Andre Norton Susan Schwartz Imperium Orla Tytul oryginalu EMPIRE OF THE EAGLE 1993 Amber 1994 Andre Norton: Wprowadzenie Byl zolnierzem nieledwie chlopskiego pochodzenia, lecz mial praktyczna wiedze i iskre militarnego geniuszu. Dzieki tym cechom stworzyl twarda podstawe najpierw Republiki Rzymskiej, a pozniej Imperium. - Stworzyl Legiony. Do czasow Mariusa wojownicy walczyli nieustepliwie i dobrze, ale idea armii opartej na pospolitym ruszeniu, zwolywanym w obliczu zagrozenia kraju, nie mogla byc wystarczajaca bronia dla wodza, przekonanego o swym boskim przeznaczeniu.I w ten oto sposob powstala koncepcja zawodowego zolnierza, ktorego prawdziwym domem byla armia, a bogiem - Orzel Legionu, na ktorego skladal przysiege. Mimo krwawej lazni, dokonanej na rozkaz Sulli, zazdrosnego o wplywy swego poprzednika, idea Legionow i idea Orla przetrwaly i zostaly zaakceptowane jako jedyny mozliwy orez w wojnie, zarowno z barbarzyncami, jak i z regularnymi wojskami tych, ktorzy osmielili sie stawic opor ekspansji Rzymu. Utrata Orla byla hanba tak wielka, ze mogla ja zmyc tylko krew. Prawdopodobnie najslynniejsza tego rodzaju kleska byla masakra trzech legionow Augusta Cezara i stracenie ich Orlow wsrod wzgorz Teutoburger Wald. Rzymianami dowodzil Quinctilius Varus i to jego, podobno, blagal August: -Varusie, Varusie, zwroc mi moje Legiony! Wczesniej jednak zostal pobity prokonsul Krassus (czlonek pierwszego Triumwiratu). Zazdrosny o slawe Juliusza Cezara i zadny legendarnych skarbow Srodkowego Wschodu, poprowadzil swa armie ku krwawej klesce pod Carrhae w 43 roku p.n.e. Jak sie okazuje, warto jest czytac komentarze, ktorymi opatrywane sa zapomniane dzis opowiesci i legendy. Zbierajac materialy do noweli Imperial Lady, musialysmy przeczytac historie Dynastii Han - rzadzacej prawie 2000 lat temu. Tlumaczac te starozytne stronice, natknelysmy sie na przypisy, ktore stworzyly ogromne mozliwosci dla naszej wyobrazni i fantazji. Ze zwiezlej notatki dowiedzialysmy sie, ze czesc Armii Hana, ktorej potega rozposcierala sie wzdluz Jedwabnego Szlaku i ktora podbijala kolejne terytoria, zapuscila sie w glab Srodkowego Wschodu i byla swiadkiem kleski Legionow Rzymu. Dowodca Armii Hana, bedac pod wrazeniem nieugietej postawy Rzymian wobec nieszczesc i smierci, zazadal kohorty wiezniow, by uczynic zen osobliwy prezent dla swego cesarza. Sucha notatka nie mowi nic wiecej o dalszych losach Rzymian w krainach tak odleglych, ze wowczas niewyobrazalnych. Co sie z nimi stalo? Skoro historia nie odpowiada na to pytanie, mozemy sprobowac odgadnac. Garstka legionistow, szukajacych sily i oparcia w swym Orle - coz wiec moglo wydarzyc sie dalej? Andre Norton Susan Schwartz: Wprowadzenie Dobrze pamietam chwile, gdy po raz pierwszy uslyszalam o Rzymianach, ktorzy stali sie archetypem bohaterow Imperium Orla. Bylo to w 1964 roku. Spedzalam moja przerwe na lunch czytajac The Last Planet Andre Norton. Ci, ktorzy znaja te ksiazke, wiedza, iz rozpoczyna ja opis Rzymian maszerujacych na Wschod i tworzacych gdzies w odleglej Azji swoj ostatni, nie zauwazony przez historie czworobok - znakomity wstep do opowiesci o upadajacym Imperium. Prolog powiesci zwrocil moja uwage na ojczyzne Mu, Atlantyde i Ujgurow - bylam zachwycona, gdy duzo pozniej odkrylam na mapie prawdziwa Ujgurska Republike Autonomiczna w zachodnich Chinach, na granicy z bylym Zwiazkiem Radzieckim. W moich pozniejszych ksiazkach nie wracalam w tamte strony. Ale gdy zaproponowano mi temat kolejnej powiesci, bylam gotowa odwiedzic te zapomniane miejsca, zajac sie zagadka Rzymian, maszerujacych przez dorzecze Tarymu. Jak sie tam dostali? Majac zaledwie kilka zapiskow z chinskiej historii o ludziach, ktorzy mogliby byc Rzymianami, mozemy tylko przypuszczac. Na jednym z takich domyslow - przekazie o klesce Krassusa i jego Legionow pod Carrhae w 43 roku p.n.e. - zbudowalysmy fabule tej ksiazki. Jedno jest pewne - w pierwszym stuleciu przed nasza era Rzym dowiedzial sie o istnieniu szlakow handlowych, znanych obecnie jako Jedwabne Szlaki, a takze o bogactwach, ktore transportowano tamtedy na zachod. Szczegolnie zainteresowany Jedwabnym Szlakiem byl Krassus, niebywale bogaty czlowiek, ktory rywalizowal ze swym przyjacielem triumwirem Juliuszem Cezarem i szukal wlasnych zwyciestw, prowadzac jako prokonsul kampanie na Bliskim Wschodzie. Niestety, zzerany przez chciwosc i ambicje, Krassus byl kiepskim zolnierzem. Zabraklo mu przenikliwosci politycznej (czy tez szczescia) w doborze sojusznikow. Zdradzili go zarowno Nabatejczycy, jak i krol Armenii. W dodatku popelnil kilka strategicznych i taktycznych bledow, ktore przesadzily o klesce jego wyprawy. Sprowokowany przez Nabatejczykow, dal sie przekonac, by Legiony maszerowaly w tempie konnicy. Czekal na slynna galijska jazde swego syna Publiusa i wreszcie kazal walczyc legionistom w goracy, sloneczny dzien (pod Carrhae, miastem garnizonowym niedaleko dzisiejszego Haramu), bez wody i odpoczynku. Co gorsza, zmierzyl sie z Surena, charyzmatycznym, poteznym i doswiadczonym przywodca partyjskiego klanu, zabitym pozniej przez swego wlasnego krola z powodu, ktory przywiodl do zguby Cezara - zbyt duzych ambicji. Zainteresowani tymi czasami i ta czescia swiata wiedza, ze Partowie byli swietnymi konnymi lucznikami. W obronie przed ich atakiem Rzymianie sformowali "testudo", czyli "zolwia" - ustawieni w szyku z tarczami nad glowa chronili sie przed gradem strzal i czekali, az Partom zabraknie amunicji. Jednakze nie uwzglednili w swej taktyce upalu, glodu i pragnienia. Nie wzieli takze pod uwage zalamania sie Krassusa, gdy ten ujrzal zatknieta na czubku lancy zwyciezcy odcieta glowe swego syna. Kleska byla druzgocaca: Rzym stracil nie tylko dziesiatki tysiecy zolnierzy, lecz takze Orly Legionow, znak potegi i honoru. Porzucajac martwych i rannych, Krassus schronil sie wraz z resztkami swoich wojsk w Carrhae i w koncu rozpoczal uklady. Co stalo sie z zolnierzami Krassusa i zdobytymi Orlami? Najprawdopodobniej skonczyli w niewoli - Rzymianie jako niewolnicy, Orly jako trofea. Oto historia, ktora od dawna intrygowala Andre Norton. Uczynilysmy z niej punkt wyjscia naszej opowiesci. A jesli maszerujac na wschod, wkroczyli prosto w mity? Azja - zwlaszcza Centralna - jest kopalnia legend. Wpadly nam do rak dwa ich zbiory: historia o mitycznej krainie Mu, czesto laczona z Atlantyda i mitologia sloneczna, oraz starozytny hinduski epos Mahabharata, z jego bogami, polbogami i ksiazetami, walczacymi wraz ze smiertelnikami w opisywanej przez autora bitwie. Zafascynowalo mnie przedstawienie Petera Brooksa w Brooklyn Academy of Musie inspirowane watkami hinduskiego eposu i zaintrygowalo spostrzezenie, ze opowiesci o Krisznie i jego ludzkich sojusznikach, bohaterze Arjunie i jego braciach, ich zonie - Draupadi i toczonych przez nich wojnach sa ciagle popularne i kochane, uczy sie o nich dzieci, na ich kanwie osnute sa nawet wspolczesne komiksy. Oczywiscie, ta kombinacja watkow przesuwa zdecydowanie Imperium Orla z obszaru fikcji historycznej w kierunku fantasy takiej, jak zapiski slonioglowego Ganesii z Mahabharaty. Wyobrazcie go sobie, jak rozpoczyna swoja historie. Jest ciemno. Mezczyzni kula sie na bagnach pokonani, zdradzeni, niepewni dowodcow. Nadchodza poslancy - przynosza warunki kapitulacji. Rozpoczyna sie podroz poprzez kultury i czas. Rozdzial pierwszy Mury Carrhae pozwolily pozostalym przy zyciu legionistom Krassusa umknac rownie haniebnie, jak wczesniej przybyc do miasta: Carrhae zostalo uwolnione od kolejnej wladzy niezdolnej do rzadzenia. Resztkom Legionow nie pozostalo zbyt wiele dumy i bardzo malo sily. Miasto, czyste i obojetne, mogloby byc rownie odlegle jak sam Rzym. W tej chwili trybun Quintus rozpaczliwie pragnal ochrony, ktora mogly dac te mury. Wszystkich bezpiecznie za nimi ukrytych wysylal w glebi serca do Tartaru. Byl zreszta calkowicie przekonany, ze wczesniej czy pozniej zawita tam osobiscie.Daleko przed nim jego przelozeni i starsi gestykulowali, podczas gdy centurionowie ciosami palek ustawiali po raz ostatni wyczerpanych ludzi w szyk bojowy, by mogli podazyc za przewodnikiem w glab mokradel. -Myslisz, ze mozemy mu zaufac? -A chcesz jesc bloto? Ktos wciagnal policzki, wydajac odglos ssania. Zdumiewajace, nikt nie mial wystarczajaco duzo sily i energii, by podjac nawet tak kiepski zart. -Uciszcie sie! - Rufus, starszy centurion, poparl swoj rozkaz uderzeniem palki. Quintus mogl sie spodziewac, ze ten stary, twardy zolnierz przezyje. To, ze przezyl on sam, bylo dla niego wiecej niz niespodzianka. Moze stalo sie tak dlatego, ze nie do konca tego pragnal... Niedawno przekonali sie, ze nie moga ufac swoim towarzyszom - Rzymianom, ani tez czesci sojusznikow. Jak wobec tego mogliby zaufac przewodnikowi, ktory drzal ze strachu, gdy czyjes oczy lub reka spoczely na nim, by w chwile pozniej rzucic pelne nienawisci spojrzenie. Jego doswiadczenie dawalo im niewielkie szanse, lecz mimo wszystko obiecywalo lepszy - nawet jesli mniej honorowy - los niz bebny i strzaly, ktore mialy powitac ich o swicie. Partowie byli konnymi lucznikami, niechetnie walczacymi w nocy, bo wtedy ryzykowali smierc swych cennych wierzchowcow. Gdyby tak litosciwie odnosili sie do ludzi, dwadziescia tysiecy Rzymian byloby wciaz wsrod zywych. Poza tym, czemuz Surena i jego wojownicy mieliby w ogole walczyc? Legiony Syrii byly wykrwawione. Rzymska kawaleria odparta, a z wojsk posilkowych tylko czesc przezyla lub byla na tyle lojalna, by wraz z legionistami podazyc na mokradla. Teraz ksieciu Surenie - wladcy jednego z najpotezniejszych partyjskich klanow - nie pozostalo nic innego, jak tylko poczekac, az falszywi przewodnicy i prawdziwe bagna zapewnia mu ostateczne zwyciestwo. Ktos zakrztusil sie niedaleko Quintusa. W jego wlasnym przelyku wzbieral kwasny posmak, wywolany okropnym bagiennym fetorem, prawie tak plugawym jak klatwy miotane przez Rufusa. Rufus nie przestawal przeklinac, odkad nadeszly rozkazy odwrotu. Najpierw wyrwali sie z pola bitwy, padajac od strzal jezdzcow - lucznikow. By ich kleske uczynic calkowita i haniebna, zmuszono ich do porzucenia rannych. W koncu - pod oslona nocy - wymkneli sie z Carrhae, niczym mezczyzna wychodzacy ukradkiem z lupanaru. Pobici, zniszczeni i martwi, gdy tylko dopadnie ich jedyny, prawdopodobny los. Krew dudnila w skroniach Quintusa niby bojowe bebny wroga i mosiezne dzwonki dzwieczace ogluszajaco, gdy paradowal przed nimi Surena lub gdy obnoszono odrabana glowe syna prokonsula, zatknieta na czubku lancy. Widok ten zamienil arogancje rzymskiego wodza w rozpacz i strach, pozbawiajac Legiony chocby takiego dowodztwa, jakie mogl zapewnic im Krassus i odbierajac wole zwyciestwa. Teraz to tepe miarowe pulsowanie w glowie mlodego trybuna i hausty rzeskiego powietrza, ktore wciagal w swe obolale pluca, w jakis sposob pomagaly mu isc, dzialajac podobnie jak bebny na galerze, odmierzajace rytm pracy galernikow. Udalo im sie nie biec. To wszystko na co bylo ich stac - niedobitki siedmiu Legionow Krassusa. -Na ziemie! - ktos szepnal. Quintus przypadl do ziemi - czy tez blota - tuz obok kaluzy tak zmetnialej, ze nie odbijaly sie w niej ani gwiazdy, ani ksiezyc. "Bogowie odwrocili od nas swe twarze" pomyslal. Lecz czegoz wiecej mogli oczekiwac po porazce takiej jak ta? Pamiec z wolna zaczela powracac. Byli przekleci juz wtedy, gdy wyruszali z Rzymu. Czy trybun Aetius nie potepil ostro i otwarcie Krassusa i jego armii twierdzac, iz Partia jest neutralnym krolestwem i nie wolno jej atakowac? Kazdy inny potraktowalby to jako omen i przemyslal dwa, trzy razy swoje dalsze kroki. Mowili, ze Krassus opowiadal w towarzystwie o czynach Aleksandra, co dalo asumpt plotkom, iz zazdrosci Cezarowi, swemu przyjacielowi i rywalowi. Potrzebowal triumfu, ktorego swiadkiem bylby caly Rzym, dlatego tez zignorowal slowa Aetiusa. Jak Grecy okreslali dzialanie wbrew woli bogow? Quintus poszukiwal w pamieci odpowiedniego slowa. Wszystko bylo jakby zamglone... "Hubris." Coz, gdyby dano mu wolny wybor, wolalby raczej zostac rolnikiem niz uczonym. A juz na pewno nie zolnierzem. Prosci ludzie tez maja swoje okreslenie na taka arogancje: "nefas" - niewyslowione zlo. Tutaj wszystko procz niego samego bylo "nefas". Jego towarzysze zapadali sie po kolana i po pas w cuchnacej wodzie, gubiac swoje pakunki. Rzymianie trzymali sie razem, podobnie jak ich sojusznicy, rozdzielajac sie wedle narodowosci. W nocy trudno bedzie odroznic sojusznikow od wrogow - podczas marszu ich szeregi nadmiernie sie rozciagnely. Czesc sprzymierzonych zlamala przysiege. Mimo to lepiej nie zabijac tych, ktorzy pozostali wierni. Przy kazdym oddechu bolaly go zebra. Podczas bitwy strzala przeleciala mu kolo glowy. Niewiarygodnie szczesliwym trafem udalo mu sie odchylic tak, ze smiertelny cios zesliznal sie po zbroi. "Trafili mnie" - pomyslal. Przez chwile stal zdezorientowany, niczym gladiator, czekajacy na ostatni cios. Sprobowal odgonic wspomnienia. "Magna Mater - nie mialem zbyt wiele z zycia!" Bez domu. Bez synow. Bez ziemi. Czas zwolnil, a on znowu powrocil do obrazow bitwy. Zgial sie wpol, zamroczony, zastanawiajac sie, czy strzala przebila pluco i jak duzo czasu zajmie mu utopienie sie we wlasnej krwi. Quintus roztarl sobie bok, pol lezac, pol siedzac przy metnej kaluzy. Rana od strzaly nie podkopala jego zdrowia, lecz wciaz krzywil sie z bolu przeszywajacego go przy kazdym poruszeniu. Tamten cios uderzyl ponad miejscem, w ktorym przechowywal mala, brazowa figurke, jego szczesliwy talizman. Znalazl ja jako chlopiec na rodzinnej farmie, odebranej pozniej jego rodzicom. -Nie pijcie tego, glupcy! To paskudztwo! - rozlegl sie krzyk centuriona, poparty uderzeniem palki w plecy jakiegos nierozsadnego zolnierza. - Nie masz wody? Hej, ty tam! Podziel sie z Tytusem. I poruszajcie sie ostroznie. Tutaj lepiej nie skakac. Nikt nie mial takiego posluchu jak Rufus. Mimo to podniosl sie szmer, a nawet jek protestu. -Nie wolno pic stojacej wody. Popatrzcie na te szumowiny. Powachajcie je. C h c e c i e dostac biegunki lub takiej goraczki, ze brzeg Tybru latem bedzie wydawal wam sie ogrodem? Czyz jestescie az tak glupi, by myslec, ze pozwola nam niesc chorych? "Oto - pomyslal Quintus - co najbardziej zranilo starego wiarusa." Na polu bitwy Rzym zostawil swoich rannych. Ludzie, ktorych centurion znal, ktorym rozkazywal, ktorych karal i nagradzal, jakby byli jego synami - zostali porzuceni, by podcieto im gardla (czy tez zabito w jakis inny, bardziej barbarzynski sposob), a ich krzyki zagluszyl warkot partyjskich bebnow. Primus Pilus bezwiednie zdjal helm i otarl swe siwe wlosy. Nie byl juz Rufusem: ruda czupryna, ktora przyniosla mu imie, zniknela dawno temu. Zestarzal sie w Legionach. Tylko wiara, ze jest potrzebny zolnierzom, powstrzymywala go przed wtargnieciem do namiotu Krassusa i skorzystania z jedynego przywileju jaki mu pozostal - zadania sobie smierci. Jego ludzie. Jedyni synowie, jakich kiedykolwiek mial. Patrzyl, jak umieraja w imie czyjejs dumy i perfidii, jak padaja od partyjskich strzal, a teraz widzial ich smierc posrod blot pod Carrhae i nie mogl wzniesc miecza, by ich pomscic, jak nakazywal honor Rzymianina. Quintus przygladal mu sie otepialy, czerpiac sile ze spokoju i opanowania centuriona. Serce starego wojaka bylo twardsze od samych Legionow. Bedzie zyl tak dlugo, jak dlugo bedzie komus potrzebny. Nawet jesli latwiej byloby umrzec. -Dobrze, ze ci sie udalo. - Rufus zatrzymal sie obok Quintusa. Widzieli sie po ucieczce do Carrhae, lecz nie rozmawiali ze soba. - Widzialem, jak chybiles wlocznia... "Jaka wlocznia?" -...wtedy trafila cie ta strzala. Kiedy cudem przed nia umknales, zastanawialem sie, czy jednak nie stracilem czasu, ktory ci poswiecilem. Quintus wzruszyl ramionami. Zebra przeszyl plomien, za chwile bol ustapil. -Jestem gotowy do wymarszu, gdy tylko nadejda rozkazy - probowal dopasowac sie do rzeczowego tonu Rufusa. Wyczerpanie sklanialo ludzi do posluszenstwa. Rufus chodzil miedzy lezacymi, rozkazujac i nadzorujac podzial resztek zywnosci i wody pitnej. Quintus wstal i podazyl za nim na oslep. Wydalo mu sie, ze slyszy glos swego dziadka: "Przypatrz sie dobrze, chlopcze. To jeden z prawdziwych zolnierzy". Za mokradlami czeka smierc - Partowie i strzaly. Bagno rozbrzmiewalo kakofonia dzwiekow. Najbardziej drazniace bylo brzeczenie owadow, rojacych sie pod ubraniem i zbroja. Wszedzie unosil sie odor butwiejacych roslin, smrod przerazonych ludzi i krwi rannych, tych ktorzy zdolali jeszcze uciec... uciec nie jak... Rzymianie, ktorymi byli. Nikt nie popelnil samobojstwa, by zmazac hanbe, co uczyniono by niechybnie w starych opowiesciach. Zreszta, zaden z obecnych dowodcow nie zrozumialby tego gestu, ani tez na taki gest nie zaslugiwal. Ciemnosc nocy przyniosla nagiej, spalonej ziemi i brazowej wodzie ulge. Mimo to bol glowy Quintusa wzmogl sie - pod powiekami wirowaly mu biale i czerwone platy. Nawet noszenie helmu bylo teraz malym zwyciestwem. Inni dawno juz odrzucili swoje, traktujac je jako zbedne obciazenie podczas panicznej ucieczki. Wstyd - tego uczucia prokonsul Krassus nikomu nie oszczedzil. -Rownie dobrze mozesz odpoczac, mlodziencze... chcialem powiedziec: panie - odezwal sie Rufus. W jego glosie brzmialy rozpacz l zmeczenie. Quintus poslusznie osunal sie na ziemie, zakrywajac dlonmi piekace oczy. Po chwili jednak zawstydzil sie. Nawet najmlodszy trybun, zawdzieczajacy swoj miecz uporowi i szczesliwemu przypadkowi, powinien dawac ludziom lepszy przyklad. Niedaleko kleczal jeden z chorazych. Wbil grubszy koniec drzewca Orla w bloto. Ptak z brazu, wysoko nad ich glowami, wygladal na rownie przygnebionego, jak mezczyzna, ktory go dzierzyl. On jeden ocalal. Nie tak, jak inne. Orly Legionow Rzymu wpadly w rece wroga. To bylo gorsze nawet od porzucenia rannych. Orly, w co wierzyla wiekszosc z tych, ktorzy za nimi maszerowali, byly duchem Legionow tak, jak "genius loci" byl duchem miejsca. Quintus wzdrygnal sie, jakby dotarl do niego znajomy zapach lub glos. Lepiej nie myslec o tej czesci przeszlosci, chyba ze chce sie upodobnic do Azjatow opanowanych religijna ekstaza. Trudno uwierzyc, lecz pod wplywem swych religii byli w stanie okaleczyc siebie lub innych. Przeszedl go dreszcz; mial nadzieje, ze to goraczka, a nie poczatek szalenstwa. Byl Rzymianinem. Proroctwa i glosy duchow sa dobre dla plebsu. Przynajmniej ucichly bebny, te przeklete, dudniace bebny zwycieskich Fartow Sureny. Quintus nie byl zolnierzem, niczym nie przypominal centuriona Rufusa - wychowanego przez Legiony i przywiazanego do nich - ale te kilka lat, podczas ktorych sprawowal godnosc trybuna, sporo go nauczylo. Bebny byly zlym znakiem: wszystkie znaki wrozyly zle, odkad Markus Liciniusz Krassus poprowadzil swoje siedem Legionow, wojska sprzymierzone i - niech ja bogowie przeklna - zadufana w sobie konnice na wschod od Eufratu. "Czekajcie na kawalerie" - mowil prokonsul Krassus. Tysiace dumnych jezdzcow z Galii, prowadzonych przez jego syna. "Czekajcie na nich." A potem dotrzymujcie im kroku, poki nie rozbola was pluca, nie udusi wzbity kurz, a czesc starszych zolnierzy nie zacznie utykac. No coz, ci wszyscy jezdzcy zostali wyrznieci, a Publius Krassus wraz z nimi; reszta w panice uciekla. Bogowie, po prostu chcial polozyc sie i umrzec w zbroi, ktora zaczela z wolna pokrywac sie rdza. Podczas tych bezwietrznych dni, przed swoja ostateczna zdrada, ten arabski pies Ariamnes szydzil z rzymskiego kroku. Sam byl konno, a wraz z nim szesc tysiecy jego wojownikow, sojusznikow Rzymian. Lasil sie, niczym najnedzniejszy klient, do ludzi, ktorych potem zdradzil. Bogowie! Quintus uniosl glowe, probujac zobaczyc niebo. Szkoda, ze nie byl nad Tybrem, na ziemi nie nalezacej juz do niego. Zdazyli ochlonac z pierwszej paniki. Rozpoznal to po afektowanym glosie tego pyszalka - Luciliusa. -Sprawil to widok glowy jego syna, nabitej na wlocznie. Prokonsul spojrzal na nia i krzyknal jak rodzaca kobieta - opowiadal Lucilius. - Rozplakal sie. Grozil, ze rzuci sie na miecz, choc reka mu drzala, niczym po trzydniowym pijanstwie. Nie wiem, w jaki sposob moglby utrzymac miecz wystarczajaco dlugo, by sie na niego nadziac. Mlody arystokrata goscil w namiocie Krassusa - Quintus nie zostal tam zaproszony - tej nocy, kiedy konsul musial podjac wreszcie jakas decyzje - chocby o porzuceniu rannych i odwrocie do Carrhae. Quintus powinien byl sie spodziewac, ze Lucilius dolaczy do innych patrycjuszy, tych ktorzy arbitralnie zadecydowali, czyje zycie ma byc oszczedzone, a czyje - poswiecone. Teraz smial sie swobodnie, zupelnie jakby wymienial sie plotkami w domowej lazni. Drugi trybun Legionow nie kochal zbytnio Krassusa. Gospodarstwo bedace od pokolen wlasnoscia rodziny Quintusa konsul cisnal swemu klientowi niemal tak obojetnie, jak mlody trybun moglby rzucic monete zebrakowi. Ponadto fakt, iz general i prokonsul Rzymu zostawil swoich ludzi na polu bitwy, byl az nadto kompromitujacy. Dobrze, ze dziadek tego nie dozyl. Staruszek umarl dwukrotnie: raz - gdy stracil gospodarstwo i po raz drugi, dwa lata temu, gdy powalila go zraniona duma. To przyprawiloby go o trzecia smierc. Oczy Luciliusa blysnely teraz zapalem gracza, namietnoscia, ktora zmusila go do opuszczenia Syrii o jeden krok przed wierzycielami z ktorych zyl, odkad wkroczyl w wiek meski. Ucieczka z Carrhae byla rowniez rodzajem gry i jeden Lucilius zywil pewnosc, ze moze wygrac nawet teraz. Czemu nie? Czyz szczescie nie dopisywalo mu do tej pory? -Ktoz wiec teraz dowodzi? -Kassius. Prokonsul Krassus wygladal na dowodce zdolnego podtrzymac bojowego ducha swych ludzi. Teraz jego miejsce zajal oficer sztabowy. Quintus nigdy nie ufal szczuplemu, malomownemu, starszemu trybunowi, lecz w tej chwili podazylby za nim z taka sama wiara, jak jego dziadek poszedl za Mariusem - prosto ku unicestwieniu. Kassius byl politykiem. Znany z przebieglosci, zrecznie omijal zasadzki rzymskich intryg i Quintus liczyl na to, ze poradzi sobie takze i tutaj. Jeden z przyjaciol Luciliusa, ulizany i schludny nawet po klesce i godzinach spedzonych na mokradlach, wyszczerzyl zeby w usmiechu. -"Pro di" - dodal Lucilius - prawie warto bylo przegrac bitwe, by ujrzec hanbe tego starego skapca. Mimo panujacych ciemnosci, Quintus zauwazyl legionistow, odpedzajacych magicznymi znakami zle sily. Ich oczy byly szeroko otwarte, jak oczy zamknietych w stajni koni, ktore nagle wyczuly pozar. Nawet Rzymianie musieli liczyc sie z mozliwoscia porazki, ale dowiedziec sie, ze ich wodz stchorzyl... -Trzymaj swoj gladki jezyk za zebami - syknal Quintus. Lucilius mial moznych przyjaciol, ktorzy mogliby zedrzec zbroje z jego grzbietu i zniweczyc wszelkie nadzieje na odzyskanie rodzinnej ziemi - o ile Partowie nie przeszyja ich wczesniej po trzykroc przekletymi strzalami. -A oto i nasz "senex". Wszyscy bedziemy kiedys starzy i siwi - kpil mlody arystokrata. - Jesli tylko tak dlugo pozyjemy. Centurion odwrocil glowe i przeszyl go spojrzeniem. Glos Luciliusa nagle przycichl. Zasmial sie jakos goraczkowo, nienaturalnie. Wiekszosc zolnierzy nie pila nic przez caly dzien. Quintus wiedzial, ze mimo klatw Rufusa, niektorzy ukradkiem chleptali gesta bagienna wode. Zanim nastanie swit, na mokradlach pojawi sie goraczka. Za nim czesc mlodszych trybunow grala w kosci. Nawet w Legionach Fortuna moze sie do kogos usmiechnac lub odwrocic, zaleznie od celnosci rzutu. To byla jedna z przyczyn klopotow Luciliusa. Quintus nigdy nie mial pieniedzy, by grac. Pomyslal, ze hazard po przegranej bitwie jest czyms niezrecznym. Gdyby jakis sztabowiec Krassusa natknal sie na nich, gracze szybko by tego pozalowali. Lecz patrycjusze bez watpienia byli jak zwykle uprzywilejowani. To wlasnie Kassius i jego zolnierze najczesciej przebywali z prokonsulem, cieszac sie wszelkim komfortem, na jaki bylo jeszcze stac szczatki rzymskiej armii. Rufus grzmial, probujac rozlokowac ludzi tak, aby jak najwygodniej mogli doczekac switu, kiedy beda musieli wyrwac sie z tych bagien lub umrzec. Quintus przylapal sie na powtarzaniu jego rozkazow; zauwazyl ze zdumieniem, ze rozumie komendy centuriona, choc wciaz trwal jakby we snie, pograzony w zalewajacych go wspomnieniach. -Dlaczego po nas nie przyjda? - szepnal w ciemnosciach mlody legionista, po czym umilkl, uslyszawszy czyjs zduszony smiech. -Dlaczego mieliby to zrobic? Wszak uwiezili nas tutaj, czyz nie? Moga po prostu czekac, wylapujac nas pojedynczo, dopoki ich to nie znudzi i nie zachce im sie polowania. Tak czy inaczej, poczekaja do switu. Albo przyniosa warunki kapitulacji. Ale nie liczylbym na to, synu. Chociaz, z drugiej strony, moze potrzebuja nowych niewolnikow... Wsrod strazy podniosl sie szmer. Rufus zwrocil ku nim wzrok i mezczyzni umilkli. Quintus rowniez slyszal te glosy, milknace w obecnosci starego, doswiadczonego weterana. Ledwie godziny temu slyszal ich, stojacych w czworoboku, pod palacym, bezlitosnym niebem. Niektorzy mdleli z goraca, braku jedzenia, wody i odpoczynku. Tego ostatniego bylo zbyt malo, by utrzymac slynny marszowy krok Legionow, zwlaszcza ze Krassus, sprowokowany przez zdrajcow, zarzadzil marsz w tempie kawalerii. Slyszal ich pelne nadziei szepty, gdy rozgladajac sie wokol, wciaz nie widzieli opancerzonych Partow. Wowczas Surena dal znak. Na jego komende bebny i dzwonki z mosiadzu zagrzmialy, jak pole bitwy dlugie i szerokie. Ksiaze Partow byl wysoki i przystojny. Quintus musial to przyznac. Mial wielkie oczy, pomalowane dla ochrony przed sloncem, ktore tutaj jasnialo wrecz oslepiajaco, nawet w maju. Promienie slonca odbijaly sie od blyszczacej broni groznych jezdzcow Sureny i migotaly na cienkich, lsniacych sztandarach, trzepoczacych niby jezyki ognia. Helmy i napiersniki chwytaly refleksy swiatla, rzucane przez zbroje konnych lucznikow. Wiekszosc wojownikow byla Fartami. Swoim wygladem nie przypominali jednak ksiecia. Byli nizsi, zoltoskorzy i krzywonodzy. Ich oczy zakrywaly skosne faldy skory, usmiechali sie do Rzymian niczym zarlok, napawajacy sie widokiem biesiadnego stolu. -Saraceni - uslyszal Quintus. Wyrabiali stal, ktorej jakosc doceniali nawet Rzymianie. A choragwie? -Ciekawe, ile ten material kosztowalby w Rzymie? - westchnal jakis glupiec, mowiacy z patrycjuszowskim akcentem. -Wiecej, niz chcialbys zaplacic... panie - odrzekl chrapliwie centurion, nim zgielk bebnow i dzwonkow zagluszyl jego slowa. Ku ich wiecznej chwale, zaden z legionistow nie zalamal sie. Stali twardo w czworoboku: kazdy bok tworzylo dwanascie kohort, z Krassusem, jego ukochana kawaleria i ladunkami w srodku. Quintus rzucil okiem na prokonsula. Pocil sie - jak wszyscy wokol - a bialka jego oczu byly przekrwione. Zauwazyl, ze Kassius machnal reka w gescie oburzenia. -Nie wyglada to zbyt dobrze - mruknal stojacy obok Quintusa mezczyzna - pewnie powiedzial mu, ze trzeba rozdzielic konnice. Powinnismy rozwinac szyk, zamiast tak stac stloczeni. Trudno powiedziec, kiedy rozpoczela sie bitwa. Poczatek byl obiecujacy. Ciezkozbrojni wojownicy Sureny ruszyli do przodu, lecz zostali powstrzymani przez Rzymian. Smiertelny deszcz strzal padal na rzymskie "testudo", nie powodujac zadnych strat: schowani, niczym zolw w skorupie, czekali az lucznicy oproznia swe kolczany. Gdy ulewa strzal przerzedzila sie, Rzymianie zaczeli wiwatowac. Rufus, przeklinajac, wykrzykiwal rozkazy do "bucinatores", by zatrabili sygnal, lecz tych najszybciej dosiegna! ponowny atak - lucznicy mierzyli prosto w lsniacy metal ich rogow. Kiedy padli, Rufus krzyknal, probujac przeformowac szyk, klnac i blagajac zolnierzy, by walczyli i umierali jak przystalo Rzymianom. W koncu, bebny zagluszyly jego glos i nadzieje. Lzy przemieszaly sie z potem na jego twarzy. Po odwrocie Rzymian bebny odezwaly sie ponownie, gdy Partowie, w akcie nienawistnego milosierdzia, dobili rannych, pozostawionych na rozkaz Krassusa. Quintus zastanawial sie, czy kiedykolwiek zapomni ich krzyki i blagania o pomoc. Probowal sobie przypomniec, ile czasu minelo, odkad mogl pozwolic sobie na sciagniecie helmu, zanurzenie twarzy w plynacej wodzie i napicie sie do woli. Nie pamietal. W manierce mial odrobine cennej wody, zaprawionej octowa mikstura. Spragniony, ciagle spragniony, odkad zostawili za soba Eufrat i zapuscili sie na pustynie tak inna niz jego rodzinna ziemia nad Tybrem. Jeden czy dwoch ludzi ucieklo we wspomnienia i przewrocilo sie, niby we snie. Rufus zabil zolnierza, ktory odmowil dalszego marszu i, skuliwszy sie niczym noworodek, zaczal kwilic gardlowo. -To lepsze niz zostawienie go tutaj, panie - mruknal, a potem splunal, przeklinajac pustynie, ktora wdarla mu sie do gardla. Wspomnienia plynely leniwie jak woda na mokradlach. Na pustyni Quintus marzyl o wilgoci. Teraz mial jej az nadto. Pot splywal pod brudna tunika. Jesli noc bedzie zimna, moze dostac goraczki i bylaby to prawdopodobnie najlepsza smierc, jakiej moglby oczekiwac. Moze wreszcie odpocznie... Podoficerowie mieli nadzieje, ze rozbija oboz nad malym strumieniem Ballisur, lecz nawet tej laski im odmowiono, dzieki synowi Krassusa, Publiusowi, i jego galijskim jezdzcom. Popedzani tempem kawalerii; bez wody i jedzenia - oni: muly Rzymu, legionisci. Darem Marsa bylo, ze nie padlo ich wiecej, by juz nigdy sie nie podniesc. Choc moze ten dar boga ucielesniony zostal w Rufusie, ktorego przeklenstwa, plugawe i przerazajace, wypowiadane spokojnym, opanowanym glosem plynely ponad nimi, niczym bagienna woda wokol murow miasta, przynaglajac do marszu. Drewniany miecz starego zolnierza, z ktorego lubil zartowac w rzadkich przyplywach dobrego nastroju, wskazywal kierunek - naprzod. Udawali, ze wierza w ocalenie, choc bardziej prawdopodobne bylo objecie komendy nad "castra" przez dobra Pierwsza Wlocznie niz nagrodzenie gladiatora wolnoscia. O nich rowniez lepiej nie myslec. Niewolnictwo moze byc najlepszych losem, jaki ich spotka. Quintus zamknal oczy. Zycie gladiatora pod rzadami Krassusa nie bylo milosierdziem. Mimo swego mlodego wieku, wciaz pamietal, jak prokonsul brutalnie stlumil rewolte Spartakusa. Wzdluz drog ciagnely sie krzyze, a powietrze pachnialo smiercia. Krassus, otoczony niepokonana armia, mogl byc bezlitosny. Jednakze Spartakus... gladiator, okrzykniety renegatem, byl postrachem Quintusowego dziecinstwa; tak jak teraz Surena, ktory bedzie nawiedzal go do konca zycia... "Lecz nic - pomyslal - nic nie moglo byc gorsze od tego, co przydarzylo sie mojej rodzinie: ojciec zabity, a oni wyrzuceni z gospodarstwa, ktore bylo ich wlasnoscia, odkad wygnano Tarkwiniuszow. I tylko ja - jedyny wnuk, ktory pozostal przy zyciu, by odzyskac utracone mienie. -Co to? Zerwal sie z miejsca. Pytania o rozkazy. Plany. Z wlasnej inicjatywy zarzadzil, aby ci, ktorzy mieli nadmiar zywnosci, podzielili sie z tymi, ktorzy nie mieli jej wcale. Rufus przechwycil jego spojrzenie i pokiwal glowa z aprobata - watle wsparcie od kogos, od kogo nigdy by sie tego nie spodziewal. Uklony, pozdrowienia i oczekiwanie na sprytnego patrona rodziny - to tez pamietal. Prezenty, oznaczajace tygodniowe skape wyzywienie. Afronty, upomnienia, ktore omal nie zrujnowaly jego nadziei na miejsce w Legionach. Jupiter Optimus Maximus wie, ze nie chcial podazyc za Orlem. Byl rolnikiem, nie wojownikiem. Ale wydarto mu gospodarstwo i musial zapracowac, by je odzyskac. Gdyby zamknal oczy i mogl nie slyszec modlitw i przeklenstw centuriona, odglosy mokradel uczynilyby go prawie szczesliwym. Pamietal slonce nad Tybrem i jego promienie, przeswiecajace przez liscie poskrecanych drzew oliwnych. Pamietal ksztalt kazdej grudy ziemi na drodze do jego ulubionego miejsca nad rzeka - polany wsrod drzew. Ulozylby sie tam do snu lub obserwowal blekitna mgielke, wypelniajaca doline wraz z przemijajacym popoludniem. Pomruk glosow unosil sie nad blotami wokol przekletych murow Carrhae. W tych szeptach pobrzmiewala zdrada. Gdyby nie bylo miasta tak blisko, byc moze Krassus nabralby odwagi, by pozwolic im umrzec jak przystalo Rzymianom. Majac otwarta droge ucieczki, stary zlodziej wybral spryt, nie honor. -Kupuje Legiony jak podczaszych - mruknal Rufus, zbyt wsciekly, by byc ostroznym - i rozlewa je niczym ocet przed tym... tym... Persem o niewiescich oczach. Pers, Part - dla Rufusa niewielka roznica. Surena czernil sobie powieki proszkiem dla ochrony przed blaskiem. Kto wie, gdyby mogli, ilu z nich zrobiloby teraz to samo. Moze mogliby uzyc blota. Bylo go wokol wystarczajaco duzo. -Doprasza sie smierci takim gadaniem - szepnal Lucilius do jednego ze swych przyjaciol. -Mala strata. Ale cicho! Obudzisz nasz Gliniany Garnek. Quintus wiedzial, ze patrycjusz mowi o nim. Ale potrafil zachowac spokoj. Nie zrazaj do siebie nikogo, zwlaszcza patrycjusza, nawet takiego jak ten tutaj. To nie byloby bezpieczne. Dotyk czyjejs reki na ramieniu przywrocil go do rzeczywistosci. Bol zeber ponad zranionym miejscem dodatkowo wzmogl jego czujnosc. Centurion, mimo ze co najmniej trzydziesci lat dluzej niz Quintus dzwigal ciezar trudow rzymskiego legionisty, uslyszal podejrzany szelest. Quintus skinal glowa na znak, ze on rowniez to uslyszal, zadowolony, ze nie poderwal sie ani nie krzyknal. "Dokonasz tego" - mowily oczy Rufusa, przymruzone nawet teraz w ciemnosciach. I byla to wystarczajaca nagroda. Chwile pozniej obydwaj dzwigneli sie na kolana, chwytajac za bron. Straze wracaly z obnazonymi mieczami. Bez rozkazu, za to... eskortujac Fartow. Sadzac po krokach, wrogowie nie czuli sie wiezniami. Quintus osunal sie w wilgoc i bloto. Pomimo chlodu, ktory przenikal jego kosci, zrobilo mu sie nagle goraco ze wstydu, ze Partowie patrza na Rzymian pokonanych, ale wciaz zywych. Szli niczym ksiazeta. Lub oprawcy. Ich stroje lsnily ciemnym polyskiem zbutwialego drewna. Jeden z nich obrocil sie, by ogarnac spojrzeniem cale mokradla. Wczesniej Quintus widzial go siedzacego na koniu, z dlugim, podobnym do jezyka ognia, sztandarem powiewajacym nad glowa i slonecznymi refleksami na luskach zbroi i konskiej uprzezy. Wtedy takze spogladal na swych wrogow, ktorzy upadli i przegrali. Surena przybyl raz jeszcze, aby popatrzec na zwyciezonych. Jedyne, czego brakowalo, to dzwiekow bebnow i dzwonkow. Zaden miecz nie opuscil pochwy. To mogla byc dyscyplina. Bardziej jednak prawdopodobne, ze skutek wyczerpania. Oczywiscie, nazywano to "listem zelaznym". Zaden Rzymianin nie byl bezpieczny. Nie zwiekszylo sie prawdopodobienstwo przedluzenia czyjegokolwiek zycia. Rozdzial drugi Partowie przemaszerowali obok Quintusa i jego ludzi niemal paradnym krokiem, podazajac ku czolu kolumny, gdzie sztab Krassusa bez watpienia probowal ocalic choc pozory dostojenstwa. Szelesty i niewyrazne glosy powiedzialy Quintusowi, ze oficerowie przekazywali dowodzenie centurionom i gromadzili sie wokol wodza, by sluzyc mu rada i pomoca.Quintus nie mial powodow, by przypuszczac, ze on, wyrzutek, bedzie lepiej widziany u boku prokonsula w godzinie kleski niz w czasach sukcesow. A ludzie... Nawet sprzymierzency przyblizyli sie, szukajac ochrony oficera Rzymu. Jakakolwiek by ona byla. Persowie - to ich teraz laczylo. Jezdzcy zostali zmuszeni do marszu, niczym muly Rzymu. Byc moze knuli zdrade, lecz jak dotad okazywali lojalnosc. "Zapomnij o tym, ze przewyzszasz ranga centuriona" wbijano Quintusowi do glowy podczas szkolenia. - "Kiedy nie wiesz, co robic, zapomnij o swej paradnej zbroi i spytaj go, co powinienes uczynic." Duma i honor umarly pod strzalami Sureny, ale nie dotyczylo to tamtych wskazowek. Odnalazl Rufusa i przykucnal kolo niego. - Zaprosili Surene do srodka - mruknal. Centurion wzruszyl ramionami, po czym skierowal kciuki ku ziemi. -"Morituri te salutamus" - odrzekl i splunal. - Nie wyglada mi na to, ze dostane ten drewniany miecz, moje dwadziescia akrow i mula. Cholera, muly latwiej byloby wyszkolic niz niektorych z tych chlopcow. -Ty takze myslisz, ze to kapitulacja - Quintus nawet nie zadal sobie trudu, by zabrzmialo to jak pytanie. -Mysle, ze naszego przewodnika kupiono taniej niz tyburtynska dziwke - mruknal centurion. - Mysle tez, ze bedziemy swiadkami ubijania interesu. -Uwazasz, ze zaoferuja warunki? - spytal cicho Quintus. Rufus krotko skinal glowa. -Jesli nie chca widziec nas martwych. Ale gdyby tak bylo, juz dawno gryzlibysmy ziemie. Prawdopodobnie pojdziemy pod niewolnicze jarzmo - splunal. - To lepsze od smierci - dla nas wszystkich. Z czesci obozu zajmowanej przez prokonsula rozlegly sie gniewne glosy. Krassus wzywal do siebie swych oficerow. Zgodnie z oczekiwaniami Quintusa, pominieto go. Juz wyobrazal sobie Luciliusa, ktory mowi to, co zwykl byl mawiac w takich razach: "Nie znalezlismy cie", tak jakby pozostanie z wojskiem bylo jakas ujma na honorze, wykluczajaca go z wewnetrznego kregu wtajemniczonych. -Jak myslisz, co sie dzieje? Centurion skrzywil sie. -Widziales. Partowie zaoferowali warunki. Teraz dojdzie do calonocnych, wznioslych rozmow o honorze. W koncu, Krassus wyrazi zgode. Taka ma metode. Nie powiedzial: prokonsul. Nie wymienil zadnego z dlugiej listy tytulow, ktorymi centurion powinien okreslac swojego przelozonego. Quintus spojrzal ostro. -Wybacz, panie. Dziwne to slowa, jak na kogos takiego jak ja. Lecz oni byliby pierwsi, zeby ci to powiedziec, panie. Nie mam honoru, jak... Gwaltownie wskazal broda w kierunku, z ktorego dochodzily odglosy sporu. -Chcesz uslyszec o moim honorze, panie? Jest nim wszystko, co cie otacza. Ci ludzie - spiacy, rozmawiajacy lub... - Hej, ty tam! Ostrzegalem cie, zebys nie pil. Dopoki patrza na mnie i sa posluszni - mam swoj honor. Kiedy odejda, bede mogl pomyslec o smierci. Ale dopiero wtedy. A tymczasem - zaczekajmy. Usiadl z ciezkim westchnieniem. "Nigdy juz nie zobaczysz swojego kraju. Przynajmniej nikt nie pozostanie po tobie samotny." Skronie Quintusa pulsowaly nowym cierpieniem. Zbyt duzo szeptow tej nocy. Zbyt duzo odglosow bagien. Woda, zarosla i drzewa szemraly nad brzegiem Tybru, ale inaczej. Byly rowniez inne glosy, te, ktore mowily do niego: "Odprez sie", "Zyj". Okrywala go jeszcze dziecieca "bulla", kiedy znalazl mala, brazowa statuetke, ktora mogla byc nowa w dniach, gdy Tarkwiniusze rzadzili Lacjum. Nawet teraz mial ja ze soba - figurke o wygladzonej czasem twarzy pod spiczasta czapka, z krotkimi ramionami dzierzacymi pochodnie; jej stopy poruszaly sie w pelnym powagi nieskonczonym tancu. Ciagle pamietal dotyk rozgrzanego metalu, kiedy wygrzebywal ja z ziemi i czyscil. W chwile pozniej omal jej nie upuscil. Jakis slawiacy jego imie glos sprawil, ze zerwal sie na rowne nogi. Jednakze, gdy zaczal goraczkowo nasluchiwac, uslyszal tylko szelest poszycia; slonce blyszczalo na falujacej wodzie. Nie uciekl... nie calkiem. Wyrosla przed nim twarz dziadka: naznaczona determinacja, silna, pewna swych racji. Krzywo patrzylby na chlopca, ktory nie panuje nad wlasnymi lekami. Zatrzymal wiec statuetke. I zmusil sie, by powrocic w to miejsce nastepnego dnia, nie chcial uciekac przed czyms, co moglo byc jedynie jego fantazja. Dziwne, lecz to wspomnienie podtrzymywalo go na duchu podczas tych dlugich godzin w kurczacym sie czworoboku, gdy Partowie atakowali, a ich sztandary zamienialy swiatlo slonca w ogien. Pamietal swoj strach i swoje nad nim zwyciestwo. Sposrod sitowia i drzew przemowil do niego glos. To byl "genius loci", duch miejsca, opiekun jego i ziemi, taki jak "lares" i "penates", ktorym dziadek i ojciec skladali obfite dary. Glos byl gleboki, senny, przypominajacy brzeczenie pszczol nad ulem w upalny, letni dzien: mieszanina miodu, sily i odrobiny leku. To byl glos kobiety - nie matki, siostry czy piastunki; glos, ktorego Quintus nigdy wczesniej nie slyszal, a ktory sprawial, ze pragnal byc wyzszy, silniejszy i madrzejszy. Oczywiscie, troche obawial sie tych niejasnych, magicznych przeczuc. Byl Rzymianinem, ktory niezbyt ufal bogom. Ale nie bal sie t e g o glosu - on byl czescia jego duszy. Dziwaczna mysl - gdyby spytano go o to przedtem, zanim go uslyszal, przysiaglby na wszystkich twardoglowych rzymskich bogow, ze nie dba o takie rzeczy. Dzien po dniu, niczym kosztowny, grecki nauczyciel, ktorego rodzina nigdy by nie zaaprobowala, nawet gdyby bylo ich na to stac, "genius loci" uczyl go o krajach, o mezczyznach i kobietach - tych zywych i tych umarlych, przelewajacych dla niego krew i kochajacych go. Pewnego dnia wyciagnal swoj wlasny sztylet i zacial sie w palec, pozwalajac, by rowniez jego krew wsiakla w te glebe. I wtedy ujrzal postac, odbijajaca sie w wodzie - ciemnowlosa, o ciemnomiodowej skorze, migoczaca na skraju pola widzenia tak, iz nie byl pewny, co tak naprawde zobaczyl. Uniosl sie na fali milosci i zrozumienia. Przypominalo to sny, ktore zaczely go nawiedzac, gdy zblizyl sie do wieku mlodzienczego. Niewazne: ziemia byla jego, a on ziemi; niezaleznie od tego, czy ja jeszcze kiedykolwiek zobaczy. Teraz wygladalo na to, ze nie. Trudno. Nawet jesli pozostawi swoje kosci w Syrii, jakas jego czastka bedzie zyla wiecznie w trawach pod Rzymem. -Bedzie z niego gospodarz - powiedzial z aprobata dziadek, podczas kolacji rownie skromnej, co posilki ich dzierzawcow. Groch. Troche salaty. Ser. Bardzo malo miesa. Ojciec wygladal na zadowolonego. Matka, jak przystalo na dobra zone, siedziala przegladajac welne. Quintus wsunal reke pod tunike, by dotknac brazowej statuetki. Mial wrazenie, jakby rozgrzala sie od pochwaly. Pomyslal wowczas, ze jego zycie wlasnie sie rozpoczyna. Tego wieczoru po raz pierwszy uslyszal imie: "Sulla". W nadchodzacych dniach mial slyszec je tak czesto, ze znienawidzil jego brzmienie. Zazwyczaj towarzyszylo mu imie: "Marius", wymawiane przez ojca z czcia, prawie rowna tej z jaka zwracal sie do dziadka. W dniach, ktore nadeszly, "bulla" Quintusa spoczela na domowym oltarzu. Mial pietnascie lat i "toga virilis" stala sie jego odzieniem. Razem z dziadkiem obserwowal wymarsz ojca. Starzec stal z godnoscia jastrzebia, lecz wygladal rownie staro, jak grobowce przy Via Appia, ktore mijali po drodze do Miasta Siedmiu Wzgorz. Nawet brazowa figurynka, zastygla w swym starozytnym tancu, nie byla bardziej wyblakla. Dopiero szesc miesiecy pozniej przekonal sie, o ile jeszcze starzej moze wygladac jego dziadek. Zgrzebna tunika czlowieka, ktory zapukal do ich drzwi, okrywala cialo pokryte bliznami po nie leczonych ranach. "Nie byl to ktos, kogo chcialby goscic czlowiek honoru" - pomyslal Quintus, poki nie zobaczyl starannosci, z ktora nieznajomy przekraczal prog uwazajac, zeby sie nie potknac i nie przyniesc nieszczescia odwiedzanemu domowi. Jednakze nawet gdyby to uczynil, nie sprowadzilby do ich domu wiekszej tragedii. Przybyl z wiescia o smierci ojca Quintusa. -Czy to byla dobra smierc? - spytal dziadek. Gosc przytaknal. -Nadal wiec mam syna - rzekl starzec. Quintus zacisnal dlon na figurce. Ta zatrzymala sie w tancu, a jedna z pochodni z brazu oparzyla go w reke, jakby naprawde plonela. Matka, uslyszawszy wiadomosc, tak mocno scisnela wrzeciono, ze krew kapnela na welne. Otworzyla usta do krzyku, lecz wzniesiona reka starca nakazala milczenie. -Pozostaw zawodzenie wynajetym placzkom - nakazal. Byl "pater familias". Sluchano go. Nikt nigdy nie powrocil na farme nad Tybrem. Nikt nigdy nie powroci spod Carrhae. Jego ojciec spoczywal bogowie tylko wiedza gdzie, zamiast lezec w przydroznym grobie z wyrzezbionym rzymskim Orlem. Mowiono, ze zginal w powstaniu i byloby lepiej skrocic ceremonie pogrzebowe, a nawet zupelnie z nich zrezygnowac. Dziadek stal przy grobowcu w swej todze, ciemnej na znak zaloby, z odkryta twarza, choc mial jak kazdy na pogrzebie jedynego syna prawo do jej osloniecia. Quintus, z koniecznosci, rowniez tak postapil. Walczyl z rozpacza, starajac sie przekonac sam siebie, ze te zmagania znacza dla niego tyle samo, co wojny pomiedzy Mariusem a Sulla, ktore ukradly mu ojca, a ojczyznie - pokoj. "Jak dwa psy - myslal - jak kundle, walczace na ulicy o skradziony udziec tak dlugo, az zaleja sie krwia, a mieso sie zepsuje." Kiedy tylko mogl, uciekal nad rzeke. Glos, ktoremu nauczyl sie ufac, nuceniem lagodzil poniesiona przez niego strate, dodawal otuchy, gdy wracal do zimnego ogniska domowego i matki, ktorej zycie rozgorzalo goraczkowym plomieniem, niczym pochodnia tancerza, wcisnieta wkrotce w piach. Nawet dziadek pomagal w opiece nad nia. Mimo to umarla, a ciemna, zalobna toga ciazyla Quintusowi, jakby byla utkana w olowiu, a nie z welny matki. Nawet golebie nad Tybrem oplakiwaly ja swym gruchaniem. -Byla dobra, zapobiegliwa kobieta - powiedzial dziadek. - Wciaz mam syna, mojego syna. - I ziemie - dodal. Matka Quintusa sluzyla mu dobrze i kochala jego syna, lecz starzec jej nie oplakiwal. Jedyna slaboscia, jaka okazal, bylo pochowanie Decii, ktora tak mocno byla przywiazana do swojego meza, ze nie mogla bez niego zyc, miedzy drzewkami oliwnymi na ich farmie, zamiast w rodzinnym grobowcu. "Moze slyszy golebice i glosy" - pomyslal Quintus. Przynajmniej z tego mogl czerpac jakas pocieche. Dzien pozniej nadeszly rozkazy: zostali wyrzuceni z gospodarstwa. -Chodz ze mna - Quintus blagal cien majaczacy w wodzie. -Nie moge. -Odzyskam te ziemie - poprzysiagl. -Cokolwiek sie zdarzy, zobaczysz mnie znowu. Sprzedali klejnoty matki, ktore powinny zostac wlasnoscia przyszlej zony Quintusa. Wynajeli mieszkanie w jednej z "insulae" w samym Miescie. Dziadek postanowil przedstawic ich sprawe w Senacie i prosic o wstawiennictwo najpotezniejszych patrycjuszy. Rola klienta dla kogos takiego jak on - to jakby prosic urwisko o rozsypanie sie, albo kazac staremu orlowi zgiac kark. Quintus wiedzial, ze wedrowki miedzy "insula" a domem ich patrona skrocily dziadkowi zycie w tym samym stopniu, co goraczka. "Trudniej bylo byc pochlebca - pomyslal Quintus - niz przegrac pod Carrhae." Z kazdym uklonem, z kazda oddalona petycja nabieral doswiadczenia. Ich rodzina nie potrafila toczyc takiej walki. Nigdy wiecej nie zobacza gospodarstwa. Mial wrazenie, ze starzec rowniez zdaje sobie z tego sprawe. Mimo to, nigdy nie wypowiedzial tej mysli na glos. W koncu smierc zabrala dziadka. Zdazyl jeszcze pomyslec o przyszlosci wnuka - pomogl mu uzyskac stanowisko trybuna w sluzbie Krassusa. Moze bardziej gietki grzbiet Quintusa pozwoli osiagnac to, czego on nie zdolal - powrot do lask i do ich starego domu. Jesli nie, byla to honorowa sluzba lub rownie honorowa smierc. Rozbrzmialy okrzyki, przetaczajac sie echem po mokradlach, niczym dramatyczny monolog greckiego aktora. Glosy podszyte gniewem, znieksztalcone panika. Quintus blyskawicznie obrzucil wzrokiem swoj nedzny oddzial. Zolnierze siedzieli z glowami wcisnietymi miedzy kolana. Mimo ciemnosci widzial szkliste, nieobecne spojrzenia ludzi bliskich zamienienia sie w dzieci uciekajace przed groznym i nieznanym swiatem. Rufus napotkal jego wzrok i wzruszyl ramionami. Jego reka opadla na miecz. Gdyby zolnierze nie mogli, badz nie chcieli wyruszyc, jak zawsze dosiegnie ich jego ostrze. Quintus nie moglby na to pozwolic. Poza tym mogl cos zrobic - zebrac informacje i wykorzystac je tak, by choc troche przedluzyc zycie swoim ludziom. Oderwal sie od centuriona i powlokl naprzod, przy kazdym kroku wyciagajac z blota ciezkie buty, ocierajace mu obolale stopy. Rozwazal mysl pozbycia sie ich, lecz porzucil ja po chwili. Uczestnicy tej narady zapewne przywitaja go tak samo nieprzychylnie, jak zazwyczaj. Lucilius uniesie lekcewazaco brwi. Ktos inny pociagnie nosem, jakby wyczuwajac gnoj, wnoszony na sale posiedzen Senatu. Krassus wykrzywi twarz w niechetnym grymasie. Zdumiewajace, jak bliskosc smierci pomniejsza znaczenie takich gestow. Nie wytyczono "Via Principalis", nie rozbito tez porzadnego obozowiska. Quintus zastanawial sie, czy Krassus widzial kiedykolwiek potrzebe takich dzialan, nawet wtedy, gdy byl zwyciezca. Ktos podjal bez przekonania probe ustawienia namiotu prokonsula. Wykrzywiony opieral sie teraz o jakis krzak i na wpol zatopione drzewo, zdajac sie chybotac przy kazdym glosniejszym okrzyku zasiadajacych w srodku dowodcow. Nawet Orzel, pozostawiony na strazy, wydawal sie zwieszac skrzydla ze wstydu. Jedno przekonywalo Quintusa, by zblizyc sie do prokonsula, otoczonego przez patrycjuszy, ktorych spojrzenia przypominaly mu czasy, gdy plaszczyl sie jako klient na Palatynacie. Uwazal mianowicie, ze cala ta nikczemnosc i hanba byla w takim samym stopniu "Rzymem" czy "prokonsulem", jak bezimienny grubas, tarzajacy sie w upojeniu w alei miasta, byl Pontifexem Maximusem. Wszyscy przeciez kiedys umra. Bylby zgubiony, gdyby teraz dostrzegal oblude arystokraci, w tej ostatniej godzinie smierci. Prostujac ramiona, jak przystalo trybunowi, odgarnal pole zalosnego namiotu, wyprezyl sie w salucie... ...I zajrzal wprost w czelusci Hadesu. Na polu bitwy pod Carrhae wydawalo mu sie, ze jest swiadkiem "nefas" - niewyslowionego, niezrozumialego zla: ucieczka Rzymian byla wrecz bezbozna. "Nefas" nie oznaczalo po prostu masakry - tak mozna bylo okreslic wczesniejsza kampanie Krassusa przeciwko Spartakusowi i oczekiwac boskiej kary. Ale ta... ta zdrada! Surena stal spokojnie, podczas gdy jeden z jego ludzi - choc Quintus gotow byl zalozyc sie o ziemie, ktorej juz nie mial, ze ksiaze sam moglby to powiedziec doskonala lacina - konczyl tlumaczyc slowa swego wladcy: -...I oferuje wam rozejm i przyjazn w imieniu Orodesa, Wielkiego Krola... Ze strony zgromadzonych oficerow rozlegly sie uragliwe okrzyki, zagluszajace kolejne partyjskie tytuly. -...w zamian za zlozenie broni. Krassus zerwal sie na rowne nogi. Mial szescdziesiat lat i wszystko, co najlepsze: jedzenie, wino, ochrone. Czemuz wiec nie mialby sie prezentowac jak dobrze zakonserwowana, stara mumia? Teraz smutek i - Quintus musial to przyznac - strach sprawily, ze wygladal starzej o cale lata od dziadka Quintusa, gdy ten lezal na lozu smierci. Pochodnia przygasla, po czym rozblysla