ale obydwaj są na równi zainteresowani aktywizacją procesu edukacji skierowanego na zmianę. Ich komunikacja polega. na porównywaniu różnic. Celem dokonywanego porównania jest doprowadzenie do reorganizacji tego, co wie osoba edukująca (zmiana w kategoriach poznawczo-racjonalnych) oraz tego, czego doświadcza w codziennym życiu osoba edukowana (zmiana w kategoriach doświadczenia). Edukacja autorytatywna - charakterystyka Model ten zakłada, że osoba edukowana jest autonomicznym systemem i w związku z tym do samoreorganizacji powinno dojść w drodze samorefleksji. Celem opisywanego typu edukacji jest uczenie się, sprowadzające się do redefiniowania wcześniej istniejących mo­deli własnego działania poprzez analizę różnych zadanych kombinacji i rozwiązań alternatywnych. Tego rodzaju aktywność doprowadzić ma do powstania zdolności do samoorganizacji. W tym modelu edukacji działanie ma charakter „działania z kimś" i zakłada aktywne uczestnictwo osoby objętej edukacją. Edukacja zdrowotna obejmuje: świadomość i rozumienie zdrowia wiedzę o zdrowiu i czynnikach zwiększających jego potencjał oraz zagrażających mu postawy wobec zdrowia własnego i innych ludzi umiejętności niezbędne dla kształtowania zachowań sprzyjających zdrowiu i radzeniu sobie w nowych sytuacjach, podejmowania własnych decyzji i wyborów (umiejętność życia). Funkcje edukacji zdrowotnej Funkcję orientacyjną - stwarzająca podstawy do tego, aby człowiek mógł dokonać świadomego wyboru najbardziej optymalnego modelu życia dzięki zasobowi zobiektywizowanej i przyswojonej wiedzy o zdrowiu. Wiedza taka nie ma wartości statycznej, musi być ciągle uzupełniana jak też powinien zachodzić proces stałego wykorzystania posiadanej wiedzy w praktyce. Funkcję personalizacyjną - której istotą jest dostarczenie człowiekowi niezbędnych podstaw do rozwiązywania problemów dotyczących własnego ja a więc stwarzanie możliwości zaspokojenia zróżnicowanych jakościowo potrzeb zdrowotnych, związanych kształtowaniem stosunku do otaczającego świata i siebie samego Funkcję rozwojową - polegającą na umożliwieniu człowiekowi zbierania nowych doświadczeń oraz nabywania nowych kompetencji na miarę własnych aspiracji, potrzeb i możliwości w odniesieniu do zdrowia, zarówno własnego, jak i publicznego. Funkcję kompensacyjną - która polega na uzupełnianiu i wzbogacaniu informacji na temat zdrowia i choroby, postępowania w stanach zagrożenia chorobą, wyrównywaniu braków środowiskowych utrudniających życie jednostki bądź grupy. Wyrównywanie braków środowych niezależnie od źródeł ich pochodzenia, stanowi podstawę do eliminacji negatywnych postaw i zachowań społeczeństwa Funkcję socjalizacyjną - polegającą na przyswajaniu przez człowieka kultury zdrowotnej danej grupy, przygotowaniu do czynnego udziału w życiu społecznym i odgrywania konstruktywnej w nim roli z punktu widzenia zdrowia Funkcję stymulacyjną - polegającą na pobudzaniu aktywności jednostki poprzez system odpowiednio dobranych bodźców, skierowanych na kształtowanie zdrowia. Funkcję etyczną - która polega na kształtowaniu norm postępowania moralnego, czyli wyznaczającego sposób działania w określonych sytuacjach oraz czynności, które powinny być wykonane. Wychowanie zdrowotne - definicja Całościowa, dojrzała postawa wobec zdrowia, na którą składają się głównie: racjonalny i emocjonalnie zrównoważony stosunek do choroby, kalectwa i śmierci, poczucie odpowiedzialności za swoje zdrowie i współodpowiedzialności za zdrowie publiczne, gotowość i umiejętność niesienia pomocy innym. /M. Demel/ Wychowanie zdrowotne - definicja Wychowanie zdrowotne to świadome współtworzenie warunków sprzyjających zdrowiu oraz aktywny udział w pracy wychowawczej, kształtującej postawy i zachowania, czyli tworzenie kultury zdrowotnej. Etapy wychowania zdrowotnego Heteroedukacja do okresu pokwitania – dziecko jest podmiotem zabiegów opiekuńczo – pielęgnacyjnych, kształtują się nawyki i zachowania Etapy wychowania zdrowotnego Autoedukacja okres pokwitania – zaczyna się tworzyć życiowy program i dorosły styl życia oparty na weryfikacji dotychczasowych nawyków i przyjętych wzorców postępowania. Etapy wychowania zdrowotnego Heteroedukacja odwrócona wychowanek sam zaczyna edukować innych. Ostateczny cel wychowania zdrowotnego to ukształtowanie aktywnego propagatora zdrowia Wychowanie zdrowotne Podstawowe działania w zakresie wychowania zdrowotnego: kształtowanie nawyków higieniczno – zdrowotnych wychowanie w zasadach bezpieczeństwa osobistego i zbiorowego ochrona zdrowia psychicznego walka z nałogami zapobieganie chorobom zakaźnym Przykładowe działania związane z kształtowaniem postaw działania ratownicze (pierwsza pomoc w nagłych wypadkach) umiejętność korzystania z usług ochrony zdrowia świadomość granic własnej kompetencji medycznej reguły związane z użyciem leków współdziałanie pacjenta z lekarzem hartowanie na bodźce fizyczne i psychiczne zasady kontroli i samokontroli zdrowia i rozwoju świadome stosowanie ćwiczeń wg indywidualnego programu przysposobienie do życia w rodzinie przysposobienie zawodowe pod kątem interesów zdrowotnych Edukacja zdrowotna Jest procesem ciągłym, planowym, rytmicznie realizowanym, w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych. Jest podstawą promocji zdrowia. Edukacja zdrowotna Edukacja zdrowotna to głównie wiedza, ale także przekonania, zachowania i style życia, które mają na celu utrzymanie zdrowia na określonym poziomie poprzez: /Smith/ Edukacja zdrowotna zmianę sposobu myślenia o zdrowiu w sensie jego promowania, zwiększenie skuteczności oddziaływania i kontroli nad własnym zdrowiem. Edukacja zdrowotna - techniki dostarczenie adekwatnych informacji, perswazja używana w celu motywowania, uczenie umiejętności praktycznych, interakcja ze środowiskiem w celu uzyskania wsparcia społecznego i tworzenia warunków dla zmiany. Metody wychowania w kulturze zdrowotnej 1.Metoda organizowania środowiska wychowującego: a) organizacja wzorcowego środowiska materialnego, b) wzorcowa organizacja życia, c) wzory osobowe osób znaczących, d) organizowanie zasobów dla celów wychowawczych, e)organizowanie zespołów dla celów wychowawczych 2. Metody oddziaływania poprzez świadomość: informowanie, przekazywanie wiedzy o zdrowiu, wyjaśnianie, instruowanie, przekonywanie , sugerowanie, wartościowanie, 3. Metody pobudzania zachowań korzystnych dla zdrowia: stawianie wymagań, inspirowanie, współzawodnictwo, wzmacnianie zachowań pożądanych, samowychowanie. 4. Metody utrwalania pożądanych zachowań zdrowotnych. 5. Metody kontroli, kontrolowanie, egzekwowanie i ocena. Zasady wychowania w kulturze zdrowotnej Zasada aktywności Zasada motywowania Zasada oddziaływania zespołowego Zasada wyboru treści w wychowaniu zdrowotnym i popularyzacji wiedzy o zdrowiu Zasada systematyczności Zasada stopniowania trudności i etapowości Zasada trwałości i elastyczności Zasada poszanowania godności odbiorców