Strona 1 Feliks Koneczny sanacyjnych urządzeń państwowych w niczym nie straciła na aktualności, choć tak się mogło wydawać w PAŃSTWO I PRAWO w cywilizacji roku 1945. łacińskiej Rozdziały XV „Wobec Litwy i Rusi” oraz XVI „Wobec Słowiańszczyzny” są moŜe najmniej aktualne PAŃSTWO W CYWILIZACJI ze względu na obecną sytuację geopolityczną, mimo to, warte są przeczytania, nie tylko w aspekcie ŁACIŃSKIEJ historycznym. Jeszcze nieraz przyjdzie nam zajmować Od wydawcy wydania londyńskiego się tymi zagadnieniami. RozróŜnienie między Litwą a Pod jedną okładką oddajemy w ręce Czytelników dwa Letuwą moŜe tu być szczególnie waŜne. Ponadto warto dotąd nie drukowane dzieła Feliksa Konecznego przeczytać, co w tym kontekście ma do powiedzenia „Państwo w cywilizacji łacińskiej” i „Zasady prawa Koneczny o uniach między państwowych, paktach, w cywilizacji łacińskiej”. Jest to w zasadzie jedna sojuszach itd. Przyda to się w rozumieniu, czym mogą ksiąŜka w dwóch wersjach przygotowana przez autora a czym nie mogą być takie twory jak Europejska do druku. Dzieło pierwsze ukończył w październiku Wspólnota Gospodarcza czy Rada Wzajemnej Pomocy 1941 roku. Data ukończenia drugiego nie jest mi Gospodarczej, Pakt Atlantycki, czy Pakt Warszawski, znana. Oceniam, Ŝe powstało juŜ po wojnie, jako twory, które Koneczny, zmarły w 1949 roku, celnie przeróbka pierwszego z uwzględnieniem komentuje zza grobu. nieaktualności róŜnych postulatów pomyślanych jako polemika z polityką sanacyjną. Przypuszczam, Ŝe autor Konieczne jest więc wydanie „Państwa w cywilizacji miał nadzieję wydania tego dzieła po wojnie i w tym łacińskiej” w całości, mimo Ŝe autor zaniechał tego celu je skrócił i poprawił. Inny dał początek i rozdział planu. Dzieło to zajmuje większą część niniejszego końcowy pt.: „Naród” oraz usunął rozdziały IX – tomu. XVII. To, co jest nowego w „Zasadach prawa cywilizacji łacińskiej” stanowi zaledwie 8% całości. Ze względów W sumie zmiany są niewielkie, ale redukcja bardzo oszczędnościowych nie zachodzi konieczność powaŜna, bo zrezygnował autor z przedstawienia powtarzania tego, co jest po prostu powtórzeniem idealnego ustroju, jakim go sam widział oraz refleksji rozdziałów I-VIII z „Państwa w cywilizacji na temat naszych stosunków z sąsiadami wschodnimi i łacińskiej” z opuszczeniem juŜ drukowanych części i południowymi. Ma to charakter polemiki z ustrojem wskazaniem, na których stronach „Państwa w przedwojennym. Nie brak tu i krytyki socjalizmu cywilizacji łacińskiej” naleŜy je szukać. W praktyce (rozdział IX). Części „Państwa w cywilizacji jest to więc zestawienie zmian i wstawek dokonanych łacińskiej”, które nie weszły do „Zasad prawa w przy przeredagowaniu dzieła. cywilizacji łacińskiej”, są bardzo ciekawe i choć moŜe Rozdział V w „Zasadach prawa w cywilizacji nie wszystko, co proponują jest realne do łacińskiej” nosi nieco inny tytuł: „Państwo a wprowadzenia, biorąc pod uwagę zmiany, jakie zaszły społeczeństwo”. w świecie od czasów sanacyjnych, to jednak Zachowane egzemplarze maszynopisu obu ksiąŜek nie zdecydowanie zasługują na opublikowanie. są w pełni poprawione przez autora, są więc pewne Szczególnie aktualne są dzisiaj, gdy tyle dyskutujemy trudności redakcyjne. nad sposobem uzdrowienia Rzeczypospolitej. Poglądy Autor pogubił się w numeracji rozdziałów. Ta, która na państwo człowieka o takiej wiedzy i erudycji, jakim jest przedstawiona w spisie treści została nadana przez był Koneczny, znawca mechanizmów cywilizacyjno- wydawców. W przypadku rozdziałów od I do VII twórczych i dziejów Polski, powinny być sprawa wygląda w zasadzie prostu, choć rozdział uwzględnione w ogólnonarodowej debacie. następny znowu ma numer VII w maszynopisach obu prac nadano mu numer VIII. W sposób oczywisty W sposób oczywisty wpadliśmy, w wyniku rozdział VIII ma podrozdziały. Dalej sprawa się oddziaływania obcych cywilizacji w to, co Koneczny komplikuje. Nie jest jasne czy rozdział IX to ostatni określa jako „kołobłęd cywilizacyjny”, z którego podrozdział VIII, czy teŜ rozdział osobny. Nie jest on wyjść moŜna jedynie zbiorową oddolną wolą narodu pisany z nowej strony i ma numer arabski 9, co jednak stanięcia na gruncie jedynie dla nas właściwej przy podanym numerze VII dla rozdziału VIII (o czym cywilizacji łacińskiej. Według Konecznego poprzez wyŜej), nie musi oznaczać osobnego rozdziału. Tu piłsudczyznę na Polskę miała wpływ cywilizacja potraktowano go jednak osobno. Nie występuje on w turańska. To, co przeŜywamy od wojny, jest dalszym „Zasadach prawa w cywilizacji łacińskiej”, w ciągiem tego samego procesu. Stąd teŜ krytyka którym to dziele reszta rozdziału VIII pozostaje bez 1 Strona 2 zmian, a rozdział dodatkowy „Naród” nosi numer VIII, który tu potraktowany został jako IX. Pozostałe I ROZDZIAŁ WSTĘPNY Rozprawa niniejsza stanowi prostą konsekwencję, rozdziały „Państwa w cywilizacji łacińskiej” ogłoszonych poprzednio prac „O wielkości numeracji nie posiadają. Nie jest wykluczone, Ŝe autor cywilizacji”, i „Rozwój moralności”, tudzieŜ planował rozdziały X-XI potraktować jako przygotowanej juŜ do druku obszernej, dwutomowej podrozdziały jednego, o ustroju. „Cywilizacji bizantyjskiej”. Nauka o cywilizacji byłaby defektywna bez nauki o państwie. Odwołując się w innych miejscach ksiąŜki do nie ponumerowanych rozdziałów autor zostawiał w Zagadnienie cywilizacji stanowi trzon całej Historii maszynopisie wolne miejsca na wpisanie numeru. powszechnej, przedstawia przeto jak największy Gdzie było oczywiste o jaki rozdział chodzi numery te interes naukowy. Obok tego posiada doniosłość wstawiono według numeracji zastosowanej w praktyczną. Śmiem twierdzić, Ŝe wszystkie „kryzysy” niniejszym tomie. przez które Europa przechodziła i przechodzi, W szeregu miejsc są niejasności, szczególnie w tej pochodzą z pomieszania cywilizacji, a powrót do części „Państwa w cywilizacji łacińskiej”. Odnosi się czystej cywilizacji łacińskiej stanowi warunek wraŜenie, Ŝe poniewaŜ część ta nie była planowana do odrodzenia Europy. Przyznam się atoli i do druku po wojnie, autor zaniechał poprawienia jej subiektywnego bodźca, który zniewala do tych maszynopisu i porządkowania numeracji rozdziałów. studiów, a kaŜe wołać w głos, Ŝe trzeba pielęgnować i wywyŜszać cywilizację łacińską: przekonanie, Ŝe Wreszcie sprawa języka. W nie drukowanej jeszcze niepodległość Polski moŜliwa jest tylko w cywilizacji pracy „Prawa dziejowe” Koneczny pisze: „Za łacińskiej. Odrodzona cywilizacja łacińska byłaby mojego Ŝycia było siedem reform ortografii w gwarantką lepszej przyszłości Polski i Europy. Polsce, jedna w Niemczech, jedna we Francji (minimalna), a w Anglii ani jednej… I nie znalazł Pomieszały się cywilizacje trzy: łacińska z się ani jeden wydawca, ani jeden redaktor, ani bizantyjską i Ŝydowską, nadto, w Europie jedna drukarnia, która by nie była przyjęła tej wschodniej, czwarta, turańska. Kwestia Ŝydowska nieszczęsnej i szpetnej reformy (autorowie nie mają nie jest ani rasową, ani religijną lecz cywilizacyjną. Ich głosu).” OtóŜ chcemy być takim wydawcą i drukujemy religia nie jest uniwersalna i być nią nie zmierza; w pracę Konecznego w takiej formie, w jakiej do nas toku dziejów następuje coraz większe zacieśnienie jej dotarła. do rodowitych śydów, coraz więcej niemoŜliwości, Ŝeby mogła mieć wyznawców poza tymi, którzy się w Autor utrzymuje rodzaje w deklinacji przymiotników niej zrodzili. Religia Ŝydowska staje się coraz bardziej (np., pięknemi Polkami, z Ŝadnemu narzeczu itd.), wyłącznie plemienną; w miarę, jak od tory przechodzi zachowuje łączne pisanie wielu wyrazów pisanych dziś talmud, następnie w szulchanaruch, potem w kabałę, osobno, zachowuje starą ortografię. Są pewne wreszcie w chsydyzm. Najwięksi Ŝydowscy uczeni niekonsekwencje w pisowni uŜytej dla tego samego twierdzą, Ŝe właściwie nie jest to religia objawiona, tekstu w obu drukowanych tu ksiąŜkach (np. Asyrji lecz „objawione prawo”. śydowska metoda albo Asyryi - obie wersje róŜnią się od obowiązującej prawniczego myślenia podminowała prawodawstwa dziś Asyrii). Trudno powiedzieć, którą pisownię całej Europy, aŜ poczucie prawne rozminęło się z Koneczny uwaŜał za najbardziej swoją. Nie jest teŜ etycznymi, a w końcu prawo straciło etykę. wykluczone, Ŝe jego pisownia została zniekształcona w czasie przepisywania przez kolejne maszynistki, a nie Bizantynizm nie jest sakralną cywilizacją, lecz oddaje miał juŜ sił poprawiać (choć sporo jest poprawek sprawy religijne do decyzji Głowy państwa. Rodzące merytorycznych robionych jego ręką). Zapewne się z tego niekonsekwencje doprowadziły do tego, iŜ dotyczy to przede wszystkim miejsc gdzie uŜyto siłom fizycznym przyznano faktyczną supremację nad pisowni nowszej, podczas gdy gdzie indziej te same duchowymi, formie nad treścią. Uznaje wprawdzie wyrazy mają pisownię starszą. odrębność prawa publicznego od prywatnego, lecz Wychwycenie tego bez korekty autorskiej nie jest dziś okazuje często skłonność do monizmu prawa moŜliwe. publicznego, a do osłabiania prywatnego. Zwalnia od Maciej Giertych. etyki Ŝycie publiczne; państwowość jest całkiem bezetyczna. Bizantynizm jest gniazdem omnipotencji państwa. Nie zna historycyzmu, a społeczeństwo podporządkowuje bezwzględnie państwu opartemu na biurokracji i 2 Strona 3 etatyzmie. Nienawidzi personalizmu, pielęgnuje mieszanek. Jest to kwestia Ŝycia lub śmierci dla gromadność i mechanizmy w Ŝyciu zbiorowym; nie narodów europejskich. pojmuje tedy jednostki bez jednostajności. Państwa europejskie muszą nawrócić stanowczo ku Narodowości nie wytwarza. cywilizacji łacińskiej. Dla Polski jest to wręcz sprawa nagląca. Wręcz przeciwnie cywilizacja łacińska posiada Z takiego toku myśli wyłoniły się niniejsze historyzm, poczucie narodowe, treść ceni nad formę, roztrząsania o „państwie w cywilizacji łacińskiej”. siłom duchowym przyznaje supremację nad Pochodząc od autora, przywykłego sua mente vivere i fizycznymi, sprawy religijne oddaje do decyzji pisane nową metodą, moŜe się to dziełko wydać zrazu hierarchii duchownej, a od państwa wymaga, Ŝeby się dziwnym; lecz jestem przekonany, Ŝe Czytelnik w poddawało wymaganiom etyki katolickiej. Państwo miarę lektury nabierać będzie przekonania, jako cała ta opiera się na społeczeństwie, pielęgnuje w Ŝyciu ksiąŜka składa się ze spostrzeŜeń i uwag całkiem zbiorowym personalizm, a więc organizmy, oparte na prostych, które rozumieją się same przez się, i w autotomii, na samorządach prowincji i stanów, których nie ma nic takiego, czego by kaŜdy nie potrafił terytorialnych i zawodowych. ująć i napisać, tylko robota jest nieco mozolna. Poszukuje jedności w rozmaitości. Broni dualizmu Polskiemu Czytelnikowi będzie zapewne nietrudno prawniczego, lecz Ŝąda, by prawo publiczne oparte poczuć się w państwie cywilizacji łacińskiej, jako w było na etyce na równi z prywatnym. Omnipotencja swoim Ŝywiole. Tradycja polskich pisarzy państwa stanowi diametralne przeciwieństwo z politycznych od XV wieku aŜ do Sejmu czteroletniego cywilizacją łacińską. jest cywilizacyjnie łacińską na wskroś. Nasz polski Bizantynizm miewał okresy ekspansji ku Zachodowi. historyzm musi nas zwrócić w tym samym kierunku. W Niemczech pozostał i juŜ od X w. dzielą się Niemcy pomiędzy dwie cywilizacje, łacińską i bizantyjską. Kiedy po rozbiorach przerwała się ciągłość polskiej Dwoistość tę znać na całej historii niemieckiej; nauki, cios ten udzielił się równieŜ naukom poczucie narodowe datuje się w Niemczech dopiero od stosowanym politycznym. Naukę o państwie początku XIX wieku. Z Niemiec szerzył się zagubioną w powszechnej ruinie polskości, trzeba było bizantynizm polityczny juŜ w średniowieczu na wyłaniać na nowo z nurtów współczesnych spekulacji Zachód i odnosił niejedno zwycięstwo; Rosję zaś filozoficznych; poniewaŜ zaś rozkwitnęły one w pozyskał za Piotra W. Niemczech, tam zwabiały ku sobie naszych statystów- teoretyków. Lecz od razu u pierwszego z nich, Józefa Nie zna sporu o supremację tych lub owych sił, ani teŜ Gołuchowskiego, następuje znamienny odskok. w ogóle Ŝadnych wątpliwości etycznych, cywilizacja turańska. Całe Ŝycie posiada ustrój obozowy. Wódz Podczas gdy niemiecka nauka miała zabrnąć o jest władcą Ŝycia i mienia, gdyŜ poddani pozostają do omnipotencję państwa, zdaniem Gołuchowskiego niego w stosunku zawisłości osobistej. Cywilizacja ta (wyraŜonym w 1822 r.) ingerencja państwa musi maleć osiągnęła szczyt w kulturze ojgurskiej (Mongołów w miarę rozwoju intelektu zbiorowego; państwo ma dŜingischańskich), przeszła na Tatarów Kipczaku, na być podobne mądremu wychowawcy, który dąŜy do Ruś i Moskwę. tego, by jak najrychlej stał się zbytecznym swemu Najczystszą jej formą stała się kozaczyzna. W Rosji wychowankowi. Rozwój państwa polega na zmieszała się z innymi cywilizacjami, zwłaszcza z zmniejszaniu wszelkiej „mechaniki politycznej”. bizantyjską. Na Polskę oddziałała turańska z trzech Trafnego zaiste uŜył wyraŜenia, boć mechanizmy stron; od turańszczyzny muzułmańskiej (tatarskiej i miały stać się zmorą państwowości europejskiej. tureckiej) i od kozaczyzny, wytwarzając mieszankę Zastrzegał się zaś, Ŝe urządzenia państwowe winny cywilizacyjną, której przejawem stał się sarmatyzm; wyrastać z ducha narodowego, a co narzucone z później zaś w czasach porozbiorowych, trzecim zewnątrz, naleŜy odrzucać. źródłem wpływów turańszczyzny stała się Józef Gołuchowski wszedł w koleiny filozofii państwowość rosyjska – a wpływy te działają (i to Schellinga, lecz filozofia stanowiła dla niego tylko mocno) nawet po odzyskaniu niepodległości. punkt zaczepienia do teoretycznego studium spraw Z tego chaosu cywilizacyjnego wiedzie oczywista Ŝycia publicznego. Był w nim materiał na twórcę droga do stanu acywilizacyjnego. JeŜeli nie ma zginąć, nowoczesnej polskiej nauki o państwie i dlatego naleŜy runąć, przepaść marnie to wszystko, co zwykliśmy mu się tutaj wspominka jako pionierowi. Niestety, nie nazywać „Europą”, trzeba dokonać zwrotu było mu danym rozwijać się w tym kierunku. radykalnego (póki nie za późno) i oczyścić cywilizację Wykładał w Wilnie zaledwie przez kwartał (od końca łacińską, strząsając z siebie niebezpieczne nabytki października 1823 do końca stycznia 1824), zasuspendowany przez Nowosilcowa, a w sierpniu 3 Strona 4 1824 wydalony z uniwerystetu i z miasta wraz z swoje pojęcie o prawie i wysnuwa z nich odrębne Lelewelem, Daniłowiczem i Bobrowskim. systemy prawa. Są tedy dwa źródła prawa: etyka lub władza. Obydwa Minęły cztery pokolenia, w ciągu których tkwią w samych zawiązkach jakiejkolwiek kultury, doprowadzono „mechanikę polityczną” do jakiegokolwiek ustroju Ŝycia zbiorowego choćby ostateczności. Jak zawsze błoga reakcja przeciwko złu, najprymitywniejszego; tkwią w ustroju rodowym. Nie wyszła od Kościoła. Korporacjonizm katolicki zwraca było zaś nigdy ani stadności, ani matriarchatu. Władza naukę o państwie na tory autonomii i kaŜe państwu ojcowska była doŜywotnią, tyczyła się synów, wnuków oprzeć się na społeczeństwie, a potępia uprawiane i prawnuków, skupiających się w ród pod dotychczas tłumienie rozwoju społecznego (zaiste zwierzchnością wspólnego przodka, który był bizantyjskie). Ze wznowionej katolickiej nauki o właścicielem wszystkich i wszystkiego. W rodowej państwie wynika nieuchronnie program autonomiczny. gromadzie, mogącej obejmować kilkadziesiąt głów Państwo w cywilizacji łacińskiej musi być organizmem wytwarzały się normy wzajemnych stosunków, tj., i stosownie do tego rozsnuta jest treść niniejszego poglądy na to, co jest godziwym, a co niegodziwym. dziełka. Konsekwencją tego jest radykalne przeciwstawienie się Etyka jest starsza od prawa. Prawo nie było prądowi i totalizmu państwowego. Propaguje potrzebnym, póki się nie wydarzyło przestępstwo. natomiast hasło totalizmu etycznego. śądam, Ŝeby Sankcje prawne nie mogły powstać wcześniej, aŜ gdy moralność obowiązywała nie tylko w Ŝyciu zaszła potrzeba, Ŝeby niegodziwość poskramiać siłą. prywatnym, lecz zupełnie tak samo i jednakowo takŜe Musiała zaś powstać kwestia prawna, gdy okazała się w Ŝyciu publicznym, w kaŜdym urzędzie, w kaŜdej jakaś wątpliwość etyczna. Prawo pierwotne rodzi się z ustawie i w całej polityce. Jestem głęboko przekonany, etyki i rozwija się wraz z jej rozwojem, w miarę Ŝe mniej będzie sposobności do demoralizacji Ŝycia rozwoju stosunków. publicznego, jeŜeli porzucimy zasadę wszechwładzy państwa; głoszę przeto obok totalizmu etycznego i na Młodszość prawa jest atoli nieznaczna. Po śmierci jego tle drugie hasło: autonomii. załoŜyciela rodu mogły się stosunki układać rozmaicie. KaŜdy z synów patriarchy stawał się sam patriarchą i Obmyślałem i spisuję te motywowane projekty właścicielem swego potomstwa i mógł się wyodrębnić nowego państwa w czasie srogim, kiedy zawisła nad ród odrębny; równieŜ atoli mogli pozostawać dalej nami kara Boska za Sowiniec. Nie chcieli słuŜyć razem. Zachodziła potrzeba norm, kto ma być głową Prawdzie ci, którzy do tego byli powołani, więc uŜyła gospodarki rodowej i jak uregulować dalsze Opatrzność narzędzi ślepych i wrogich i oto przewalają współŜycie. Określono dotychczas sześć typów się nad naszymi nieszczęsnymi głowami gesta Dei per ustrojów rodowych, a zatem istniała rozmaitość praw. latrones. Sługom zła kazano ziemię ze zła uprzątnąć. Praca niniejsza nie jest improwizacją. Polega Niegodziwością było świadome wyrządzenie szkody częściowo na zebraniu w systematyczną całość wielu współrodowcowi. Obowiązki etyczne wobec członków rzeczy, porozrzucanych w długim szeregu prac innego rodu zaczęły się dopiero natenczas gdy rody poprzednich, w których znajdują się informacje i złączyły się w plemię. Powstaje etyka zrzeszeniowa, uzasadnienia bardziej szczegółowe. Są to rozprawy i rozszerzająca się dalej z plemion na lud. śydzi rozprawki, większe i mniejsze ksiąŜki, broszury i rozciągnęli etykę na wszystkich współwyznawców. artykuły. Wymieniam je w porządku chronologicznym: Nie miało się obowiązków etycznych poza własnym Głos w sprawie ludowej – Kraków 1896 w 8-ce str.127 zrzeszeniem; powszechnym był tedy stan, który Oświata w sprawie górnośląskiej, - Kraków 1903 zwiemy etyką podwójną. Dopiero filozofia stoicka nie Oświata a dobrobyt w Galicji (Biblioteka Warszawska) pozwalała postępować nieuczciwie względem obcych, 1903. zanim chrześcijaństwo uczyniło wszystkich ludźmi Konserwatyzm chłopski (jw. Sierpień i wrzesień 1903) bliźnimi. Z nowych postulatów etycznych musiały powstawać II WOBEC CYWILIZACJI nowe kierunki w prawie. Lecz postulaty mogły nie Trzonem całej historii powszechnej jest zagadnienie znajdować uznania, a konflikt prawa z etyką sięga cywilizacji. Cywilizacja jest to metoda ustroju Ŝycia równieŜ do okresu rodowego. NaduŜycia zdarzały się, zbiorowego. Prawo stanowi w nim czynnik zwłaszcza wyścigi uzurpatorskie do godności i władzy pierwszorzędny i jest z natury rzeczy częścią metody, starosty rodowego (powstał typ despocji rodowej). Nie jak najbardziej znamienną. KaŜda cywilizacja ma zawsze geneza władzy tkwiła w etyce. Zdarzała się władza, pochodząca z popełniania niegodziwości, a 4 Strona 5 prawo wydawane przez taką władzę, mogło być przymusem określić nietrudno. Wolność kaŜdego bezprawiem. kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność sąsiada. Prawo, wywodzące się od władzy, mogło być Adagium stare i powszechnie znane, kiedy powstało i narzucone bez względu na poglądy etyczne, a od kto pochodzi, nie wiadomo. Sądzę, Ŝe naleŜałoby je towarzyszący takiemu prawu przymus prawny mógł uzupełnić określeniem roli przymusu; przymus zaś ma być wcale nie uprawniony. Uprawnienie sprzeczne z stawać w obronie wolności tego sąsiada. O tyle etyką jest bezprawiem. przymus (sankcje prawne) jest potrzebny, uprawniony; Atoli władza despotyczna nie koniecznie musi być tym poza tym staje się blumizmem. samym bezprawną. Ludy ziemi wyznają po większej Skoro nie moŜna być cywilizowanym na dwa sposoby, części emanatyzm i wierzą, Ŝe władca jest emanacją nie moŜna przeto stosować w układzie prawa bóstwa. Wobec tego nie wolno jej się przeciwić ze jednocześnie dwóch metod, a tym mniej trzech lub względów religijnych, on zaś nie jest krępowany czterech. Mieszanka cywilizacyjna wyradza się w stan niczym. Wszelka zachcianka jego staje się prawem. acywilizacyjny a prawo złoŜone z działów Jest to zupełnie logiczne przy emanatyzmie a ślepe niewspółmiernych, prawo cywilizacyjne posłuszeństwo stanowi elementarne wymaganie wielokierunkowe staje się bezkierunkowym i wychodzi emanatycznego porządku w stosunku świata w praktyce na tarczę wszelkiego bezprawia. Prawo przyrodniczego do nadprzyrodzonego. W tym musi wiedzieć jasno, do czego zmierza i wyraŜać to wypadku władza despotyczna nie jest narzucona, lecz ściśle; tym samym musi pochodzić w całości z jednej wyłania się naturalnie ze systemu religijnego. Nie tylko cywilizacji. tylko najsurowsza władza, lecz nawet dziwaczna (jak np. Iwana Groźnego) moŜe być nie tylko prawną lecz Mieszanka cywilizacyjna jest jadem wszelkich najzupełniej prawną ze stanowiska danej cywilizacji. organizmów, a stosowana czy to do państwa, czy to do społeczeństwa, sprowadza rozkład. Komu w głowie Ze zmianą pojęć etycznych musi nastąpić zmiana pojęć mieszają się cywilizacje, taki przy najczystszych nawet prawniczych. Nigdy atoli przeciwnie, nigdy prawo nie intencjach stanie się, chociaŜ nieświadomie, pokieruje etyką. O ile prawo chce wytwarzać etykę, trucicielem Ŝycia zbiorowego we własnym zrzeszeniu. powstaje stan bezetyczny anormalny i po pewnym Albowiem w sprawach związanych z intelektem czasie acywilizacyjny. Słusznym moŜe być tylko takie ludzkim nie obowiązuje wcale prawo przyrodnicze, prawo, które wyłania się z wierzeń lub stosunków stron jako ta sama przyczyna wywołuje zawsze te same zainteresowanych i jest zgodne z ich wolą, z ich skutki. Z takiej samej myśli ludzkiej powstają czyny przekonaniami, czyli innymi słowy: prawo rozmaite. Ta sama myśl przeradza się w czyn w kaŜdej współmierne z cywilizacją. cywilizacji inaczej. śadna cywilizacja nie uznaje gwałtu, jako źródła Przykładem rozdwojenia cywilizacyjnego jest stała prawa. Wszystkie stają oporem przeciwko prawu historia Niemiec. Tam bizantyjska cywilizacja zmagała narzuconemu, nie wyłonionemu. się z łacińską od czasu Ottonów. Spory cesarstwa z Musimy zacząć od odróŜnienia tych dwojga „praw” papiestwem były w istocie rzeczy walkami dwóch albowiem prawo narzucone moŜe pochodzić z cywilizacji. Łacińska wzięła górę w okresie tzw. nikczemnych gwałtów (np. Od łupieŜczego najeźdźcy), „bezkrólewia niemieckiego” i aŜ do drugiej połowy a więc ściśle rzeczy biorąc moŜe być nie prawem, lecz XIV wieku zmagała się, wychodząc przynajmniej bezprawiem. CzyŜ moŜna stawiać je obok siebie, w obronną ręką. PrzewaŜyły atoli szalę na rzecz imię np. nieprzerwalności prawa? Nieprzerwalność bizantynizmu trzy czynniki historyczne: Zakon zachodzić moŜe tam tylko gdzie nie zmienia się KrzyŜacki, protestantyzm niemiecki (róŜny wielce od metoda. Właściwie przeto bezprawie stanowi przerwę skandynawskiego i anglosaskiego) i wreszcie pruska w ciągłości prawa; a bezprawiem jest wszystko, co ideologia państwowa. Kultura bizantyjsko-niemiecka opiera się na gwałcie. Szwankuje tu terminologia ostatecznie zwycięŜyła, dokonując sprusaczenia całych prawnicza, nie posiadając osobnego wyraŜenia na Niemiec. bezprawie, przebrane w szaty prawa. Jurysprudencja Wraźne ślady wpływów bizantyjskich są w całej stawałaby się atoli nieraz współwinną nikczemności, Europie. Byłoby dziwnym, gdyby było inaczej. gdyby prawo narzucone traktowała na równi z WszakŜeŜ w pierwszym okresie średniowiecza bogate i wyłonionym. Zawody zaś prawnicze nie mogą się uczone Bizancjum było ideałem dla zachodniej Europy poniŜać do tego, by wysługiwać się lada opryszkowi. uboŜuchnej i niepiśmiennej; potem zaś legizm wszczepiał pojęcia prawa publiczneog z epoki Przeciwieństwa prawa narzuconego a wyłonionego cesarstwa, z czasów „Nowego Rzymu”. Pewne śledzić moŜna w całej historii cywilizacji łacińskiej wpływy z Bizancjum rozchodzą się po całej Europie. około hasła wolności. Granicę pomiędzy wolnością a MoŜna by się wyrazić, Ŝe cała Europa doznaje zatrucia 5 Strona 6 kwasami bizantyńskimi. Siłom fizycznym przyznano ścianami skośnymi, z dachem chińskim, lecz fasadą faktyczną supermację nad duchowymi, często formie europejską, a urządzony wewnątrz po persku, lecz nad treścią. Najdosadniejszego przykładu dostarczał zbudowany z japońskich tekturek. A moŜe wystarczy problem nawracania pogan. Na tej sprawie wyobrazić sobie gmach europejski, wystawiony pół na obserwować moŜna w skali największej, jak kwas pół w stylu bazylikowym i rokoko? Itp, itp… bizantyński deprawował zachodnią Europę. Niegdyś Cassiodorus, jeden z Ojców naszej cywilizacji, PoniewaŜ ludzie z rozmaitych cywilizacji stają się oświadczył, jako nie wolno przy nawracaniu uŜywać niezdatni do współpracy w tym samym zrzeszeniu, a przymusu i Stolica Apostolska sama równieŜ zatem coraz mniej poŜytku z prac Ŝycia zbiorowego w wielokrotnie to głosiła. Lecz później wyszła od Europie i coraz mniej staje się moŜliwą normalna KrzyŜaków fatalna teoria, jako godzi się a nawet trzeba duchowa przemiana sił cywilizacyjnych, stąd stagnacja nawracać mieczem, gdy inaczej nie moŜna; dla to tu, to ówdzie, a coraz częstsza i zagarniająca coraz najwyŜszego dobra, dla nawrócenia i zbawienia dusz, rozleglejsze dziedziny. Kontynentowi europejskiemu nie trzeba się wahać z uŜyciem przemocy. Cel uświęca zagroził stan acywilizacyjny. środki! Gdy tak promulgowano tę zasadę, otwarły się Mechaniczna mieszanka prowadzi do obojętności w cięŜkie wrota dla wszelkiej zbrodniczości względem zasadniczych zagadnieniach cywilizacyjnych. Górują nie współwyznawców, zaczęło się zawieszenie etyki coraz bardziej pozory, formy pozbawione treści; treść względem pogan, moralność dwojaka i złote czasy dla bywa zlekcewaŜona, nie przywiązuje się do nie wagi. zbrodniarzy, umiejących pokrywać przestępstwa Najdonioślejsze sprawy zbywa się obojętnie. świętoszkostwem. Czy nie w tej sprawie zawiązek kwestii: siła nad prawem? Apatia moralna, brak zainteresowania sprawami publicznymi stanowią istotny skir Ŝycia publicznego, Ze stałego sprzęŜnia cywilizacji bizantyjskiej z albowiem zacierają potrzebę tego, co w całym Ŝyciu łacińską w jednym rydwanie, musiał wreszcie zbiorowym najpotrzebniejsze, mianowicie wytworzyć się kołoobłęd historyczny (zachodzący nie odpowiedzialność. Z jej zaś zanikiem zanikają tylko w Niemczech). To samo tyczy się mieszanki zdolności twórcze w społeczeństwie. Iluzoryczność wytwarzanej z jakichkolwiek innych cywilizacji. Np. odpowiedzialności wiedzie teŜ do najgroźniejszego z pomieszanie chińskiej z turańską wiedzie do bezwładu. nieszczęść publicznych: do bezkarności zła. Absurdem więc jest poszukiwanie czegoś, co byłoby Ten chwast wybujał na kontynencie europejskim tak równocześnie perskim, włoskim, japońskim, polskim, dalece, iŜ choćby tylko dlatego grozi Europie całkiem francuskim, chińskim, hinduskim, Ŝydowskim itd. Z widoczny rozkład i to ogólny rozkład w mieszance tego nie da się wykrzesać Ŝadnej nowej, wszystkim cywilizacyjnej. wspólnej jedni; to moŜe być tylko obok siebie z Prawnik musi się tedy zdecydować, do jakiej naleŜy mniejszą lub większą niestosownością. cywilizacji. KaŜda cywilizacja stanowi przegrodę pomiędzy cywilizacjami nie do przebycia. JakŜeŜ Co powstało osobnymi metodami i co utrzymuje się pogodzić chrześcijańskie a Ŝydowskie pojęcie odrębnością własnej metody, to nie da się sporządzić w bliźniego? RozbieŜność zaś etyk co do Ŝycia nową całość. prywatnego a publicznego zachodzi aŜ w pięci Zwłaszcza tworzenie wszelkie musi się odbywać w cywilizacjach: w chińskiej, bramińskiej, turańskiej, obrębie pewnej metody w jakimś duchu. arabskiej i bizantyńskiej; tym samym nie da się Ŝadnej Przykład na sztuce: z nich łączyć z cywilizacją łacińską, która poddaje Przypuśćmy, Ŝe polski malarz poddaje się wpływom Ŝycie publiczne etyce i to tej samej, jak prywatnie. japońskim. CzyŜ namaluje w takim razie wesele Chińczykowi godzi się wypędzać swe dzieci, a nawet krakowskie japońską metodą? MoŜe zechce odkrywać zabijać je; jakŜeŜ to pogodzić z etyką cywilizacji syntezę matejkowskiej ekspresji z japońską łacińskiej? Gdy Braminowi przyjdzie ochota zrobić się jednopłaszczyzną? Ani teŜ Ŝaden Japończyk nie pustelnikiem gdzieś w obcym kraju, za siódmą górą i uznałby FudŜijamy wymalowanej po naszemu. Nie ma siódmą rzeką, aŜeby w samotności rozstrząsać krajobrazu polsko-japońskiego, są tylko polskie i zagadnienia spraw wieczystych, ma prawo opuścić japońskie osobno, całkiem osobno. RównieŜ nie ma Ŝonę i dzieci, nawet ich nie uprzedzając o swym cielesnych kształtów polsko-japońskich! MoŜna postanowieniu; na coś takiego nie moŜe zezwolić przyswajać sobie środki techniczne z Polski, z Japonii, Ŝadną miarą etyka katolicka, która jest etyką z Persji itd., ale to nie wytworzy sztuki jakiejś persko- cywilizacji łacińskiej. polsko-japońskiej. W materiałach zebranych w specjalnych zbiorach Absurd ten wystąpi jeszcze jaskrawiej na architekturze. (Bastion, Westermarck, Cathrein, w pamiętnikach Wyobraźmy sobie dom mieszkalny ze staroegipskimi zjazdów etnologii religijnej) przejawiają się 6 Strona 7 rozbieŜności niesłychane. Ks Cathrein np., nabrał Rozwój historyczny prawa odbywał się w Polsce przekonania, Ŝe „moŜe nie ma takiej zbrodni, która b według zasad cywilizacji łacińskiej. Nie przynoszę pod nie uchodziła za cnotę, gdzieś kiedyś u jakiegoś ludu”. tym względem nic nowego, lecz doczepiam się skromnie do długiego szeregu poprzedników. JakŜeŜ tu obmyślać syntezę! Skoro niemoŜliwa synteza Dołączam tylko nowe ogniwo do wiadomego pasma etyk, niemoŜliwa tym samym synteza pomiędzy polskiej myśli. KaŜde pokolenie mogło to zrobić, gdyŜ cywilizacjami. Moralność według metod przybywa nowych problemów, cywilizacja Ŝywotna sprzecznych?! Wyznawana zaś gdziekolwiek etyka szerzy się i pogłębia, moŜe nawet powstać nauka jaka musi być czerpana z jednej tylko i tej samej. nowa. Nowe nabytki trzeba spawać z ogniwami Mieszanka cywilizacyjna pociąga za sobą chwiejność poprzednimi. etyki, która chwieje się przy wszystkim na tyle stron, Musimy wreszcie objąć cały łańcuch wzrokiem ile cywilizacji zmieszano, przynajmniej tedy na dwie nowoczesnych metod naukowych. Innymi słowy; strony. Ludzie nie wiedzą co uwaŜać za złe, a to musimy się wreszcie zdobyć na nowoczesną filozofię stanowi najgorszą chorobę, istny skir Ŝycia choćby prawa w obrębie cywilizacji łacińskiej. Roztrząsanie prywatnego; a coŜ dopiero publicznego. zasad prawa w tej cywilizacji pragnie być Doprowadziliśmy do istotnego harmideru etyk. przyczynkiem do dzieła, do którego nauka polska Europejczyk „przeciętny” doszedł do tego szczebla wydaje mi się szczególnie powołana. rozwoju, iŜ nie wie co dobre a co złe, bo coraz trudniej orientować się w chaosie systemów, w których ma wybierać i dobierać, boć mu przysługuje liberum III. ETYKA A PRAWO Stosunek etyki do prawa stanowi zagadnienie godne arbitrium. najwyŜszych szczebli umysłu ludzkiego. CzyŜ nie panuje podobny galimatias w pojęciach o Najsubtelniejsze kwestie metafizyczne ocierają się w nauce i sztuce? Czy to przypadek, czy teŜ nim często o najzawilsze problemy bytu ziemskiego z konsekwencja, Ŝe równocześnie z ignorancją dobra a Ŝycia tak jednostki jako teŜ zrzeszeń, od najprostszych zła nie ma się pewności, co jest piękne, a co szpetne, powszedniości bytowania materialnego aŜ do co prawdziwe a co złudne? Nie trzeba się tedy dziwić, najwznioślejszych momentów historii. Pomiędzy etyką Ŝe w rezultacie galimatiasów wszelkiego rodzaju ów a prawem rozgrywa się walna część Ŝycia prywatnego, przeciętny Europejczyk nie wie co mu poŜyteczne a co a publiczne całe. szkodliwe. Kierują się impulsami doraźnymi, za Nie moŜe istnieć etyka powszechna, skoro kaŜda kaŜdym razem inaczej. Korona zbiorowej kultury cywilizacja ma swoją własną. Ogólno-ludzki trzon czynu, nabiera równieŜ impulsywności, a co taka etyczny zawiera zaledwie cztery punkty. Powszechnie polityka wzniesie, to sypie się i rozsypuje po niedługim potępia kradzieŜ, cudzołóstwo, zdradę swego czasie. Państwo kierowane impulsywnymi zrzeszenia, tudzieŜ brak czci względem rodziców i zachciankami i przywidzeniami!!! starszych w swym zrzeszeniu. W ustroju rodowym starosta rodu jest właścicielem swych potomnych i Tradycja prawa polskiego nie zna innego podłoŜa wszelkiego ich mienia; wymaganie więc owej czci cywilizacyjnego, jak tylko łacińskie. Łacińską na tłumaczy się zwisłością i dyscypliną ustroju. Dopiero wskroś jest teŜ tradycja polskich pisarzy politycznych po emancypacji rodziny część starszych staje się od w. XV aŜ do Sejmu Czteroletniego i rozbrzmiewała przejawem etycznym, a część rodziców uznać moŜna ta łacińskość na nowo wielkim głosem, skoro tylko za fakt etyczny, dopiero po wprowadzeniu instytucji odrodziło się ponownie zainteresowanie naukami pełnoletności osobistej i rzeczowej. To zaś następuje politycznymi. Dotychczas nie wydaliśmy ani jednego dopiero na tak wysokim szczeblu cywilizacyjnym i po pisarza, który by snuł nam teorię samowładztwa tak długim rozwoju etyki, iŜ nie naleŜy to do ogólno- cezaropapizmu lub pragnął zgnębić personalizm i ludzkiego zasobu. prawo prywatne na rzecz totalizmu państwowego. Cały ów zasób tłumaczy się utylitarnie; da się odnieść Zastanawiający to fakt, Ŝe prawo polskie nie opuściło do obrony własności (Ŝona jest własnością męŜa). szlaków łacińskich ani wówczas, kiedy kultura polska, Etyka zaś nie rodzi się z utylitaryzmu. Z tego źródła uległszy wpływom turańskim, popadła w tak zwany wypływa samolubstwo, gdy tymczasem etyka wymaga sarmatyzm. Turańszczyzna zabija przymioty duchowe. altruizmu. Wprowadza w umysły bezład, z czego wytwarza się Istnieją atoli pewne pojęcia, stanowiące niejako czasem bezład intelektu. Doznaliśmy tego na sobie; generalia etyk. Jest ich siedem: obowiązek, lecz wśród największego upadku naszej kultury nie bezinteresowność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, znajdzie się nigdzie ni śladu turańskich pojęć sumienie, stosunek do czasu i pracy. JeŜeli się zna tych prawniczych. siedem rzędnych, moŜna określić rodzaj i szczebel 7 Strona 8 etyki wszędzie i gdziekolwiek. Nie naleŜy do tego naleŜy do spraw obojętnych. Opanowywanie czas szeregu kwestia prawdomówności. Są ludy, które stanowi szczyt rozwoju cywilizacyjnego, a koroną tego popierają kłamstwo zasadniczo, inne nie zawsze, dzieła wysoki altruizm. Lecz zagadnienie miłości jeszcze innym jest obojętne. Sprawa nie nasuwająca mieści się dopiero w etyce chrześcijańskiej, jako jej utylitaryzmu bezpośrednio, wywołuje juŜ rozmaitość generalissimum. sądów i do generaliów nie naleŜy. Siedem generaliów to siedem niewiadomych, w Same zaś generalia świadczą raczej przeciwko których wstawiają wartość dopiero religie i „jednolitości etycznej”, gdyŜ w pojęcia te wstawia się cywilizacje, wytwarzając systemy etyczne. Nasza w rozmaitych cywilizacjach fakty etyczne rozmaite, cywilizacja, łacińska, przyjęła etykę katolicką. CzyŜ często wręcz przeciwne. W pewnej cywilizacji bywa cywilizacja nasza nie jest w ogóle dziełem Kościoła, obowiązkiem to i owo, co w rozumieniu innej czyŜ nie stanowimy grona narodów wychowanych cywilizacji toruje drogę niemoralności. Np., obowiązek przez Kościół? spłodzenia syna w cywilizacji chińskiej, bramińskiej i Dotknąć tu musimy kwestii: etyki naturalne a sztuczne. Ŝydowskiej wiódł do licencji w prawie małŜeńskim. Porozumiejmy się naprzód co do słownictwa. Wyraz Bezinteresowność, przestrzegająca obowiązków „naturalna” bierzemy tu w znaczeniu etyki choćby wbrew interesowi osobistemu, bywa rozmaicie historycznej, wyrobionej historycznie i na historyzmie ścieśniana i rozszerzana, chociaŜ samo źródło etyk opartej, a nie w przeciwstawieniu do etyki tkwi bezwarunkowo w bezinteresowności. Spór etyki z nadprzyrodzonej, religijnej. utylitaryzmem tyczy się wszelkich kombinacji Ŝycia. Naturalne są starsze. Według filozofii katolickiej Etyka nie jest utylitarną, lecz utylitaryzm winien być człowiek moŜee rozumem własnym dojść nawet do etyczny; jeŜeli jednak kaŜda cywilizacja ma swoją prawd religijnych, tym bardziej przeto do poznania etykę. KaŜda podaje inne warunki, gdy np., chodzi o porządku moralnego. kwestię, czy w danym wypadku interes jednostki Etyki naturalne wszędzie i zawsze były i są etykami zgodny jest z dobrem ogółu. rodowymi. Opierają się na bezwzględnej solidarności ( Dopiero odpowiedzialność stanowi istotną sankcję i solidarnej odpowiedzialności) członków rodu, lae teŜ etyczną w wypełnianiu obowiązków. Poczucia tego nie etyka obowiązuje tylko względem współrodowców. moŜe być wiele, gdy panuje emanatyzm. RównieŜ nie śadne obowiązki nie sięgały pierwotnie poza ród, a sprzyja rozwojowi odpowiedzialności wyobraŜenie sprawiedliwość ograniczona była tylko do „swoich”. gromadnego stosunku do Boga. Tylko przy kreatyzmie W Indiach powstała nadto etyka kastowa, mocą której i z poczucia osobistego do Boga stosunku kary są tym surowsze, im niŜszą kasta przestępcy. odpowiedzialność moŜe się rozwijać wszechstronnie. Niegdyś tam nawet procent od poŜyczek był tym Luki w tym poczuciu stanowią kalectwo moralne, a wyŜszy im z niŜszej kasty pochodził dłuŜnik. czyŜ (niestety) Ŝycie zbiorowe nawet w cywilizacji łacińskiej nie obfituje w nie? W najprostszym do tego Etyki naturalne wyradzają się łatwo w dezorganizację stanu rzeczy stosunku pozostaje sprawiedliwość. Ŝycia rodzinnego. W obrębie tego samego ludu, w Pojęcie jej jest jakby syntezą poprzednich. Skoro atoli zasadzie monogamicznego, mogą być plemiona zachodzą róŜnice w poglądach na godziwość i poligamiczne. Wiadomy jest cudaczny system łączenia niegodziwowść, a zatem nie moŜe teŜ być zgodności poligamii z poliandrią (u Todów nilgeryjskich); znamy co do tego, co jest sprawiedliwym, a co takŜe system nadawania kobiet w lenno, co stanowi niesprawiedliwością. Sumienie – to autokrytyka zarazem podstawę wszelkich zaleŜności społecznych etyczna – inaczej będzie przemawiać w tym samym (w Afryce i państwach Azande i Mangbetu). wypadku do Japończyka, inaczej do Hindusa, a zgoła Z poczucia sprawiedliwości wywodzi się msta, której odmiennie do uczestników cywilizacji łacińskiej. Bądź dotychczas ziemia pełna. Wcale nie słabnie; wśród co bądź, sumienie uwzględnia zawsze i wszędzie Arabów przybiera nawet na nowo na surowości i generalia etyki; boć z nich składa się ideał wszelkiego srogości. Stanowi ona filar ładu społecznego. Łatwiej dobra. misjonarzowi usunąć wieloŜeństwo, niŜ mstę. Rodzaj i szczeble cywilizacji (a więc pośrednio takŜe Instytucja genezy niewątpliwie etycznej wyradza się rodzaj etyki) zawisły wielce od poglądów na pracę. jednak w końcu w powszechną wojenkę wszystkich ze Np. obecnie aŜ cztery cywilizacje gardzą pracą wszystkimi. A Albanii i Macedonii msta kwitnie fizyczną: chińska, bramińska, arabska i turańska. Obok jeszcze w najlepsze. tego istnieją rozmaite poglądy co do rozmiarów i ChociaŜ uznaje się w pracy źródło własności (np. kto owoców pracy. pierwszy ziemię „oŜywił”) jednakŜe murzyni Ostanią pozycję w generaliach etyki stanowi stosunek afrykańscy przeciwią się wydajności pracy poza pewne człowieka do czasu. Związek ten jest widoczny na granice, wymierzone skąpo. Nie wolno pracować całej kuli ziemskiej. W Indiach i w Chinach czas więcej niŜ „trzeba”! Musi z tego wynikać powszechna 8 Strona 9 nędza i nałogowe próŜniactwo. Robi się to w imię wzmógł się prąd generalny ateizmu w polityce i sprawiedliwości społecznej, Ŝeby nie było bogaczy. pojawili się teoretycy prawa, rozgrzeszający państwo O etykach rodowych moŜna powiedzieć, Ŝe leki ich od tych nawet ograniczeń, jakie mu nakładał Schoppe. gorsze od chorób. Postęp moŜliwy dopiero przy emnacypacji rodziny. Nie wszędzie jednak dokonuje Ciekawa to jednak rzecz, Ŝe im bardziej politycy się ten pochód; duŜo ludów utknęło w drodze. wzruszają ramiona na wspomnienie etyki w Ŝyciu publicznym, tym bardziej kaŜą się wychwalać za swe Bądź co bądź, jakaś etyka istnieje w kaŜdym ustroju cnoty wszelakie i uŜywają nawet terroru, Ŝeby być rodowym, chociaŜ wcale nie jednakowa, bo kaŜdy chwalonym za przymioty…moralne! rodzaj ustroju rodowego (a mamy ich dotychczas – Kto Ŝąda moralności w Ŝyciu publicznym, musi tym sześć) moŜe znieść swoją moralność odmienną od samym być przeciwnikiem tzw., omnipotencji innych odmian ustrojowych. To pewna, Ŝe etyka jest państwa. W państwie wszechwładnym, któremu wcześniejsza od prawa, gdyŜ towarzyszy wszystko wolno, coraz trudniej o moralności. A skoro najprymitywniejszym nawet związkom zrzeszeń państwu godzi się wszystko, a zatem wolno mu takŜe ludzkich w samym ich zaraniu. Moralność nie z uczuć zwalniać od zobowiązań. „Świstki papieru”! A gdy wypływa (jakŜeŜ znamiennych), lecz z pojęć, a jakieś wszelkie umowy utracą wartość trwałości, stosunki pojęcia o moralności istnieją od samych początków między ludźmi staną się niemoŜliwe i nieuchronną Ŝycia zbiorowego. Ani nawet najdrobniejsze zrzeszenie będzie stagnacja Ŝycia społecznego. Zacznie się nie zdołałoby się utrzymać, gdyby w nim nie było rozkład społeczeństwa. pojęć dobra i zła, gdyby w niem nie było zgody na to, PoniewaŜ etyka rozwija się przez obowiązkowość co uwaŜać za godziwe, a niegodziwe, chociaŜby zrazu dobrowolną, wykwita tedy ze społeczeństwa, a nie z miały rozstrzygać o tym względy utylitarności. państwa. Abstrakcyjne pojęcia moralności mogą się z początku Bezprawie zmieści się, niestety, w kaŜdej formie ograniczać do niektórych tylko, a ciasnych dziedzin rządów, choćby nawet zaprowadzono najbardziej Ŝycia, lecz jakieś muszą istnieć i stanowić źródło norm wyidealizowaną państwowość korporacyjną, albowiem postępowania. nie wymyśli nikt takiego ustroju państwowego, w Sama moŜliwość etyk rodowych, naturalnych, którym bezprawie byłoby niemoŜliwością. Chodzi o to, świadczy o ich starszeństwie względem prawa. W Ŝeby bezprawiu utrudniać coraz bardziej drogę, Ŝeby naturalnej kolei rzeczy, etyka wyprzedza prawo, a wytwarzać dla niego coraz trudniejsze warunki. prawo ma być tylko pieczęcią na postulatach etycznych, wiadomych juŜ uprzednio. Prawo wyłonione staje się zwyczajowym, przechodząc Gdy prawo nie kroczy śladami etyki, powstaje jej tradycją z pokolenia na pokolenie. Zazwyczaj dwoistość. Tego nie zniesie na dłuŜszą metę Ŝadne wytwarza się z poczucia etycznego i ze zaspokajania zrzeszenie, lecz skaŜe samo siebie na upadek w potrzeb zgodnych z tym poczuciem. Prawo narzucone rozkładzie, z coraz większą utratą walorów moralnych. jest zarazem naruszeniem tego zwyczaju. Natomiast nie da się nigdy prawa przemienić w etykę. Prawo zwyczajowe jest prawem słusznym. Im bardziej Etyka nie moŜe być zawisłą od prawa, jakie późniejsze prawo pisane oddala się od zwyczajowego, obowiązuje gdzieś w danej chwili. Albo jest prawa tym łatwiej wyradza się w niesłuszność. Prawo pisane przodowniczką, albo całkiem dla prawa nie istnieje. niekoniecznie bywa postępem wobec zwyczajowego. Wszystkie słupy cywilizacji łacińskiej, poczynając od Najdawniejszymi zwyczajowymi są prawa rodowe. jej klasycznych fundamentów, od Platona, oświadczały Ani jedno z nich nie było nigdy skodyfikowane, się za oparciem prawa o etykę, uwaŜając za cel spisane. NaleŜą do przedpiśmiennego okresu ludów. państwa, by uprawiało moralność w zorganizowanej Przygodne wzmianki w źródłach pisanych odkrywają zbiorowości, by było sprzęŜeniem etyki z polityką. niekiedy jakieś szczegóły, strzępy i złomki, z których Katolicyzm trzyma się zasady św. Augustyna „Quid dokonuje się mozolnej rekonstrukcji całości. Ludy sint regna remota iusticia, nisi magna latrocinia”? pozostające dotychczas na prymitywnym stopniu A synod toledański z XII w., wyciął jędrną formułę: rozwoju nie mają innego prawa, jak tylko rodowe, „Rex eris, si recte facis; si autem non facis, non zwyczajowe. Obowiązuje zaś rodowe prawo, póki nie eris”. Zasadzniczo oddzielił prawo od moralności nastąpi emancypacja rodziny i skutkiem tego dopiero Niemiec Kaspar Schoppe (Scioppius 1576- rozwiązanie ustroju rodowego. Nie doszło do tego w 1649) w dziele: „Poedia politices”, konkludując, Ŝe cywilizacji chińskiej, jakkolwiek od dawnych juŜ wystarcza, jeŜeli polityka nie zachwala czegoś wieków piśmiennej; totoeŜ społeczeństwo rządzi się widocznie występnego. UwaŜano to za maksimum tam starym prawem zwyczajowym rodów i związków licencji dla państwa aŜ do w. XIX, kiedy dopiero 9 Strona 10 kupieckich. Iurisprudentia w Chinach jeszcze nie obywateli obcego państwa w ogóle; z indywidualnego istnieje, bo niepotrzebna. stał się podmiot prawa ogólnym. Rozmaite państwa Wyłonił się najpierw ten dział prawa prywatnego, gwarantowały wzajemnie swym obywatelom swobodę który wytwarza się około instytucji rodziny. Przede ruchów u siebie, prawa zarobkowania i nabywania itd. wszystkim tedy prawo małŜeńskie, wraz z pierwszą swą konsekwencją: prawem familijnym. Na drugim MoŜna tedy uwaŜać pradawne prawo gościnności za miejscu prawo majątkowe: najdawniejszym majątkiem zaląŜek międzynarodowego prawa prywatnego. własność na własnych dzieciach. Te, nie będąc Odsłania się przed nami coraz więcej widoków z Ŝycia wolnymi osobiście bez względu na wiek, nie mogły teŜ zbiorowego. MoŜna by je wybierać bez końca, nie posiadać własnego mienia za Ŝycia ojca. Instytucja mając nigdy pewności, czy się czego nie opuściło. Nie pełnoletności z osiągnięciem pewnego wieku jest moŜemy się zapuszczać w te powikłane ścieŜki, które absolutnie nieznana ustrojowi rodowemu i mogłyby się stać dla nas łatwo błędnikiem. AŜeby tego niedopuszczalną w nim. Starosta rodowy ma jednak uniknąć, spróbujmy generalizować i klasyfikować. obowiązek Ŝywić wszystkich członków rodu. Na Dziedziny Ŝycia trzeba sobie ująć w pewien schemat. majątek starosty pracują wszyscy rodowcy, lecz w Przyda się to w wielu naukach, nie najmniej w prawie. zamian naleŜy im się utrzymanie i na tej podstawie Jak wyliczyć i jak objąć wszystko, co ludzkie? Te moŜna uwaŜać ten majątek za faktyczną własność tysiączne sprawy, ich powikłania, skomplikowane rodu. coraz bardziej w miarę postępującego rozwoju. W jaką Z prawa familijnego i majątkowego musi wytworzyć formułę wcielić wszelkie moŜliwości Ŝycia zbiorowego się, jako prosta konsekwencja, prawo spadkowe. Zrazu wszystkich krajów i wszystkich czasów. chodzi tylko o następstwo na stanowisku starosty rodowego; potem wyłaniają się kombinacje z powodu Istnieje pięć kategorii bytowania ludzkiego. Dwi są ceny kupna Ŝony, posagu i wiana. Dalszy rozwój cielesne, fizyczne, materialne: zdrowie i dobrobyt; stosunków zaznacza się problemem, czy po zgonie równieŜ dwie duchowe: dobro (moralne) i prawda; ojca jeden tylko z jego synów dziedziczy cały majątek, nadto piąta kategoria: piękno, stanowiące pomost najstarszy, najmłodszy, czy wyznaczony przez ojca, pomiędzy tamtymi działami, jako kategoria wspólna czy teŜ kaŜdy syn staje się głową rodu swych ciału i duszy, przemawiająca do umysłu za pomocą potomnych i dziedzicem części majątku rodowego?, i zmysłów. jak te części sprawiedliwie oznaczyć? Prawo rodowe Nie ma takiego przejawu zycia, który by nie nie jest tedy tak „prostym”, jak się powszechnie pozostawał w jakimś stosunku do jednej z tych pięciu mniema, toteŜ wykazuje wiele rozmaitości. kategorii, często do dwóch lub więcej. Wszelka myśl, Prawo małŜeńskie (z familijnym) majątkowe i wszelkie uczucie, kaŜdy czyn naleŜy do którejś z tych spadkowe są ściśle związane z sobą, zaleŜne od siebie kategorii. Nazwijmy to quincunxem bytu ludzkiego. wzajemnie jak najbardziej; tworzą grupę, którą Pełnia bytu wymaga rozwoju obu działów, fizycznego nazywam trójprawem. Jest to walna część prawa i duchowego. Niedomaganie jednej z tych kategorii prywatnego, a fundamentalna. moŜe się skończyć wykolejeniem całości. Czy jednak Rozmaitość trójprawa zawisła od rozmaitości wszystkie mają być jednakowo pełnoprawne? Byt musi cywilizacji, a polega głównie na rozmaitości pojęć być zorganizowany, a gdzie organizacja, tam etycznych. Władza starosty rodowego pochodzi z hierarchia. Dobru moralnemu naleŜy się hegemonia obowiązku, Ŝeby przestrzegał porządku etycznego w Ŝycia. Innymi słowy: Ŝycie naleŜy tak urządzić, iŜ by rodzie, Ŝe by nie dopuszczał niegodziwości, względnie, wszystkie kategorie bytu stosowały się do etyki. Ŝeby ją tłumił sankcjami prawnymi. Pojęcia moralne nie mogą tłumić Ŝadnej innej Obok trójprawa powstawały związki innych działów kategorii, lecz winny górować nad całym quincunxem. prawa. JeŜeli obcy nie miał znajdować się poza Arcybłędem byłoby zapatrywanie, jakoby Ŝycie prawem, musiał być przyjęty do rodu, choćby na czas duchowe wymagało jakiegoś wzajemnego wykluczania ograniczony; w taki razie nabywał ochrony etycznej i się ciała i duszy, lecz nie mniej cięŜkim błędem byłoby prawnej na równi z członkami zrzeszenia. przypuszczenie, Ŝe dobro moralne mogłoby wchodzić Jest to tzw., prawo gościnności, najstarsza fikcja w kompromis ze złem dla wygody potrzeb fizycznych, prawna. Rozwinęło się to potem w stałe adopcje np., dla powiększenia dobrobytu. rodowe, a po emancypacji rodziny w usynowienie; Zwłaszcza chrześcijaństwo polega właśnie na później wyrosło na tym tle przyjmowanie do herbu, hegemonii kategorii dobra nad pozostałymi czterema. nadawanie obywatelstwa miejskiego obcym, wreszcie Nie sprzeciwia się to bynajmniej innej tezie, indygenaty w imię całego państwa. Ta sama tendencja, mianowicie, Ŝe doskonalenie człowieka wymaga Ŝeby obcemu zapewnić opiekę prawa, rozszerzyła się pieczy o wszystkie kategorie Ŝycia. w okresie wyŜszego rozwoju cywilizacyjnego na 10 Strona 11 Pojęcia etyczne rozszerzają się na cały quincunx, własności indywidualnej; nadzieja osiągnięcia tego wydając z siebie liczne pojęcia, pochodne, np., w celu staje się faktycznym warunkiem rozwoju sprawach o pielęgnowanie lub umartwianie ciała. Na produkcji. Inaczej stanie się dorywczą, chaotyczną i po niskich juŜ szczeblach cywilizacyjnych wpływają pewnym czasie ugrzęźnie w stagnacji. pojęcia etyczne na systemy gospodarstwa społecznego, Własność jest najlepszym i najwszechstronniejszym zawisłe wszędzie i zawsze od systemów moralności; środkiem doskonalenia moralnego i społecznego. tak jest aŜ do naszych czasów. Na wysokich ToteŜ etyka katolicka nawołuje, Ŝeby otworzyć szeroko cywilizacyjnych szczeblach wpływają te pojęcia na bramy do nabywania własności osobistej. Jak stosunek nauk i sztuk pięknych, na społeczeństwo w najwięcej właścicieli i jak najmniej proletariuszów! ogóle. Abstrakt moralny jest wszędzie obecny i Wynika z tego, Ŝe własność powinna być znaczna na zmierza śmiało do tego, by zająć pierwsze miejsce, tyle, Ŝeby zbyt drobna nie stawała się właśnie aŜeby objąć hegemonię. wylęgarnią proletariatu. Etyka rozwinięta w cywilizacji Działy quincunxa uwydatniają się wyraźniej ze łacińskiej kaŜe zmierzać do tego, by społeczeństwo stanowiska etycznego wśród tych ludów, które posiadało jak największą ilość osób zamoŜnych na wzniosły się z ustroju rodowego do rodzinnego przez tyle, by były niezawisłymi ekonomicznie, co będzie emancypację rodziny. Zdobyła się na to tylko drobna zawsze najlepszym wstępem do niezaleŜności mniejszość rodu ludzkiego; lecz do tej mniejszości moralnej. weszła cywilizacja łacińska w całości. Niektóre ZamoŜność jednostki nie powstaje wcale z ubóstwa społeczeństwa utknęły w połowie drogi. Np. Maurowie licznych bliźnich, lecz stanowi właśnie niezbędny hiszpańscy zarzucili etykę rodową, lecz nie zdołali warunek do ich dobrobytu (wszyscy nie mogą go wytworzyć na czas porządków związanych z osiągnąć naraz). Ktoś musi się wzbogcić pierwszy i emancypacją rodziny i w krytycznym dla siebie okresie udzieli drugim ze swego dobrobytu zarobków. dziejowym zawiśli jakby w próŜni, graniczącej często ze stanem acywilizacyjnym. Bogactwa nie są wcale z góry ilościowo ustalone. śycie publiczne udoskonaliło się bez porównania Mylnym jest mniemanie, jakoby chodziło tylko o wyŜej w takich społeczeństwach, które przeszły przez rozmaity rozdział tejŜe samej ilości bogactw. Właśnie okres organizacji rodowej w sposób dostateczny, tj., aŜ ilość ta jest zmienna, moŜe ubywać i przybywać przez rodowość zdołała się rozwinąć wysoko i wydać wytwarzanie nowych. dojrzałe owoce, niŜ tam, gdzie organizacja rodowa nie W tej kwestii sprawdza się, jak słusznie zaliczyliśmy zdołała rozwinąć się naleŜycie i przedwcześnie została do generaliów etyki pojęcia o pracy. Cywilizacja stłumiona, lub zgoła nie zdąŜyła ułoŜyć się w nowy łacińska wymaga pracy nie krępowanej. WszakŜe ustrój społeczny. Nie rozwinął się naleŜycie ród demokracja polega na tym, Ŝeby kaŜdy, kto chce robić, pomiędzy rodziną a plemieniem u Prusów, a moŜe mógł się dorobić – w którejkolwiek z trzech kategorii nawet w całym szczepie Bałtyckim; krótko trwał ustrój walki o byt (materialnej, umysłowej i moralnej). Nie rodowy we wschodniej Słowiańszczyźnie i rozpierzchł usuwa to szczebli, których Ŝadna siła ludzka nigdy nie się, zanim zdołał posłuŜyć za podstawę organizacji usunie. Im wyŜszy rozwój cywilizacyjny, tym większe społecznej lub państwowej, rozkwitł wszechstronnie w trafiają się nierówności umysłowe; im zaś niŜszy, tym Polsce i w krajach Zachodu. bardziej wszyscy są mniej więcej Zasadnicza róŜnica pomiędzy ustrojem rodowym a jednakowo…nieoświeceni. Im wyŜej, tym rodzinnym polega na tym, Ŝe kaŜdy pełnoletni moŜe widoczniejsza róŜnica szczytów! posiadać własny majątek. Pojęcie własności indywidualnej z jednej strony kurczy się, nie Praca w społeczeństwie zdrowym musi być na wyrost; obejmując juŜ własności potomków, lecz z drugiej chodzi bowiem o to, Ŝeby kaŜdemu pracowitemu i strony pogłębia się, zrywając związek ze stryjcami rządnemu zapewnić nie tylko „minimum potrzebne rodowymi i zaleŜność od nich. KaŜdy pełnoletni ma do egzystencji”, lecz nadmiar Ŝywności, odzieŜy i odtąd prawo porzucić ród i załoŜyć gospodarstwo mieszkania; wszystkiego koniecznie więcej, niŜ własne. wymaga niezbędna potrzeba. Dopiero ten nadmiar Prawo własności osobistej, zachęcając by dąŜono do czyni Ŝycie godnym człowieka cywilizowanego. Czy powiększenia dobrobytu podnosi produkcję – i moŜna zbliŜyć się do tego celu, poŜerając się nawzajem systematyczna produkcja przyczynia się do wzajemnie? pogłębienia prawa własności indywidualnej. Własność ziemska bywa często tylko uŜywalnością. Doświadczenie wszystkich krajów i wszystkich czasów Tak pojmowali ją staroŜytni druŜnicy germańscy, stwierdza, Ŝe produkcja poza własnością osobistą osiedlając się w Italii; na tym pojęciu opierał się kuleje i stopniowo zanika; tudzieŜ, Ŝe ochota do feudalizm. Tak jest dotychczas w Abisynii, gdzie produkcji mieści w sobie zawsze, jako cel, osiągnięcie ziemia jest w zasadzie własnością negusa. Kościół 11 Strona 12 popierał przez całe wieki średnie dąŜenia wasali połowie IX w. po Chr., spisał Li-Ao „Księgę o niŜszych stopni, by osiągali własność zupełną. Etyka powrocie do natury”. Nie znalazł zwolenników ani katolicka, etyka cywilizacji łacińskiej, przechylała się monoteizm Maotsego, ani Mehi głoszący, Ŝe naleŜy coraz bardziej w kierunku rozpowszechniania kochać wszystkich ludzi jednakowo. NamnoŜyło się własności indywidualnej – pociągając prawo za sobą. natomiast etyk sztucznych; jest ich pełno po ksiąŜkach, a kaŜda ma lub miała przez pewien czas nieco Etyka naszej cywilizacji jest tedy religijna, lecz nie jest zwolenników; lecz powszechną etyką chińską sakralną, jak bramińska lub Ŝydowska. Zrazu wszelkie pozostała do ostatnich czasów rodowa. prawo było sakralnym. Dopiero Hellada poczęła Z Ŝadnym „zmysłem religijnym” nie mają nic wytwarzać prawo świeckie, nie odwołujące się do wspólnego dwie główne japońskie etyki ksiąŜkowe: bogów, a dopiero Rzymianie utworzyli pierwszy giri i nowsze bushido. W zebranym dłuŜszym rejestrze system prawa niesakralnego (jurysprudencję). Kościół kazuistyki giri znajdujemy kwestie przyprawiające nas katolicki tę metodę przyjął, przyjął i uznał, Ŝądając o wstrząs. Np., dlaczego córka musi cześć swą tylko stosowania się do etyki. sprzedać, aby dostarczyć ojcu pieniędzy na rozpustę. Obok naturalnych i religijnych istnieją etyki sztuczne, Bushido uczy honoru, męstwa i wytrwałości, ale teŜ wprowadzające inne poglądy na stosunek pomiędzy natrafia się tam na przykłady „spartańskiego systemu etyką a prawem. Zazwyczaj wymyślają jakąś etykę trenowania nerwów” dzieciom, co „napełnia usilnie, Ŝeby nie była religijna. Eksperyment etyki nowoczesnego pedagoga zgrozą i wątpliwością” – areligijnej był robiony raz na wielką skalę, na rozmiar jak nas informuje drugi uczony japoński. olbrzymi, mianowicie w buddyzmie. Skończyło się na Drugim wielkim zbiornikiem etyki „autonomicznej” tym, Ŝe i u lamów nawet wprowadziło się etykę są Indie. W świętych księgach Manu opisano ją ograniczoną do pewnych spraw Ŝycia, stosownie do dokładnie, ale tam przewidziane są tortury, a nawet szczebla w hierarchii lamaickiej, a do samejŜe etyki, kara śmierci za zaniedbanie rytualności, gdy mającej być areligijną, doczepiły się politeizmy o tymczasem po kradzieŜach i zabójstwach następują bardzo niskim poziomie. Etyka pozostała u buddystów tylko lekkie pokuty. A wybryki Ŝycia płciowego wszędzie własnością tylko nielicznych wybranych, domagają się kary o tyle tylko, o ile byłyby lecz nigdzie nie oddziałała na masy. Pogłębiła się tylk niebezpieczne dla czystości rasy – i ot jest jedyny róŜnica między garstką elity a ogółem. Tym mniej tedy cięŜki grzech Hindusa. Zabójstwo stanowi zaś grzech nie powiódł się ten pomysł nowoczesnym cięŜki natomiast, gdy chodzi o bramina lub krowę, a z eksperymentatorom. resztą jest grzechem powszednim; zabijanie zaś córek nie jest w ogóle Ŝadnym grzechem. W Weddach i w Najstarsze próby naleŜą oczywiście do Chin. W księgach Manu etyki nie ma, tylko przepisy rytuału. Chinach ustrój rodowy nadwyręŜa się, lecz jeszcze trwa; ale myśliciele chińscy próbowali nieraz W Europie inicjatorem etyk sztczucznych był Baruch wyrugować etykę naturalną rodową, obyślając na jej Spinoza (1677), śyd, który zerwał z cywilizacją miejsce etyki własnego indywidualnego pomysłu, Ŝydowską, a do łacińskiej nie przystał. W etyce stał się sztuczne, ksiąŜkowe. przodownikiem determinizmu. Inną drogę Oprócz jednej (Lao Tse’go), Ŝadna z tych prób nie pozareligijną obyślił Hume w r. 1751; twierdził, Ŝe opierała się o religię. UŜywając naszego nowoczesnego instynkt moralny jest człowiekowi wrodzony i działa wyraŜenia, były to etyki „autonomiczne”. Kiedy je sam przez się. spisano po raz pierwszy ok., roku 1135 przed Chr., nie Szerzyła się droga do „autonomii etycznej”, mieściło się tam „prawo własności, prawa dobrego wybrukowali ją encyklopedyści. Następnie Guyau smaku i dobrych obyczajów”; o religii ani słychać. głosił moralność „sans obligation ni sanction”; Potem na przełomie wieków VIII i VII przed Krause propagował „Menschheitsbund”, by Chrystusem orzekł filozof Kuan-ce (Kon-fu-tse), jako „uzupełnić nie wystarczające religijne związki lud jest moralny, gdy ma pełne stodoły i spichrze. ludzi”. Konfucjusz nie tworzył Ŝadnej religii! A w r. 1846 wystąpił Max Stirner z twierdzeniem, Ŝe Sami Chińczycy wyjaśniają nam jego system jako wolno kaŜdemu wszystko co potrafi w miarę zdolności „religię wiernopoddańczości”. Współczesny nam i siły. Silniej wyraził się Edward Hartmann, który w filozof chiński, Ku-hung-ming, wyjaśnia, Ŝe wielkość latach 1869-1872 obwieszczał, Ŝe w sprawach konfucjanizmu polega właśnie na tym, Ŝe nie będąc moralności „jest się samemu sobie instancją religią, moŜe ją zastąpić i pozwala człowiekowi Ŝyć najwyŜszą i bez apelacji”. Od r. 1881, jako bez religii. Potem Yang-Czu głosił, Ŝe cnotliwym jest „moralność religijna jest dowolna, powierzchowna i to, co zgodne jest ze skłonnościami człowieka i co mu wprost niemoralna”. wychodzi na zdrowie. W późniejszym juŜ okresie, w I 12 Strona 13 Obok tego popularyzowały się dwie szkoły: pozytywna moralnej. Odrywanie prawa od etyki i dąŜenia do etyki i tzw., „ruchy etyczny”. Ten zaczął się w r. 1867 w jednostkowej. Stanach Zjednoczonych, zorganizowany przez śyda F. Minął cały wiek odkąd zasypano niepamięcią prawo Adlera, zaszczepiony w r. 1892 w Berlinie i „przyrodzone”. Tli tam atoli pod popiołami iskra przeszczepiony stamtąd do Polski. prawdy. Ograniczmy się świadomie i celowo, Ŝe Wojowano z wszelką religią pozytywną, aŜ stanęło na „przyrodzonym”, będzie nam to, co jest religijnie tym, Ŝe w dziedzinie moralności kaŜdy stanowi według katolickie, a cywilizacyjnie łacińskie, a wznowienie własnego sumienia. Co głowa to etyka! Russel nie poprawionego postępem nauki „prawa natury” zawahał się wystąpić z zasadą, Ŝe postępowaniem byłoby moŜe na czasie? Bardzo to jest pomyślnym naszym winny kierować…impulsy. objawem, Ŝe wśród uczonych katolickich coraz Rozradzało się tymczasem plemię Maxa Stirnera i częściej spotyka się chęć do wznowienia „prawa prawnukowie jego Ŝyją między nami, ale doprawdy są natury”. Mogłoby słuŜyć za pomost między etyką a juŜ wielce trywialni. prawem. Wszystko co złoŜyło się w rezultacie na etykę jednostkową, tj., Ŝe kaŜda jednostka moŜe układać Historycznie prawo owo było wznowieniem sobie swoją własną etykę i postępować stosownie do średniowiecznego prawa „wieczystego” (lex perennis), swojego etycznego…widzimisię. Harmider etyk jest przynajmniej do pewnego stopnia. MoŜe nawiąŜemy stanem nader dogodnym dla ludzi pozbawionych etyki. do owej doktryny, modernizując ją odpowiednio. Amoralność łatwo pokryć domyślną jakąś zagadkową Bądź co bądź prawo natury wszczepiło w etyką jednostkową. jurysprudencję na nowo ideał słuszności. Moralność stała się w etykach „autonomicznych” Stosunek etyki do prawa musi być uwzględniony w sprawą prywatną, zupełnie nieuchwytną w wirze Ŝycia kaŜdej filozofii prawa, jako zasadnicza część zbiorowego. przedmiotu, a stosunek ten nie jest ogólno-ludzki, lecz Harmiderowi etyk przeciwstawia się długo filozofia tylko cywilizacyjny i musi być badany w kaŜdej tzw., prawa natury. Odwoływano się do pewnych cywilizacji osobno. ogólnych zasad etyki i prawa, mających tkwić w samej Trzeba by atoli umniejszyć niemało wywody naturze ludzkiej tj., w powszechnych pojęciach rozumu dedukcyjne, a przysporzyć natomiast duŜo indukcji. ludzkiego i w powszechnym poczuciu słuszności. Albowiem w materiach prawa ścierają się niemal od Wytworzył się osobny dział filozofii, posiadający początku dwie metody: aprioryczna i aposterioryczna. zaszczytne miejsce w historii metod naukowych. MoŜna by się wyrazić, Ŝe są to dwie metody Zwolennicy prawa natury doprowadzili atoli do wytwarzania prawa. Aposterioryczna wysuwa prawo z przesady filozofię prawa, opierając w końcu całą naukę doświadczenia dostosowując je do pojęć etycznych. prawa wyłącznie na filozofowaniu, czym wywołali Aprioryczną metodą udziela się sankcji prawnej reakcję szkoły tzw., historycznej, znów przesadnie stosunkom wyimaginowanym, wymyślonym, a więc wykluczając filozofię z jurysprudencji. U nas nie istniejącym, lecz pomysłom do urządzenia zakwitnęło prawo natury ze znacznym opóźnieniem, stosunków. Instytucje są tedy tak samo aposterioryczne bo aŜ za Stanisława Augusta, a głównym jego lub aprioryczne. Najstarszym prawem apriorycznym przedstawicielem był profesor wileński, ks. Hieronim zdaje się być MojŜeszowe prawo agrarne, ułoŜone na Stroynowski, autor „Nauki prawa pustyni i nadane koczownikom mającym dopiero przyrodzonego”(1785). Łudzili się, jakoby opierali się zdobyć sobie role i winnice Chanaanu. na materiale powszechno-ludzkim, na samej istocie człowieczeństwa; podstaw do filozofowania Aprioryzm prawniczy jest płodem metody dostarczały im katolicyzm i cywilizacja łacińska, a medytacyjnej, w której myślenie ogranicza się do doktryna ich uległa zaniedbaniu i niemal zapomnieniu obmyślania własnych wymysłów, będących moŜe dlatego, Ŝe sobie nie zdawali sprawy z zmyśleniem. Aposterioryzm jest trudniejszy, gdyŜ faktycznego ograniczenia zasięgu swego materiału polega na metodzie indukcyjnej i wymaga studiów. naukowego, mniemając go powszechno-ludzkim – co Obie metody znane były juŜ w Helladzie. następnie łatwo było zakwestionować. Bądź co bądź Aposterioryzm ma fundamenty w Arystotelesie, nie powinno się ich lekcewaŜyć, gdyŜ zwolennicy aprioryzm w świetnej literaturze od Phaleasa do prawa przyrodzonego politycznego byli długo Platona. JuŜ wówczas apriorycy odznaczali się ślepą jedynymi sympatykami nauki prawa. Poszukiwali wiarą w cudowną moc ustawodawstwa. Za typ moŜe zasady ogólnej dla etyki i prawa, a dopiero gdy słuŜyć Periander w Koryncie. Zakazał kupna obalono ich dzieło, rozpoczęło się na dobre niewolników, Ŝeby wszyscy obywatele musieli rozproszkowanie indywidualne całego zakresu filozofii pracować i Ŝeby nie było bezrobotnych. Ustanowił teŜ urząd do kontroli, Ŝeby nikt nie wydawał więcej, niŜ by 13 Strona 14 miał dochodów. Wieśniakom zakazał przenosić się do przodkach. W historyzmie mieści się zawsze myśl o miasta, Ŝeby się z nich nie tworzył proletariat miejski przeszłości, a zaczynamy od tradycji dlatego, bo nie itp. wierzymy w wartość budowli, która nie była opartą na Aprioryzm prawny nie obejdzie się bez stosowania fundamencie przeszłości. przemocy. Dlatego jest niebezpiecznym i Posiadamy proste kryterium do oceny, czy trafna jest antyspołecznym, gdyŜ z konieczności ucieka się do myśl przekazana przez przeszłość: przyjrzeć się czy się gwałtów. Chcąc przeprowadzić prawo aprioryczne, doskonaliła i dotarła do nas udoskonalona. Studiować trzeba wpierw wprowadzić na pewien czas stan ex lex. to moŜna najogólniej na dziejach generaliów etyki. Prawo aprioryczne wymaga często bezprawia, gdy Np., dzięki przyjęciu etyki katolickiej obarcza się w tymczasem aposterioryczne wyłania się z potrzeb cywilizacji łacińskiej wszystko obowiązkami, czy to ludności. sztuki piękne, czy teŜ własność. W róŜnych czasach i Prawo trafne powstaje historycznie, a więc okolicznościach mogą zachodzić obowiązki rozmaite, aposteriorycznie; nie moŜe być medytacyjne. bo na tym historia wybija swe piętno; dawne mogą Tylko prawo aposterioryczne oŜywia Ŝycie; aprioryzm stawać się niepotrzebnymi, a natomiast wyłaniać się burzy je pod pozorem stawiania nowego. Aprioryzm nowe. Wszelki zaś niespełniony obowiązek jest prawniczy określa bowiem nie stosunki rzeczywiste, długiem. JakimŜe zacofańcem byłby ten, kto by sądził, juŜ istniejące, lecz wyimaginowane, a więc nie Ŝe naleŜy się uiszczać tylko z pienięŜnych długów, stosunki, lecz pomysły, według których pragnęłoby się byłby zacofańcem pod względem etycznym; względem stosunki urządzić sztucznie, choćby terrorem. zaś prawa byłby obowiązanym o tyle, o ile prawo Instytucje poczęte z aprioryzmu wymagają nadąŜyło w danej sprawie przejąć etykę. NaleŜy to do nieustannego sztucznego oparcia, podpierania i rozwoju historycznego. W rozmaitych czasach wspomagania z zewnątrz, a przynoszą zazwyczaj rozmaity moŜe zachodzić stosunek pomiędzy etyką a skutki przeciwne zamiarom i oczekiwaniom. Co prawem. innego teoria wywodząca się z obserwacji, a co innego Obowiązek łączy się jak najściślej z doktryna, stanowiąca tylko wyimaginowany wynik odpowiedzialnością. Doskonalenie jej polega na jej logiki dedukcyjnej, gdy załoŜenie nie uległo nawet ciągłym rozszerzaniu. Ograniczona w ustroju rodowym sprawdzeniu. ogarnia z biegiem wieków tyle spraw i kombinacji Wobec tego cóŜ myśleć o modnym dziś Ŝyciowych, iŜ wreszcie dochodzimy do przekonania, „planowaniu”. WszakŜeŜ istnieją osobne umyślne Ŝe kresów jej nie ma nigdzie. Kraj naprawdę rządowe „centralne biura planowania”; ileŜ jest cywilizowany poznaje się po tym, Ŝe nie ma w nim niecentralnych? sprawy, przypadłości, rzeczy, w ogóle nie ma niczego Wiadomo, Ŝe metoda ta pochodzi z bolszewickiej takiego, za co nie byłby ktoś odpowiedzialny. W Ŝyciu Rosji, z państwowości najbardziej apriorycznej. Tam zbiorowym musi odpowiedzialność być spotęgowana zmierza sie z całą świadomością do tego, Ŝeby w w miarę przechodzenia na wyŜsze szczeble rozwoju, urządzeniach Ŝycia zbiorowego wytępić wszelki nawet bo inaczej zrzeszenie staczałoby się do upadku. ślad jakiegokolwiek aposterioryzmu. Iluzoryczność odpowiedzialności (np., biurokracji) Przenosi się to do Polski, nie pytając Polaków o zgodę. równa się bezkarności zła. Tą specyficznie rosyjską metodą planowania tak Odpowiedzialność etyczna przyczynia się do wzrostu jesteśmy oszołomieni, iŜ przestano w ogóle zdawać organizmów w Ŝyciu zbiorowym od rodziny sobie sprawę z tego, Ŝe planowanie mogłoby być poczynając aŜ do wielkich zrzeszeń: społeczeństwa, równieŜ aposterioryczne. Przepojeni obrzydzeniem do państwa, narodu. Organizacja – to ustrój planowania opacznego zapominamy, Ŝe nie naleŜy odpowiedzialności. JeŜeli w jakimś zrzeszeniu trafiają niczego w ogóle robić bez planu; chodzi tylko o to, się rzeczy, za które nikt nie jest odpowiedzialny, jaką metodą dochodzi się do opracowania planu. organizacja będzie w tym zrzeszeniu szwankować. W cywilizajcji łacińskiej planowanie musi być oparte Tam zaś, gdzie odpowiedzialność nie jest frazesem, a na historycyzmie, na danych, z których korzysta dotyczy wszystkiego, tam organizacja dokona się aposteriorycznie. niemal automatycznie, jako wynik pewnych stosunków moralnych. Odpowiedzialność wywołuje szereg MoŜna by cały ten problem ująć w jedno pytanie: czy błogich skutów; z niej i dzięki niej zrodzą się struktura społeczna ma się wywodzić z pojęć porządek, ład, celowość, rozkład trafnych sił i podział prawniczych, czy teŜ odwrotnie? pracy; słowem wszelkie zalety organizmu. Nie Historyzm nie polega bynajmniej na tym, Ŝeby utknąć zabraknie ochotników, chcących się organizować przy moralnie na pewnym punkcie przeszłości i zapaść się takim organizmie. w nią bez wyjścia. Historyzm poucza jak z przeszłości Na tych przykładach znać, jak etyka nie traci nigdy roli wykuć przyszłość, jak doskonalić dziedzictwo po kierowniczej; w miarę jej upadku cofa się Ŝycie 14 Strona 15 zbiorowe i szczeble niŜsze. Postęp polega tedy na tym, obowiązków etycznych i zawsze będą takie obowiązki, Ŝeby coraz więcej obowiązków i coraz surowsza i których nigdy nie poprą Ŝadne sankcje prawne. wszechstronniejsza odpowiedzialność stawały się Nie wszystkie jednak postulaty etyczne dadzą się częścią prawa, i Ŝeby były umacniane w razie potrzeby zamieniać w normy prawne. Np., nie moŜe być nigdy surowymi sankcjami prawnymi. przepisem prawnym katolika „rada ewangeliczna”, by A zatem w miarę rozwoju społecznego wzmaga się za złe odpłacać dobrym. Nie sposób skodyfikować np., prawo i przybywa sankcji prawnych. Te są dwojakie: zasady, Ŝeby nie realizować roszczeń, choćby uprawnione i nieuprawnione etycznie. JeŜeli przepis najbardziej zgodnych z prawem, jeŜeli nie są zgodne ze prawa pochodzi ze skodyfikowania postulatu słusznością moralną. Oczywista rzecz, Ŝe ktoś, etycznego, natenczas sankcje mieszczą się równieŜ w wywodzący swą uczciwość z kodeksu, nie jest dziedzinie moralności; niemoralnymi stają się, gdy uczciwym człowiekiem, ani teŜ taki, który czeka na przepis powstał poza prawem wyłonionym i poza spełnienie czegoś dobrego, aŜ kodeks wystąpi z tym etyką. Natrafiliśmy znowu na tę konieczność, Ŝeby wymaganiem. W najlepszym razie musimy go rozróŜniać mala in se, a mala quia prohibita. obarczyć zarzutem, Ŝe nie posiada naleŜytego Przymus prawny musi mieć jedno ograniczenie, wykształcenia etycznego. mianowicie czasu. Prawo nie moŜe działać wstecz. Lecz nie da się prawem karać wszystkiego, co nie jest Nie jest krępowana czasem etyka. Co szpetnego się cnotą. Człowiek określający się formułą: jestem w stało, nie przestanie nigdy być szpetnym. Popełnianie zgodzie z prawem, a więc jestem w porządku – jest na czynu ujemnego moŜe być wybaczone, lecz sam ów pewno niebezpiecznym drabem. czyn nie staje się przez to dodatnim. Sankcja etyki, jaką jest sumienie, działa wstecz: wyrzuty sumienia i Pewne luki pomiędzy etyką a prawem zawsze będą wstyd moralny przed samym sobą nie dadzą się zatrzeć istnieć. KaŜde pokolenie niechaj z etyki coś zamienia Ŝadnymi środkami psychologicznymi; było to zawsze i w prawo – lecz są pojęcia opierające się wprost temu pozostanie zawsze przywilejem religii. prawidłu. Np., próba skodyfikowania „rady”, Ŝeby za złe odpłacać dobrym z pewnością nie wyszłaby na Etyka nie zna ograniczeń czasu ni w przeszłości, ani na poŜytek Dobra, byłaby nawet prawdopodobnie dla przyszłość. Etyka sama nie zna przedawnienia. Musi je Dobra niebezpieczna. Nic łatwiejszego jak wpaść na natomiast znać prawo. Sankcje etyczne tyczą albo nie manowce w tych subtelnych sprawach. Dla przykładu wypełnienia nakazu, lub teŜ przekroczenia zakazu przytoczę pewnik jaki nasuwa się przy studium prawa. Nie mogą tyczyć się niczego takiego, co nie quincunxa, mianowicie ze względu na brak proporcji byłoby ani nakazem, ani zakazem, a zatem mogą między dobrobytem a oświatą. Pewnik ten brzmi: nikt obowiązywać dopiero od chwili wydania nakazu lub nie powinien mieć więcej pieniędzy niŜ rozumu. zakazu. Prawo nie moŜe obowiązywać wstecz, bo to GdybyŜ to spełniać, zniknęłaby większa część się sprzeciwia i logice prawa i moralności. Wydawane bolączek społecznych i politycznych! Ale jak to za piłsudczyzny ustawy działające wstecz stanowią skodyfikować? hańbę jurysprudencji polskiej, jako pozbawione nie Z drugiej strony etyka czasem nie dopuszcza, Ŝeby tylko moralności, ale teŜ rozumu prawniczego. skorzystać ze swego prawa. Porządny człowiek Przedawnienie prawa następuje jednak takŜe w bowiem zrobi to natenczas tylko, gdy prawo normalnym biegu prawa przy niekórych sprawach i przyznawane mu przez ustawę, zgodne jest ze okolicznościach, jeŜeli minie pewien czas. Sankcje słusznością. Ten zaś stosunek zawisł mocno od prawne tyczą nie tylko zbrodniarza i zbrodni, ale okoliczności i nikt tego nie zdoła skodyfikować. dotykają często interesów osób trzecich. Faktem pozostanie, Ŝe nie zawsze to uczciwie, Ŝeby korzystać ze swoich praw. Blumizm czyha na to, zeby Stosowane zbyt późno mogłoby wprowadzić chaos przepisy wadliwe, owe nie przynoszące jurysprudencji prawny i wyrządzać szkody osobom niewinnym, nie zaszczytu „względy formalno-prawne” pozostającym w Ŝadnym związku z daną sprawą wyegzekwować świadomie na swą korzyść, chociaŜ z przestarzałą. Oczywiście nie wszystko moŜe korzystać widoczną krzywdą z drugiej strony. z przedawnienia i powoływać się na nie, zdarza się ono częściej w sprawach cywilnych, rzadziej karnych. Nikczemność, pozostająca w zgodzie z Przedawnienie staje się nieraz potrzebnym ze paragrafiarstwem, nie przestaje być nikczemnością. względów etycznych. JeŜeli pozwolimy się szerzyć tej przewrotności, która Prawo jest na dobrej drodze, ilekroć stara się dogonić bardzo się wzmogła o ostanim czasie, cóŜ nas czeka? etykę i zrównać się z nią. MoŜliwości te są jednakŜe Społeczeństwo, w którym blumizm wziąłby górę, ograniczone i natrafiają na szkopuł, nie dający się zginęłoby marnie i to w ohydzie. Mogłoby się zdarzyć, przezwycięŜyć. Nigdy prawo nie określi wszystkich Ŝe któreś przyszłe pokolenie – gdy się odrodzi i 15 Strona 16 spopularyzuje na nowo godność ludzką, będzie chrześcijanin w cywilizacji łacińskiej będzie wspominać z uczuciem ulgi; co za szczęście, Ŝe kiedykolwiek zadowolony ze współczesnego stanu wyginęli ci nikczemnicy! Taka jest blumizmu meta. moralności? Nigdy, bo zawsze będzie mu przyświecał Kwestia to sumienia, tj., autokrytyki moralnej; innymi ideał moralności jeszcze wyŜszej. słowy: kwestia wykształcenia etycznego. W miarę postępu wykształcenia etycznego odkrywa się coraz nowe widoki i szczeble doskonalenia się. Połączenie wyraŜeń: etyka a wykształcenie – zadziwi Wymagania rosną, a trudności wzrastają jeszcze moŜe Czytelnika. Co innego: wykształcenie prawnicze bardziej. Coraz trudniej nadąŜyć w etyce, Ŝeby rozwój – to rozumie kaŜdy; ale czy słyszano o etycznym? jej nie był słabszy od rozwoju innych kategorii W całej Europie (niestety!) przyjęło się mniemanie, Ŝe quincunxa. ToteŜ inteligencja winna być i teleskopem i moŜna być wykształconym i najspecjalniej i mikroskopem etyki, Ŝeby od jej zasięgu nie uronić najogólniej, a z nader słabym wykształceniem niczego, ni w oddali, ni w pobliŜu, bez względu na etycznym. JeŜeli jednak dąŜy się do osiągnięcia coraz skalę spraw wielkich czy drobnych – bo dla etyki wyŜszych szczebli moralności, szczeblowatość ta wszystko jest jednakowo waŜnym. zawisła jest od wykształcenia etycznego. Kształcenie Prawo i etyka związane są ze sobą tak ściśle, iŜ do istnieje we wszystkich rodzajach pracy fizycznej czy rozwoju prawa niezbędnym jest rozwój etyki, jako umysłowej; czyŜ dziedzina moralna miałaby być nauki o moralności. Nie oddziaływa atoli prawo na wyjęta spod tej moŜności? Jak np., moŜna patrzeć na etykę (chyba ujemnie dla blumistów); choćby wszystko (mimo woli) pod kątem estetyki, podobnieŜ największy rozwój nauki i prawa nie będzie mieć moŜna wyrobić w sobie ostrowidztwo etyczne – a wpływu na naukę etyki. W tym szczególnym prawie postęp moralności wymaga, by ono się przejawia się starszeństwo etyki w przodownicze jej rozpowszechniało. MoŜna studiować etykę, jak prawo stanowisko. lub matematykę czy cokolwiek. Rozwój naukowy etyki na większą skalę, Wykształcenie etyczne polega na dostrzeganiu wydoskonalenie jej metod, zdobycie dla niej nowych związków etycznych pośród spraw; oczywiście takŜe widnokręgów, stanowiłoby zarazem epokę w rozwoju w Ŝyciu publicznym. Cywilizacja łacińska wymaga nauki prawa. Niestety, etyka, jako nauka, nie tego bezwarunkowo, ale teŜ tylko ta jedna cywilizacja dotrzymała kroku innym naukom. CzyŜ mamy juŜ na poddaje Ŝycie publiczne wszystkim przepisom Ŝycia dłuŜszy czas dosyć podręczników etyki? CzyŜ prawnego. Stanowi to niezmienne rozszerzenie pola moralistów nie razi całkowity niemal brak studiów etycznego, które staje się bezgranicznym. O ileŜ monograficznych w tej dziedzinie? trudniej czynić zadość takim rozszerzonym Nauce prawa dolega wręcz przeciwne niedomaganie: wymaganiom! O ileŜ łatwiej o zadowolenie moralne w rojowisko szczegółów, pozbawione coraz bardziej innych cywilizacjach. myśli ogólnej. Zupełnie błędnie stała się Oczywiście trzeba uprawiać etykę przede wszystkim w jurysprudencja nauką analityczną, gdy tymczasem jest powszednim dniu roboczym, we własnym zawodzie. ona z całą stanowczością nauką syntetyczną. Badania Niestety dopiero nieliczne zawody określiły jasno i analityczne mogą być tylko środkiem do celu, lecz ściśle swe etyki specjalne. Nie da się zaś złatać przenigdy celem nauki. KaŜdy „casus” prawniczy wspólna etyka zawodowa, jeŜeli się ją chce czerpać z naleŜy rozwaŜać przede wszystkim systematycznie. rozmaitych cywilizacji. Dotychczas zawód lekarski Eskluzywność analityki w prawie oddaje je na usługi przoduje wyŜszym rozwojem, większym bezprawia. wykończeniem swej etyki. Na ogół zaś odczuwa się CięŜką chorobą nauki prawa stał się przerost pewien zastój. komentatorstwa. Istny pęd chorobliwy sprawia, Ŝe Stanowi to wielkie niebezpieczeństwo publiczne, gdyŜ coraz rzadziej adepci prawa sięgają do tekstów, lecz zanika przez to główny trakt wykształcenia etycznego. brodzą w komentarzach. Studia swe zaczynają od Ogólny postęp (lub upadek) moralności pozostaje w komentarzy i na komentarzach kończą. stosunku prostym do stanu etyk zawodowych w danym Powstają juŜ nawet komentarze do komentarzy, społeczeństwie. komentarzyki i robótki komentatorskie nie przynoszące bynajmniej zaszczytu naukom prawniczym. Przyjęta przez cywilizację łacińską etyka katolicka ma Przypominają się cechy nauki Ŝydowskiej z okresu to do siebie, Ŝe w miarę rozwoju cywilizacyjnego hiszpańskiego: napęczniawszy od komentatorstwa, powiększa się w niej ilość obowiązków. Póki stanęła. cywilizacja nasza będzie się rozwijać, będzie teŜ wymagać od swych uczestników coraz większego W praktyce Ŝycia ostatnich dwóch pokoleń kazuistyka wysiłku moralnego. ToteŜ wykształcenie etyczne nadaje coraz bardziej ton prawu i prawnikom, a w tym wprost nie ma granic w cywilizacji łacińskiej. CzyŜ stanie rzeczy formalistyka musi wybijać się na 16 Strona 17 pierwsze miejsce. Bez przesady zaś moŜna powiedzieć, prawu własnemu lokalnemu, z czego wyrobiło się Ŝe przerost formalistyki wygania z prawa moralność. uznanie dla ius gentium. Patronem formalistyki Shylok, ten, który wpisał do Ubiegano się jednak o rzymskie obywatelstwo, Ŝeby umowy warunek stanowiący okrucieństwo, spod prawa własnego przejść pod prawo rzymskie, najwidoczniejsze bezprawie, a jednak są uwaŜał, Ŝe aŜeby zwolnić się od prawa rodowego, a pozyskać musi dopilnować litery „prawa”. Pozwanego ocalił prawo pełnej własności indywidualnej, chodziło o wymyślony szczęśliwie kruczek, powitany z zapałem i nabycie mienia osobistego i o jego bezpieczeństwo, o z uczuciem ulgi. Gdyby nie kruczek byłoby się prawo dziedziczenia i testamentu. Ubiegano się! Nigdy wyrzynało funt Ŝywego mięsa w imię sprawiedliwości. nikt nie był zmuszany, by przejść pod prawo rzymskie, Metoda Shylokowska panuje dotychczas w gdyŜ Rzym uwaŜał jako nie naleŜy być prawodawcą sądownictwie. Stąd pochodzi szczególne wśród podbitych. pospólstwa mniemanie, Ŝe sędziowie nie są Prokonsulowie dopuszczali się naduŜyć wielu i sprawiedliwi, jakoby z reguły byli przekupieni itp. wielkich; lecz w prawa podległego ludu nie wtrącali Brak zaufania do sądownictwa jest równieŜ się. powszechny pośród inteligencji; z tą róŜnicą, Ŝe nie Wspólne pojęcia prawne stanowią drugą – po gani się sędziów, lecz instytucje. wspólnym języku – więź społeczną. Trzeba atoli Formalistyka stanowi wylęgarnię kruczków i trzymać się ściśle określenia: pojęcia prawne – lecz nie wykrętów; wytwarza się istne Ŝonglerstwo „prawo”, bo ono moŜe być tym pojęciom wrogie. formalnościami, raj dla wszelkiego blumizmu. MoŜe nawet być układane nieprzyjaźnie, jako środek Nie obejdzie się prawo bez formalności, lecz muszą do rozsadzania społeczeństwa. JeŜeli to są formułki one mieć swe granice, które wskaŜe rozwaŜanie prawa prawnicze zamiast sumienia, formułki zdane na ze stanowiska syntezy. Formalność prawna jest samowolę kaŜdorazowej władzy – toć to wyraźny potrzebna do wartości istoty aktu prawnego, lecz ta bizantynizm. Dusi nas etatystyczna cywilizajca sama formalność nie posiada Ŝadnego znaczenia, jeŜeli bizantyjska. Zwiększają się teŜ wpływy cywilizacji jej nie towarzyszy istota prawa, tj., słuszność sprawy. Ŝydowskiej, dla której prawo jest wszystkim, a sama Zwłaszcza nie moŜe mieć znaczenia formalność oparta religia „objawionym prawem”. Jest to cywilizacja na kłamstwie. Nadawanie waloru kłamstwu wyłącznie prawnicza. W cywilizacji łacińskiej jest to świadczyłoby o złej woli, o blumiźmie. Ani nawet atoli niemoŜliwością. najdokładniejsza formalność i najskrupulatniejsza, nie moŜe posiadać tej mocy, iŜ by bezprawiu nadać moc Uderza teŜ wzmagająca się coraz bardziej skłonność do prawa. Etyka najwyŜszą prawa komentatorką! szybkiej zmiany praw; moŜna by to nazwać wyścigami w burzeniu praw. Prawodawstwo staje się rodzajem Etyka i prawo są w dziejach cywilizacji sprzęŜone radykalizmu, a radykalizm atrybutem prawodawstwa; ściśle, bo powinny tworzyć jedną całość, zgodną w takŜe radykalizm tempa. PozostawmyŜ radykalizm motywach i w przejawach. Niezgodność stanowi raczej etyce! Nie było zaś większego radykała w zawsze klęskę publiczną. Nie ma poczucia toŜsamości zakresie etyki, jak św. Tomasz z Akwinu; lecz w zrzeszeniowej bez jedności etycznej; harmider etyk zakresie ustawodawstwa trzymał zasady festina lente, podwaŜa ściany budowli społecznych i państwowych. Ŝeby ustaw nie zmieniać bez istotnej potrzeby, a w Poczucie zrzeszeniowe wymaga równieŜ jednakowych razie potrzeby nie robić tego nagle. pojęć o prawie; stanowi to zresztą prostą konsekwencję Zagadnienie: stosunek etyki a prawa stanowi zawsze jedności etycznej. MoŜe atoli zachodzić wypadek, Ŝe w doniosłą kwestię historyczną. Obecna walka Zachodu pewnym zrzeszeniu obowiązują róŜne prawa, a nie ze Wschodem zamienia się teŜ coraz wyraźniej na wszystkie godne z właściwymi temu zrzeszeniu wielkie starcie o ten problem. pojęciami o prawie, narzucone mu przemocą. 7.VII 1946. Nie ma cięŜszego nieszczęścia, jak gdy wróg znosi prawo krajowe, a narzuca obce; nie ma nic gorszego, IV. PRAWO PRYWATNE PRYWATNE A PUBLICZNE. Powszechnie wiadomy jest monizm przyrodniczy i jak nie móc rządzić się „prawem własnym”. Ale teŜ filozoficzny; istnieje jednak jeszcze trzeci podobny nie ma większej nikczemności i zbrodni, jak dylemat, mianowicie monizm, względnie dualizm pozbawiać ludność prawa rodzimego. prawniczy. Rzym staroŜytny nie narzucał swego trójprawa; w Wytwarza się on ze stosunku prawa prywatnego do niczym nie naruszał w prowincjach miejscowych publicznego. Hellenowie pierwsi odróŜnili te dwa urządzeń prawnych, zwyczajów, wierzeń religijnych i rodzaje prawa, w przeciwieństwie do Egiptu i Persji, językowych. Z reguły samorząd pozostawiał wolność gdzie łączono je wytwarzając monizm prawa 17 Strona 18 prywatnego. Polegał on na wyolbrzymieniu go w większym wyborze zawodów łatwiej osiągnąć odniesieniu do władcy państwa, według zasady, Ŝe zadowolenie Ŝycia, a ludzie zadowoleni poczuwają się wszyscy i wszystko jest własnością monarchy bardziej do solidarności, choćby dlatego, Ŝe zaleŜy im (deifikowanego z mocy emanatycznych pojęć więcej na utrzymaniu danego stanu rzeczy. Rozwój religijnych), a za tym poddany o tyle tylko moŜe coś społeczeństwa jest tym łatwiejszy i bezpieczniejszy, im posiadać, o ile monarcha mu zezwoli, i póki więcej w nim warstw społecznych. zezwolenia nie cofnie. Monizm ten przeszedł następnie Solidarność – ta więź wielkich zrzeszeń – nie moŜe się do państw hellenistycznych, podczas gdy Rzym wytworzyć w ustroju kastowym. Skoro nie wolno trzymał się dualizmu prawnego aŜ do późniejszego wybierać zawodu, przestają się te zawody interesować cesarstwa. Uległ wtedy naporowi cywilizacji sobą wzajemnie, nie powstaje tedy myśl o wspólności orientalnych (głównie syryjskich), przyjął monizm, interesów, a skutkiem czego społeczeństwo nie moŜe lecz wytworzył własną jego odmianę. Władza cesarska się wyŜej rozwijać. Bizancjum upadło wprowadziwszy odnosiła się do ludności bynajmniej nie jako do kastowość, a Hindusów uśpiła stagnacja gorsza od niewolników cesarza, lecz w imię prawa publicznego, chińskiej. Włąściwie kaŜda kasta jest odrębną w imię państwa, któremu przyznawała praw coraz społecznością, a zlepek społeczności, pozbawionych więcej, nie bacząc na uprawnienia prywatne. Rozkwitł związku z sobą, nie zdoła wytworzyć społeczeństwa w Bizancjum, podczas gdy katolicyzm rzymski przejął zwartego. się dualizmem prawa, który stał się cechą wytwarzanej Dwa są sposoby poznawania społeczeństwa: patrzeć na przez Kościół cywilizacji łacińskiej; przyjęły go na nie z góry, lub z dołu. Z góry ogarnia się całość, widzi „narody wychowane przez Kościół”. się zakres i granice, rozwój i kierunek, patrzy się na Ŝycie objawy. Z dołu podpatruje się, z czego to Prawo prywatne jest oczywiście starsze od wszystko powstaje, z czego jest zrobione, gdzie i jak publicznego, gdyŜ normuje stosunki pierwotnej jedno koło zębate zahacza o drugie, którędy i dokąd prarodziny, rozrodzonej w ród. Prawo rodowe oparte pędzi transmisja. Widok a przekrój – chwytane jest na tym, Ŝe wszyscy i wszystko w rodzie stanowią wzrokiem obrazu a badanie układu – jednako własność głowy rodu. Stopniowo powstaje trójprawo, potrzebne. tj., familijne, majątkowe i spadkowe. Z biegiem czasu Przy ciągłym wyłącznym podpatrywaniu szczegółów rody łączą się w plemiona, z plemion powstają ludy. machiny Ŝycia zbiorowego moŜna zaśniedzieć, Wytwarza się nowy rodzaj zrzeszenia, mianowicie zardzewieć, stetryczeć, stać się niezdolnym do społeczność mogąca objąć nawet kilka ludów na odczuwania całokształtów. Metodzie analitycznej podstawie wspólnej im cywilizacji i szerzyć się naleŜy poświęcić w Ŝyciu duŜo miejsca, lecz nigdy terytorialnie. Społeczność jako tak istnieje tylko całego Ŝycia. Najgorliwszy analityk winien przerzucać faktycznie, lecz nie jest zorganizowana dla samej się, kiedy niekiedy do metody syntetycznej, bo inaczej siebie, wyjąwszy organizację religijną, która stanowi w końcu sam nie będzie wiedział gdzie jest i od czego jedyną na zewnątrz więź społeczności. Jest to oznaka jest, nie określi sam sobie trafnie własnego stanowiska społeczności wyŜej rozwiniętej, a rozwój ten nie w społeczeństwie, przeznaczenia swego i obowiązku, zawsze się zdarza. Znane są wypadki, Ŝe nawet plemię aŜ w końcu zacznie gubić się w chaosie nie od plemienia róŜni się religijnie. Wspólność zaś religii sprawdzanych do wspólnego mianownika szczegółów, ułatwia niewątpliwie dalszy rozwój, tj., dojrzewanie straci orentację i zabłąka się na bezdroŜu, na społeczności w społeczeństwo, co jednak nie wszędzie manowcach ducha. Dobrze i zdrowo jest spojrzeć się dokonuje. Następuje przez to znaczniejsze czasem na wikłające się interesy społeczeństwa nie z róŜniczkowanie zawodów, w ogóle sposobów walki o dołu, nie z boku, lecz z góry. Dywan wschodni byt. Społeczności, które zdobędą się na lepszą oglądany z bliska podczas roboty, wyda się komunikację rozwiną się szybciej w zróŜniczkowane gmatwaniną bez ładu i składu; dopiero z góry dojrzy społeczeństwo. NaleŜy rozróŜniać starannie te dwa się wzór, zobaczy się myśl rysunku. CzyŜ Ŝywe stadia rozwoju wielce od siebie odgległe. społeczeństwo nie jest zawsze i ciągle takim dywanem Społeczeństwo jest to społeczność zróŜniczkowana w podczas roboty? A czym więcej robót, tym trudniej zawody i wytwarzające się z tego warstwy społeczne. połapać się, gdzie tu punkty zaczepienia, gdzie linie wysnute, gdzie zwroty i gdzie kierunki i cele? Co tu Najstarszym zróŜniczkowaniem jest warstwa zasadniczego, a co przygodnego? zawodowych wojowników, lecz istotnego zróŜniczkowania i załoŜenia społeczeństwa dokonuje Stosownie do rodzajów ustroju rodowego, wytwarza ludność oddana zajęciom pokojowym. Z postępem się w nich organizm lub mechanizm a właściwości te pokoleń powstają nowe zajęcia i rozszerza się coraz przechodzą następnie na społeczność. Państwo moŜe bardziej pole do rozkwitu solidarności społecznej. Przy 18 Strona 19 się wytworzyć juŜ w społeczności, nie rozwijającej się imperium, wniosło atoli ten ustrój na nowo na wcale w społeczeństwo. widownię historyczną Europy. Wychowywanie przez Mieliśmy tego doskonały przykład na Bałkańskim Kościół polegało na tym, Ŝe Kościół dopomagał Półwyspie w Czarnogórzu, gdzie jeszcze na początku wszędzie do emancypacji rodziny i do wytwarzania XX wieku historia miała istny swój rezerwat prawa publicznego. Patronował zaś Kościół zawsze pierwotnego organizmu rodowego. Kraj cały dzielił się dualizmowi prawnemu, tj., odrębności prawa na dziesięć nahii tj., okręgów, nahie na plemiona, te prywatnego a publicznego. zaś na bractwa, brastva z kmetem (kmieciem) na czele. „Brastvo” jest gronem osób pozostających do siebie w Pomostem między prawem prywatnym a publicznym stosunku braterstwa skutkiem pochodzenia od stawało się często zagadnienie długów z początku wspólnego przodka; jest to ród, wspólnota rodowa, niewątpliwie wyłącznie prywatnej natury. Gdy atoli której starosta rodowy zowie się kmieciem. Plemię dłuŜnicy nie zdołali uiszczać się z poŜyczek inaczej, stanowi zbiór brastv, nahia zbiór plemion; zupełnie to jak odrabiając je pracą własną na rzecz wierzyciela, na samo co plemiona i ludy w pierwotnej Polsce. śywym korzyść jego gospodarstwa z czym łączyło się wspomnieniem dawnych czasów jest teŜ fakt, jako zamieszkanie w posiadłości wierzycielskiej, natenczas jednostka organizacyjna wojskowa składa się z spłata długów zamieniała się w arendę. męŜczyzn pewnego brastva, a te łączą się w jednostki Grecy bywali często radykałami i znosili długi; lecz znaczniejsze według plemion. Zupełnie tak samo jutro zaraz powstawały nowe. Grecy nie zdołali stawało się w dawnej Polsce pod chorągwią rodową. rozwiązać tego zagadnienia, poniewaŜ byli społeczeństwem Ŝeglarsko-handlowym, więc poŜyczki Aleć jeszcze w połowie wieku XIX nie było na odgrywały u nich rolę donioślejszą; tym łatwiej tedy terytorium Czarnogóry jednolitego państwa, a tylko państewka ich przechodziły przez przesilenia, a organizacje plemienne według rodów, których sprawy przesilenie nie załatwione wywoływało często rodowe stanowią całą historię Czarnogórza owych lat, rewolucje. nie budującą się wcale. Rzadziej teŜ walczy Kwestia długów prywatnych stawała się publiczną Czarnogórze z Turkami, niŜ z ościennymi nieraz w wiekach średnich, np., pospolite odbieranie chrześcijanami tego samego języka. danemu zrzeszeniu handlowemu ius commercu na Był to niewątpliwie organizm oparty na zrzeszaniu się obszarze wierzycieli nie zaspokojonych (zawiązek w plemiona i w ludy, a oparty li tylko na prawie lokalnych wojen handlowych ogarniających z czasem rodowym i na trójprawie, jakkolwiek tworzył państwo. coraz większe obszary). Z czasów najnowszych Władza kniazia była władzą starosty rodowego z powołać się moŜna na dwa przykłady ze spraw plemienia przodującego. ZaląŜek prawa publicznego polskich, mianowicie w dziejach zaboru austriackiego. opierał się na uznawaniu tego przodownictwa. Smutna historia banku włościańskiego, istna klęska Istniała tam (i zapewne istnieje dotychczas) msta. Jest publiczna, czym musiały się tedy zająć władze; a to obowiązek moralny (w imię etyki) pomszczania potem dobrocznna działalność Franciszka Stefczyka. zabójstwa na zabójcy, względnie nawet na kaŜdym Organizacja poŜyczkowa włościańska, poŜyczek członku jego rodu. Nie ma sądownictwa publicznego w stanowczo prywatnych, stała się pierwszorzędną sprawach karnych i nie chce go się mieć. Kiedy sprawą całego społeczeństwa polskiego, a wybiegała Włodzimierzowi Kijowskiemu biskupi zaproponowali, nawet daleko poza krąg zainteresowań materialnych. Ŝeby zaprowadził sądy ksiąŜęce na miejsce msty, Silniejszym jednak a stałym pomostem pomiędzy odmówił z oburzeniem. Nie wytworzy się zaś prawem publicznym a prywatnym jest prawo społeczeństwo, dopóki istnieje msta. małŜeńskie. Ius connubi decydowało o stosunku do Zaginie ona naturalnym biegiem rzeczy, gdy się ościennych, a tym bardziej o wzajemnych stosunkach rozwiąŜe ustrój rodowy na rzecz tzw., emancypacji warstw społecznych. Gdy za cesarstwa rzymskiego rodziny, gdy na miejsce organizacji rodowej wstępuje zaburzony został stosunek pomiędzy społeczeństwem a rodzinowa. państwem, najgłębsza tego przyczyna tkwi w praktyce Dla oddzielnych rodziny systematyczne wykonywanie prawa małŜeńskiego, bo na tym tle zaczęła się fatalna msty jest niewykonalne, toteŜ nastaje sądownictwo niewspółmierność pomiędzy prawem a obyczajem. według prawa publicznego. Wtedy gotowe są Cesarz August wysilał się, Ŝeby zachować dualizm podstawy do wytworzenia społeczeństwa, o ile prawniczy i dzieło jego utrzymało się długo, lecz po warunki sprzyjają zróŜniczkowaniu. pewnym czasie zapanował monizm prawa W cywilizacji rzymskiej przebrzmiał był od dawien publicznego. ustrój rodowy, jeszcze zanim powstało wielkie W tym okresie wstrząśnięto rodziną rzymską i państwo, jeszcze przed wojnami punickimi. Nowe równocześnie zachwiał się rzymski naród w głębi państwo powstające na Zachodzie na gruzach swych fundamentów. Upadek Ŝycia rodzinnego 19 Strona 20 poderwał organizm społeczny, a tym samym ułatwiony dostojnicy państwowi pisali się wobec księcia był wzrost mechanizmu i w dalszym następstwie drogo „chłopami” tj., niewolnikami prywatnymi. Nie ma do monizmu prawnego. więc w Moskwie osobnego prawa publicznego; nie JuŜ w Rzymie było małŜeństwo pełnoprawne było go tam skąd Moskwa czerpała wzory; u Tatarów (religijne) sprawą publiczną, związane z prawem kipczackich, najdalej wstecz u dŜingischanów. Sama publicznym. Tym bardziej w chrześcijaństwie, w zaś geneza państwa w ogóle jest mniej więcej wszędzie cywilizacji łacińskiej. jednakowa; tkwi mianowicie przede wszystkim w Konkubinat jest sprawą prywatną, lecz przenigdy potrzebach wojennych. małŜeństwo. Musi posiadać charakter aktu publicznego, choćby ze względu na kwestie nazwiska i Gdy rody łączyły się w plemiona, wytwarzał się potomstwa. zaląŜek prawa publicznego, a to z powodu powstania Kamieniem węgielnym cywilizacji łacińskiej stała się władzy ksiąŜąt plemiennych. Z początku byli to tylko monogamia doŜywotnia. Historia poucza o dowódcy wojenni; na sam czas wyprawy; następnie najściślejszym związku jednoŜeństwa z własnością coraz bardziej ustalający się zarządcy wszelkich spraw osobistą dziedziczną. Rozluźnienie monogamii odbija pozostających w związku z obronnością kraju, się zawsze na podwaŜaniu prawa własności. Obie te wytwarzający stałą organizację wojenną, w końcu instytucje wyrosły z prawa prywatnego, lecz nabrały reprezentanci całego zrzeszenia z władzą o zakresie znaczenia i doniosłości prawa publicznego. wielce rozmaitym. Istniała zaś nadal władza starostów Nie trzeba przeto sądzić, jakoby prawo publiczne rodowych nieograniczona bynajmniej przez władzę tworzyło się tylko dzięki państwu; jak widzimy, ksiąŜęcą. Przez całe wieki utrzymuje się całkowita powstaje ono bez udziału państwa z samychŜe autonomia rodów. Do księcia naleŜały sprawy nowe, stosunków społecznych. Społeczeństwo posiada od pozarodowe, ponadrodowe, przedtem nie istniejące. początku swe prawo prywatne i publiczne. Rozwój KsiąŜę plemienny nie zajmował się niczym, co społeczeństwa oparty jest tedy od początku na naleŜało do prawa rodowego. dualizmie prawa, a zaczyna się to jeszcze przed zawiązkami państwowości. Rozwój dwukierunkowy przybiera na chyŜości, gdy Urządzenia państwowe mogą polegać w całości na społeczność dojrzeje w społeczeństwo. Doświadczenie monizmie prawa prywatnego lub publicznego, lecz w pouczy, Ŝe bezpieczeństwo większego zrzeszenia (np., cywilizacji łacińskiej polegają od początku na ludu) wymaga, Ŝeby dbać o własne państwo. W imię dualizmie prawnym. Takie są zasadnicze trzy rodzaje wspólności interesów powstaje państwo dobrowolne, państw. Monizm prawny łączy się z mechanizmami w oparte na społeczeństwie. Lecz nie obejdzie się bez Ŝyciu społecznym i państwowym; dualizm propaguje stosowania przymusu, bo skupić cały lud w jednym organizmy. państwie moŜna w takim tylko razie, jeŜeli się zniesie Wszystkie państwa cywilizacji turańskiej, arabskiej i państewka ksiąŜąt plemiennych, nadto państwowość chińskiej, wyrobiły się na monizmie prywatnym, nie obejdzie się bez sankcji i przymusu względem bizantyńska zaś na publicznym. W Koranie mieści się własnych obywateli. Szczęśliwszy od innych w bojach samo tylko prawo prywatne, a skoro wszelkie prawo w jeden z ksiąŜąt plemiennych strąca innych, staje się ogóle musi wysuwać się z Koranu, więc publiczne władcą całego ludu, a potem dalej pokrewnych ludów więc publiczne wyprowadza się w islamie z sąsiednich i tworzy dynastię. Dopóki granice prywatnego; np., podatki podciąga się pod obowiązek rozszerzane nie przekraczają sfery interesów udzielania jałmuŜny. W Chinach zaś cesarz był wspólnych, naleŜy je uwaŜać za dobrowolne. generalnym starostą rodowym nad wszystkimi rodami całej ludności. Snuje się tedy ponad trójprawem dalszy rozwój prawa, BliŜej nas mamy przykład monizmu prywatnego na a dwukierunkowy, pobudzony organizacją grodową. genezie państwa moskiewskiego. W pierwszej redakcji Ród i gród – stają się wykładnikiem tej „Timudy Ruskiej” nie ma całkiem mowy o kniaziu; w dwukierunkowości. System grodów ujmował drugiej ksiąŜę jest uprzywilejowanym właścicielem znaczenia rodom a przydwał go plemionom, gdyŜ ziemskim (szkody mu wyrządzane ulegają karze tylko zamoŜniejszy i liczniejszy ród mógł sobie podwójnej). Potem kniaziowie moskiewscy pozwolić na gród osobny. przygotowali sobie zabory w księstwach ościennych w Plemię organizujące się dla obrony od napaści ten sposób, iŜ pomnaŜali systematycznie na tych ościennych zakładało sobie gród, aŜeby ludność nie terytoriach, państwo obcych, ilość osób, zawisłych od wojenna miała tam schronienie wraz ze swym siebie osobiście, mocą prawa prywatnego (tzn., dobytkiem. Stawiało się wtedy grody w miejscach „zakupy”). Iwan Kaleta robił zwykłe obroty handlowe posiadających więcej znaczenia wojennego bez prawami ksiąŜęcymi. Z Iwana III nawet najwyŜsi względu na terytoria rodowe i w ogóle nie bacząc na 20