Strona 1 Strona 2 Spis treści Historia 5 PAŃSTWO 67 KRAJ 93 LUDZIE 123 ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA 147 EDUKACJA 165 ISRAEL MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS NAUKA I TECHNOLOGIA 185 GOSPODARKA 203 AMBASADA IZRAELA W WARSZAWIE KULTURA 245 Książkę można otrzymać kontaktując się z Ambasadą Izraela POŚRÓD NARODÓW ŚWIATA 327 w Warszawie lub na stronie internetowej www.israel.pl Strona 3 Historia Czasy biblijne 8 Okres Drugiej Świątyni – powrót do Syjonu 14 Obca dominacja 21 Państwo Izrael 36 Proces pokojowy 50 Najważniejsze daty 57 Strona 4 Historia Kraj Izrael (Erec Izrael) jest dla Żydów kolebką istnie- nia. To miejsce związane z najważniejszymi wydarze- niami długiej historii narodu, z której dwa tysiące lat opisano w Biblii; tutaj formowała się jego kulturowa, religijna i narodowa tożsamość. Łączność z Krajem została utrzymana przez stulecia, nawet wtedy, gdy większość narodu musiała udać się na wygnanie. W ciągu wieków rozproszenia Żydzi nigdy nie przecięli i nie zapomnieli o swojej więzi z Ziemią. Dzięki założeniu Państwa Izrael w roku 1948 Żydzi odzyskali utraconą 2000 lat wcześniej możliwość sa- mostanowienia. Fragment ilustrowanej późnośredniowiecznej (wg tłumaczenia z Biblii Tysiąclecia): mapy plemion Izraela Na dawne dni sobie wspomnij. dzięki uprzejmości R. Ben-Haima Rozważajcie lata poprzednich pokoleń Strona 5 8 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 9 CZASY BIBLIJNE Exodus z Egiptu (ok. 1300 p.n.e.) Niech cię Pan błogosławi pozostawił trwałe piętno na naro- i strzeże. Niech Pan Patriarchowie dowej pamięci Żydów i jest po dziś rozpromieni oblicze swe Początki udokumentowanej historii Żydów sięgają dzień uniwersalnym symbolem wy- nad tobą, niech cię obdarzy 4000 lat wstecz (ok. 1700 p.n.e.) i  dotyczą patriar- zwolenia i wolności. Co roku, świę- swą łaską. Niech zwróci chów − Abrahama, jego syna Izaaka i wnuka Jakuba. tując Pesach, Szawuot (Zielone ku tobie oblicze swoje Dokumenty pochodzące z okresu 2000–1500 lat p.n.e. Świątki), Sukkot (święto Namiotów, i niech cię obdarzy odkryte w Mezopotamii, potwierdzają opisy wędrow- Kuczki) Żydzi wspominają tamte pokojem. nego trybu życia plemion, które odnajdu- wydarzenia. (Księga Liczb 1, 24–26) jemy w Biblii. Księga Rodzaju zdaje relację z opuszczenia przez Abrahama kraju Ur, W  ciągu kolejnych dwustu lat rządzonego przez Chaldejczyków, i  jego Izraelici podbili większość Ziemi Ka- wędrówki do Kanaanu, dokąd został we- naan i  zajęli się uprawą roli oraz zwany, by zebrać lud wierzący w jednego rzemiosłem, krzepnąc społecznie Boga. i  gospodarczo. Czasy względnego Kiedy w Ziemi Kanaan zapanował głód, spokoju przeplatały się z  okresami Jakub (Izrael) i jego 12 synów wraz z ro- wojny. Gromadzono się wówczas dzinami osiedli w  Egipcie, gdzie ich po- wokół przywódców zwanych sę- tomkowie zostali sprowadzeni do roli dziami, wybieranych spośród ludu niewolników i zmuszeni do pracy. ze względu na zdolności polityczne i doświadczenie w walce. Wyjście i Osiedlenie W  obliczu zagrożenia ze strony Po czterystu latach zniewolenia Izra- Filistynów (żeglarskiego ludu z Azji elici zostali wyzwoleni przez Mojżesza. Mniejszej, który osiedlił się na wy- Biblia opisuje, jak Mojżesz został wybra- brzeżu Morza Śródziemnego) taka ny przez Boga, aby wyprowadzić swój plemienna organizacja wykazywała lud z Egiptu z powrotem do Ziemi Izra- nieuniknione słabości. Potrzebny ela, obiecanej jego pradziadom. Podczas był władca, który zjednoczyłby ple- Niewielki srebrny zwój czterdziestoletniej tułaczki na pustyni miona i  zapewnił trwałość rządów z VII wieku p.n.e, znaleziony w Jerozolimie, zawierający Mojżesz dłuta Synaj, która pozwoliła przekuć plemiona poprzez dziedziczenie. błogosławieństwa kapłańskie Michała Anioła. w Naród, Żydzi otrzymali Torę (Pięcioksiąg) zawierają- z Księgi Liczb; prawdopodobnie Rzym, Bazylika najstarszy zachowany fragment św. Piotra cą 10 przykazań i stanowiącą podstawę ich monote- egzemplarza Biblii. w okowach. istycznej wiary. Izraelski Urząd DS. Starożytności Strona 6 10 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 11 Królestwo Izraela Panowanie pierwszego króla Saula (ok. 1020 p.n.e.) komentarzy moralnych na temat życia narodu. Wiele z ich obja- stanowi pomost między luźną organizacją plemienną wień, spisanych prozą i wierszem, trafiło do kanonu biblijnego. a  potężną monarchią utworzoną przez jego Trwałe, uniwersalne znaczenie przesłań proroków wynika z  ich następcę, Dawida. nacisku na fundamentalne ludzkie wartości. Słowa Izajasza (Iz 1, 17) „Zaprawiajcie się w dobrem! Troszczcie się o sprawiedliwość, Królestwo Dawida (ok. 1004–965 p.n.e.) wspomagajcie uciśnionego, oddajcie słuszność sierocie, w obro- stało się ważną siłą w regionie, nie tylko dzię- nie wdowy stawajcie!” wciąż inspirują dążenia ludzkości do spra- ki pomyślnym ekspedycjom militarnym, ale wiedliwości społecznej. też umiejętności zawierania sojuszy z okolicz- nymi państwami. Po ostatecznym pobiciu Fili- stynów jego władza rozciągała się od Morza Czerwonego i granic Egiptu po brzeg Eufratu. mon zapewnił Izraelowi pokój i  wprowadził go do Dawid zjednoczył 12 plemion Izraela, ustano- grona największych ówczesnych potęg. Rozwinął han- wił instytucję monarchii, a centrum życia na- del zagraniczny, a także wydobycie miedzi i wytop me- rodowego uczynił swoją stolicę, Jerozolimę. tali. Wybudował wiele nowych miast, inne zaś uforty- Tradycja biblijna opisuje króla jako muzyka fikował i rozbudował. Ukoronowaniem osiągnięć króla Kilkucentymetrowy owoc i  poetę, przypisując mu autorstwo licznych była świątynia w Jerozolimie, która stała się ośrodkiem granatu wykonany z kości psalmów. religijnego i politycznego życia narodu. Tradycja biblij- słoniowej, ze starohebrajską inskrypcją, pochodzący na przypisuje Salomonowi autorstwo Księgi Przysłów prawdopodobnie z Pierwszej Po Dawidzie tron objął jego syn Salomon oraz Pieśni nad Pieśniami. Świątyni w Jerozolimie. Ok. VIII wiek p.n.e. (ok. 965–930 p.n.e.), który wzmocnił jeszcze Muzeum Izraela, państwo. Dzięki sojuszom z  okolicznymi Okres podzielonej monarchii Jerozolima władcami i  politycznym małżeństwom Salo- Końcówka panowania Salomona została naznaczo- na niezadowoleniem części ludności, zmuszonej po- nosić koszty realizacji ambitnych planów władcy. Co Prorocy: charyzmatyczni religijni mędrcy, postrzegani jako wy- więcej, faworyzowanie jego własnego plemienia różnieni darem objawienia. Nauczali w okresie monarchii, jeszcze wzmacniało antagonizmy i  separatystyczne dążenia przez ok. stulecie po zniszczeniu Jerozolimy w 586 roku p.n.e. pozostałych grup. Po śmierci Salomona (930 p.n.e.) Zarówno występując w  roli królewskich doradców religijnych, bunt dziesięciu północnych plemion doprowadził do moralnych i  politycznych, jak i  krytykując władców na gruncie podziału państwa na królestwo Izraela na północy prymatu osobistego związku każdej osoby z Bogiem, prorocy kie- i królestwo Judy na południu, na terytorium plemion rowali się zasadą sprawiedliwości i  byli autorami wpływowych Benjamina i Judy. Strona 7 12 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 13 W ciągu ponad dwustu lat istnienia królestwa Izraela ze stolicą w  Samarii rządziło nim 19 królów. Królestwo Judy przetrwało czterysta lat, a  wła- dzę w Jerozolimie sprawowało 19 ko- lejnych potomków króla Dawida. Ekspansja imperiów asyryjskiego i  babilońskiego przyniosła kres naj- Pieczęć z Megiddo z inskrypcją Shemy, sługi Jeroboama, pierw Izraelowi, a po nim Judzie. Króle- króla Izraela stwo Izraela zostało podbite przez Izraelski Urząd DS. Starożytności Asyryjczyków w 722 roku p.n.e., a jego ludność wygnana i  rozproszona. Po- nad sto lat później, w 586 roku p.n.e., król Babilonii Nabuchodonozor II zajął królestwo Judy, burząc Jerozolimę i Świątynię oraz upro- wadzając większość mieszkańców. Nad rzekami Babilonu, Pierwsze wygnanie (586–538 p.n.e.) rys. E.M. Lilien Babiloński najazd położył kres erze Pierwszej Świąty- ni, ale nie zerwał poczucia łączności Żydów z Krajem Izraela. Siedząc nad rzekami Babilonu przysięgali pa- miętać o  swojej ojczyźnie: „Jeruzalem, jeśli zapomnę o  tobie, niech uschnie moja prawica! Niech język mi przyschnie do podniebienia, jeśli nie będę pamiętał o tobie, jeśli nie postawię Jeruzalem ponad największą moją radość” (Ps 137, 5–6). Zesłanie do Babilonii, które nastąpiło po zburzeniu pierwszej świątyni (586 p.n.e.) stanowi jednocześnie początek żydowskiej Diaspory. Judaizm wytworzył reli- gijne ramy i  zasady funkcjonowania poza granicami Kraju, dzięki czemu możliwe stało się przetrwanie na- rodu i zachowanie żywej duchowej tożsamości. Strona 8 14 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 15 OKRES DRUGIEJ ŚWIĄTYNI żydowską teokracją. Kiedy ci panujący w Syrii władcy, POWRÓT DO SYJONU chcąc narzucić grecką kulturę i  zwyczaje, zabronili praktykowania judaizmu i  zbezcześcili Świątynię, wy- Okres perski i hellenistyczny buchło powstanie. (538–142 p.n.e.) Dekret perskiego króla Cyrusa II, pogromcy imperium Dynastia Machabeuszy (142–263 p.n.e.) babilońskiego (w 538 p.n.e.), umożliwił powrót do Zie- Dowodzeni przez kapłana Matatiasza Hasmone- mi Izrael około 50 tys. Żydów, prowadzonych przez usza, a potem jego syna Judę Machabeusza żydowscy Zorobabela, potomka rodu Dawida. Niecałe sto lat powstańcy weszli do Jerozolimy i z powrotem poświę- później do Ziemi Izraela dotarła druga fala powrotu cili świątynię (164 p.n.e.). Wydarzenia te upamiętnia- pod wodzą proroka Ezdrasza. W ciągu kolejnych czte- ne są każdego roku podczas święta Chanuki. rystu lat Żydzi cieszyli się różnymi stopniami autonomii pod panowa- Dzięki kolejnym zwycięstwom Machabeuszy w  147 niem perskim (538–333 p.n.e.), a póź- roku p.n.e. Seleucydzi przywrócili autonomię Judei, jak niej helleńskich dynastii Ptolemeuszy nazywano wówczas Ziemię Izraela. Upadek królestwa i Seleucydów (332–142 p.n.e.). Seleucydów w  129 roku p.n.e. zaowocował niepodle- głością żydowskiego państwa. Pod rządami dynastii Ma- Repatriacja pod wodzą kapłana chabeuszy, które trwały około 80 lat, królestwo odzyska- Ezdrasza, budowa Drugiej Świątyni ło granice z czasów Salomona, wzmocniły się żydowskie w miejscu ruin poprzedniej, odbudo- instytucje państwowe i rozkwitło życie religijne. wa i wzmocnienie murów obronnych Jerozolimy oraz ustanowienie Wyso- Masada: ponad 1000 żydowskich mężczyzn, kobiet i  dzieci, kiego Zgromadzenia (Kneset ha-Ge- którzy uszli cało ze zburzonej Jerozolimy, zajęło i umocniło kom- dola) jako najwyższej żydowskiej wła- pleks pałacowy wybudowany przez króla Heroda na szczycie Ma- dzy religijnej i  sądowniczej, dały po- sada w  pobliżu Morza Martwego. Przez trzy lata bronili się czątek nowej epoce, zwanej Okresem tam przed kolejnymi szturma- Drugiej Świątyni. Juda, pozostając mi Rzymian. Kiedy napastni- Achaszwerosz-Kserkses, jeden częścią imperium perskiego, rządzo- kom udało się wreszcie wspiąć w wielkich perskich królów, przedstawiony na płaskorzeźbie na była przez najwyższego kapłana na szczyt i pokonać mury Ma- ściennej w pałacu w Persepolis i radę starszych w Jerozolimie. sady, odkryli, że obrońcy wraz W  wyniku podbojów Aleksandra z  rodzinami woleli samobój- Wielkiego w 332 roku p.n.e. Juda znalazła się pod rzą- czą śmierć niż niewolę. dami helleńskiej dynastii Seleucydów, ale pozostała Strona 9 16 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 17 Dzieje menory Złota Menora (pięcioramienny świecznik) była jed- nym z głównych przedmiotów obrzędowych w Świą- tyni Króla Salomona w starożytnej Jerozolimie. Poprzez wieki w  niezliczonych miejscach i  różnorodnych for- mach funkcjonowała jako symbol żydowskiego dzie- dzictwa i tradycji. Menora na monecie machabejskiej z I wieku p.n.e. (Izraelski Urząd ds. Starożytności) Menora na dwóch fragmentach tynku z I wieku n.e., znalezionych w żydowskiej dzielnicy w Jerozolimie (Izraelskie Towarzystwo Archeologiczne) Motyw menory na mozaice podłogowej w synagodze z V–VI wieku n.e., Jerycho (Izraelski Urząd ds. Starożytności) Menora stojąca w pobliżu Knesetu, autorstwa Benno Elkana (Biuro Prasowe Rządu (BPR) / F. Cohen) Menora na Łuku Tytusa w Rzymie Strona 10 18 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 19 Pod panowaniem rzymskim rze żydowskich praw i tradycji, spisanym ok. 400 roku. Na Talmud (63 p.n.e.–313 n.e.) składają się Miszna – spisane po raz pierwszy około 210 roku pra- Rzymianie, którzy zastąpili Seleucydów w roli regio- wo zwyczajowe, oraz Gemara – komentarze do Miszny. Aby za- nalnej potęgi, pozostawili w  rękach machabejskiego pewnić praktyczne wskazówki co do zasad Halachy, począwszy króla Hirkana II ograniczoną władzę, podporządkowu- od I i II wieku uczeni teologowie tworzyli zwięzłe, uporządkowa- jąc go jednak rzymskiemu guberna- ne wyciągi. Wśród tych kodyfikacji za jedną z  najważniejszych torowi w  Damaszku. Żydzi byli do uważany jest Szulchan Aruch, napisany przez Józefa Karo w Safed nowych władz nastawieni wrogo w XVI wieku. i  w  kolejnych latach miały miejsce liczne bunty. Ostatnią próbę przy- wrócenia rodzimej dynastii dawnej biciel kultury grecko-rzymskiej, rozpoczął wielkie prace potęgi podjął Antygon, którego klę- budowlane: założył miasta Cezarea i Sebaste (dzisiej- ska i śmierć z rąk Rzymian w 40 ro- szy Nablus), zbudował fortece Herodion i Masada. ku p.n.e. oznaczała koniec rządów Przebudował także Świątynię, tak że stała się jedną Machabeuszy. Ziemia Izraela stała się z  najwspanialszych budowli swego czasu. Pomimo jedną z  prowincji Imperium Rzym- wielu osiągnięć Herodowi nie udało się zdobyć zaufa- Świątynia Heroda – fragment makiety skiego. nia i poparcia swoich poddanych. Jerozolimy w okresie Drugiej Świątyni Dzięki uprzejmości Muzeum Izraela w Jerozolimie W  37 roku p.n.e. Herod, zięć Hir- Herod Wielki zmarł w 4 roku p.n.e.; dziesięć lat póź- kana II, został mianowany przez Rzy- niej Judea znalazła się pod bezpośrednią władzą Rzy- mian królem Judei. Dzięki przyznaniu mu. Rosnące niezadowolenie z  powodu wzrastającej niemal pełnej autonomii w  sprawach wewnętrznych rzymskiej opresji wywoływało co jakiś czas rozruchy, stał się jednym z  najpotężniejszych władców we które w 66 roku n.e. przerodziły się w powstanie. Prze- wschodniej części Imperium Rzymskiego. Herod, wiel- ważające siły rzymskie pod wodzą Tytusa w końcu za- triumfowały, w 70 roku n.e. zrównując z ziemią Jero- zolimę, zaś w 73 roku n.e. zdobywając ostatni punkt Halacha to zbiór praw, które kierują żydowskim życiem na całym oporu Żydów – Masadę. świecie od czasów biblijnych. Dotyczą one obowiązków religij- nych, których Żydzi muszą przestrzegać zarówno w relacjach z in- Całkowite zniszczenie Jerozolimy, wraz z  Drugą nymi, jak i podczas rytuałów religijnych. Reguluje wszystkie w za- Świątynią, było dla Żydów katastrofą. Według ówczes- sadzie dziedziny ludzkiego życia: narodziny i małżeństwo, radość nego historyka Józefa Flawiusza, setki tysięcy Żydów i żałobę, rolnictwo i handel, etykę i teologię. Chociaż ma swoje straciły życie podczas oblężenia Jerozolimy i w innych korzenie w Biblii, Halacha opiera się głównie na Talmudzie – zbio- miastach, tysiące sprzedano w niewolę. Strona 11 20 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 21 Ostatni, krótki okres żydowskiej nieza- OBCA DOMINACJA leżności, związany jest z powstaniem pod wodzą Szymona Bar Kochby w 132 roku Panowanie bizantyjskie n.e., podczas którego Żydzi zdobyli Jero- (313–636) zolimę i Judeę. Przygniatająca przewa- Pod koniec IV wieku, po przyjęciu ga Rzymian sprawiała jednak, że wynik chrześcijaństwa przez cesarza Konstanty- tego starcia mógł być tylko jeden. Trzy na (313 rok n.e.) i utworzeniu Cesarstwa lata później, zgodnie z  rzymskim zwy- Bizantyjskiego, Ziemia Izraela była w więk- czajem wojennym Wzgórze Świątynne szości krajem chrześcijańskim. W  świę- Rzymska moneta wybita po zniszczeniu Jerozolimy zostało zaorane, Judea przemianowana tych miejscach chrześcijaństwa w Jerozo- Bazylika Grobu Pańskiego w 70 roku n.e., z inskrypcją na Palestynę, a Jerozolima – na Aelia Ca- limie, Betlejem i  Galilei budowano ko- I. Sztulman IVDAEA CAPTA (Judea zdobyta) pitolina. ścioły, w całym kraju powstawały również Izraelski Urząd DS. Starożytności klasztory. Żydzi stracili dotychczasową Choć Świątynia została zburzona, a Je- względną autonomię, nie mogli także rozolima spalona do cna, Żydzi i judaizm zajmować stanowisk publicznych. Zaka- przetrwali konfrontację z Rzymem. San- zano im wstępu do Jerozolimy – z wyjąt- hedryn, najwyższa władza sądownicza kiem jednego dnia w  roku (Tisza B’aw i  legislacyjna (kontynuacja Wielkiego – dziewiąty dzień miesiąca Aw), kiedy Zgromadzenia), w 70 roku n.e. zebrał się opłakiwano zniszczenie Świątyni. ponownie w Jawne, a  później w  Tybe- riadzie. Naród żydowski, pozbawiony Najazd Persów w 614 roku spotkał się jednoczącego wpływu państwa i Świąty- ze wsparciem ze strony Żydów, motywo- ni, podnosił się jednak stopniowo, zasila- wanych mesjanistycznymi nadziejami wy- ny od czasu do czasu powracającymi zwolenia. W  podzięce za pomoc przy- Tetradrachma wybita w trzecim uchodźcami. Życie społeczne i instytucjo- znano im kontrolę nad Jerozolimą, którą roku powstania Bar Kochby, nalne odradzało się, kapłanów zastąpili utrzymali jednak tylko trzy lata. W  629 Mozaiki z V wieku n.e. z napisem: „Szymon/Za wolność w Bazylice Rozmnożenia Chleba Jerozolimy” rabini, a  nowymi centrami żydowskich roku wojska Bizancjum odbiły miasto, w Tabdze Izraelski Urząd DS. Starożytności społeczności stały się synagogi, o  czym a  żydowskich mieszkańców ponownie Izraelski Urząd DS. Starożytności świadczyć mogą ich ruiny między innymi wygnano. w  Kafarnaum, Korozain, Bar’am czy Gamli. Elementem spajającym wszystkich Żydów była Halacha, przekazywany z pokolenia na pokolenie zbiór żydowskich praw religijnych. Strona 12 22 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 23 Panowanie Arabskie (636–1099) nym, pogorszyły ich status prawny i ograniczyły swo- bodę przestrzegania rytuałów religijnych. Nowy wyso- ki podatek od ziemi rolnej zmusił wielu z nich do prze- niesienia się z terenów wiejskich do miast, ale nie po- prawiło to znacząco ich sytuacji. Na skutek wzmagają- cej się dyskryminacji społecznej i  gospodarczej wielu Żydów opuściło kraj. W końcu XI wieku żydowska spo- łeczność w Ziemi Izraela była więc nie tylko znacząco uszczuplona, ale utraciła również wiele ze swej organi- zacyjnej i religijnej spójności. Kopuła Krzyżowcy (1099–1291) na Skale, meczet Na kolejne dwieście lat kraj został opanowany przez zbudowany krzyżowców, którzy w  odpowiedzi na apel papieża w VII wieku na Wzgórzu Urbana II przybyli tu z Europy, by odbić Ziemię Świętą Świątynnym z rąk niewiernych. W lipcu 1099 roku, po trwającym (Haram asz-Szarif) w Jerozolimie pięć tygodni oblężeniu, rycerze pierwszej krucjaty i cią- przez Kalifa gnący za nimi motłoch wkroczyli do Jero- Abd-al-Malika. zolimy, masakrując większość niechrze- I. Sztulman ścijańskich mieszkańców. Żydzi bronili Arabskie panowanie w  Ziemi Izraela rozpoczęło się swojej dzielnicy, barykadując się w syna- cztery lata po śmierci Mahometa (632 r.) i utrzymało się gogach, ale ostatecznie ginęli w płomie- przez ponad cztery stulecia. Kalifowie, rządzący naj- niach lub byli sprzedawani do niewoli. pierw z Damaszku, a potem z Bagdadu i Egiptu, przy- Przez następne kilkadziesiąt lat krzyżow- wrócili Żydom prawo osiedlania się w Jerozolimie. Spo- cy rozciągali swoje panowanie na resztę łeczność żydowska otrzymała status dhimmi – chronio- kraju – poprzez układy i  pakty, głównie nych prawem nie-muzułmanów. Status ten gwaranto- jednak w  drodze krwawych podbojów. Pieczęć króla Jerozolimy wał bezpieczeństwo, respektowanie prawa własności Łacińskie państwa krzyżowców pozostały jednak orga- Izraelski Urząd i wolność wyznania w zamian za opłacanie specjalnego nizmami stworzonymi przez nielicznych najeźdźców, DS. Starożytności podatku pogłównego i od nieruchomości. trzymających się ufortyfikowanych miast i zamków. Restrykcje wprowadzone wobec nie-muzułmanów w  717 roku ograniczyły rolę Żydów w  życiu publicz- Strona 13 24 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 25 Kiedy krzyżowcy otworzyli szlaki podróżne z Euro- Pod panowaniem ottomańskim py, do Ziemi Świętej zaczęli przybywać pielgrzymi, (1517–1917) a wraz z nimi coraz więcej powracających do swej oj- Podbój przez Turków Osmańskich (1517 r.) przyniósł czyzny Żydów. Dokumenty z  epoki wspominają na podział Ziemi Izraela na cztery dystrykty, administracyj- przykład o  grupie około trzystu rabinów z  Francji nie podporządkowane Damaszkowi i rządzone z Istam- i Anglii, z których część osiedliła się w Akce, część zaś bułu. U zarania ery ottomańskiej żyło tam około 1000 w Jerozolimie. żydowskich rodzin – głównie w Jerozolimie, Nablusie, Hebronie, Gazie, Safed i w wioskach w Galilei. Byli to Kiedy muzułmańska armia Saladyna pokonała krzy- zarówno potomkowie Żydów, którzy zawsze zamiesz- żowców w 1187 roku, Żydzi odzyskali część swobód, kiwali Ziemię Izraela, jak też imigranci z  Północnej w tym prawo do osiedlania się w Jerozolimie. Po śmier- Afryki i Europy. ci Saladyna w  1193 roku krzyżowcy odzyskali część ziem, jednak kontrola nad nimi pozostała ograniczona Nowe, prężne rządy – za panowania Sulejmana do sieci warownych zamków. Wspaniałego (1520–1566) – przyniosły rozwój kraju i  wzrost żydowskiej imigracji. Część nowo przybyłych Ostateczny cios władzy krzyżowców zadali w 1291 osiedlała się w Jerozolimie, ale większość trafiała do Sa- roku Mamelucy, wywodząca się z  niewolników i  jeń- fed, gdzie w połowie XVI wieku populacja Żydów wy- ców wojennych formacja wojskowa, która doszła do nosiła już około 10 tys. osób. Miasto stało się świetnie władzy w Egipcie. prosperującym ośrodkiem produkcji i  handlu tkanina- mi, a także znanym centrum życia intelektualnego. Państwo Mameluków (1291–1516) W tym okresie rozkwitła też kabała (mistyka żydow- Ziemia Izraela pod panowaniem Mameluków stała ska), zaś tworzone przez uczonych z Safed komenta- się peryferyjną prowincją zarządzaną z  Damaszku. rze do żydowskiego prawa, zebrane w Szulhan Aruch, Akka, Jafa i  inne porty zostały zniszczone w  obawie rozpowszechniły się wśród całej Diaspory. przed kolejnymi krucjatami, przez co zamarł zarówno morski, jak i lądowy handel. W późnym średniowieczu Stopniowy upadek imperium ottomańskiego oznaczał większość miast popadła w ruinę, znaczna część Jero- dla Ziemi Izraela postępującą marginalizację i zaniedba- zolimy opustoszała, a  niewielka społeczność żydow- nie. Pod koniec XVIII wieku większość kraju należała do ska żyła w ubóstwie. Schyłek panowania Mameluków zarządzających z  daleka właścicieli ziemskich, którzy był czasem upadku, wstrząsów politycznych i gospo- dzierżawili ziemię zubożałym rolnikom, gnębionym darczych, epidemii, plag szarańczy i  druzgocących przez system podatkowy tyleż ciężki, co niejasny. Wycię- trzęsień ziemi. to wspaniałe lasy Galilei i masywu Karmel, pustynia i mo- kradła pochłaniały ziemie do niedawna rolnicze. Strona 14 26 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 27 Czasy nowożytne Polityczny syjonizm pojawił się w  odpowiedzi na nieustające W  XIX wieku średniowieczne zacofanie stopniowo prześladowania i  dyskryminację Żydów we Wschodniej Europie ustępowało przed pierwszymi oznakami postępu. Za- oraz wzrastające rozczarowanie rozwojem emancypacji na Za- chodnie potęgi rozpoczęły walkę o pozycję w regionie, chodzie. Proces ten ani nie położył bowiem kresu dyskryminacji, często poprzez działalność misyjną. Brytyjscy, francu- ani nie przyniósł integracji z  tamtejszymi społeczeństwami. scy, rosyjscy i amerykańscy archeolodzy rozpoczęli ba- Te przyczyny legły u podstaw założenia Organizacji Syjonistycznej dania nad czasami biblijnymi. Wielka Brytania, Francja, (1897 r.) podczas Pierwszego Kongresu Syjonistycznego zwołane- Rosja, Austria i Stany Zjednoczone otworzyły konsulaty go przez Teodora Herzla w szwajcarskiej Bazylei. Na program ru- w Jerozolimie. Ustanowiono regularne połączenia pa- chu syjonistycznego składały się elementy ideologiczne i  prak- rowcowe z Europą, zbudowano sieć pocztową i tele- tyczne wspierające powrót Żydów do Ziemi Izraela, odrodzenie graficzną oraz pierwszą drogę łączącą Jerozolimę społecznego, kulturowego, gospodarczego i  politycznego życia z Jafą. Otwarcie Kanału Sueskiego przyśpieszyło po- narodu, rozwój uznanej międzynarodowo i  prawnie ojczyzny wrót regionu do roli skrzyżowania dróg handlowych w historycznej kolebce narodu, gdzie Żydzi byliby wolni od prze- z trzech kontynentów. śladowań i mogli kultywować swoją tożsamość. W wyniku tych przemian sytuacja zamieszkałych tu Żydów powoli się poprawiała, a  ich liczba znacząco ju, zakładając nowe rolnicze osady. Hebrajski, długo wzrosła. W połowie stulecia przeludnienie w murach zarezerwowany dla liturgii i literatury, odrodził się jako Jerozolimy skłoniło Żydów do budowy pierwszego język użytkowy. Wszystko to przygotowało grunt dla osiedla poza Starym Miastem (1860 r.), które, wraz ruchu syjonistycznego. z kolejnymi siedmioma zbudowanymi w ciągu następ- nych 25 lat, stanowiło zaczątek nowego miasta. Około Dwie wielkie fale porwanych syjonistyczną ideologią 1870 roku Żydzi stanowili znaczną część populacji Je- Żydów z Europy Wschodniej przybyły do kraju pod ko- rozolimy. Skupowali też ziemię uprawną w całym kra- niec XIX i na początku XX wieku. Ci pionierzy, przeko- nani, że odrodzenie ojczyzny musi dokonać się po- przez uprawę ziemi, odzyskiwali nieużytki i budowali Syjonizm, narodowy ruch wyzwolenia Żydów, bierze swą nazwę nowe osady, kładąc fundament pod to, co wkrótce od słowa Syjon (dawna nazwa Jerozolimy), która jest tradycyjnym miało stać się kwitnącą gospodarką rolną. synonimem Jerozolimy i Ziemi Izraela. Idea syjonizmu – odrodze- nia narodu żydowskiego w  ojczyźnie przodków – ma korzenie Nowo przybyli stawali w  obliczu wyjątkowo trud- w nieustannej tęsknocie i poczuciu głębokiego związku z Ziemią nych warunków: wrogiego nastawienia ottomańskiej Izraela, które przez stulecia były istotnym elementem żydowskie- administracji, zawodnej komunikacji i transportu, ma- go życia w Diasporze. larycznych bagien, nieuprawianej od wieków gleby. Strona 15 28 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 29 Możliwości zakupu gruntów ornych były wschód od rzeki Jordan. Obszar ten, stanowiący trzy ograniczone, a jakakolwiek budowa wy- czwarte terytorium mandatowego, stał się ostatecznie magała specjalnego zezwolenia wyda- Haszemickim Królestwem Jordanii. wanego tylko w Istambule. Wszystko to utrudniało rozwój kraju, ale go nie za- Imigracja trzymywało. W chwili wybuchu pierwszej Wpływy syjonizmu oraz brytyjskie poparcie dla syjo- wojny światowej (1914 r.) w Ziemi Izraela nistycznych aspiracji, wyrażone przez ministra spraw mieszkało 85 000 Żydów, podczas gdy zagranicznych Lorda Balfoura w 1917 roku, zaowoco- w początkach XVI wieku było ich zaled- wały kolejnymi falami emigrantów między 1919 wie 5000. a  1939 rokiem. Każda kolejna grupa wnosiła wkład w  inny aspekt życia rozwijającej się społeczności ży- W  grudniu 1917 roku siły brytyjskie dowskiej. Blisko 35 000 Żydów, w większości z Rosji, pod dowództwem generała Allenby’ego którzy przybyli pomiędzy 1919 i 1923 rokiem wywarło Teodor Herzl wkroczyły do Jerozolimy, kładąc kres znaczący i długofalowy wpływ na charakter i organi- Centralne Archiwum czterem stuleciom ottomańskich rządów. zację społeczeństwa. Pionierzy ci położyli fundamenty Syjonistyczne Integralną częścią armii brytyjskiej był Le- pod rozbudowaną infrastrukturę gospodarczą i socjal- gion Żydowski, złożony z trzech batalio- ną, rozwinęli rolnictwo, stworzyli wyjątkowe, wspól- nów, w  których służyło kilka tysięcy ży- notowe i  spółdzielcze formy wiejskich osad – kibuce dowskich ochotników. i moszawy. Stanowili także siłę roboczą potrzebną do budowy domów i dróg. Mandat brytyjski (1918–1948) W lipcu 1922 roku Liga Narodów po- Następna fala, z lat 1924–1932, liczyła około 60 000 wierzyła Wielkiej Brytanii Mandat nad ludzi, głównie z  Polski, i  znacząco wzbogaciła życie Palestyną (jak nazywano wówczas ten miejskie. Ci imigranci osiedlili się głównie w Tel Awiwie, kraj). Uznając historyczny związek naro- Hajfie i Jerozolimie. Zakładali małe firmy, przedsiębior- du żydowskiego z tą krainą, Liga wyzna- stwa budowlane, niewielkie fabryki. Ostatnia przed czyła Wielkiej Brytanii zadanie stworzenia drugą wojną światową wielka fala emigracji, licząca żydowskiej ojczyzny w  Palestynie Erec około 165 000 osób, ruszyła po dojściu Hitlera do wła- Izrael (Ziemi Izraela). Dwa miesiące póź- dzy w Niemczech. Przybysze, wśród których było wielu niej, we wrześniu 1922 roku, Rada Ligi uczonych i  specjalistów, stanowili pierwszą dużą mi- Narodów i Wielka Brytania zdecydowały, grację z Europy Zachodniej i Środkowej. Ich wykształce- Sir Herbert Samuel, pierwszy Brytyjski Wysoki że ustalenia co do żydowskiej siedziby nie, umiejętności i  doświadczenie przyczyniły się do Komisarz ds. Palestyny narodowej nie będą dotyczyć terenów na rozwoju życia gospodarczego, poprawy infrastruktury Strona 16 30 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 31 w mieście i na wsi oraz zwiększenia różnorodności ży- Kultura cia kulturalnego narodu. Stopniowo powstawała kultura cha- rakterystyczna dla społeczności żydow- Administracja skiej w  Ziemi Izraela. Sztuki plastyczne, Brytyjskie władze mandatowe przyznały Żydom muzyka i taniec rozwijały się wraz z otwie- i  Arabom autonomię w  dziedzinie spraw wewnętrz- raniem profesjonalnych szkół i  studiów. nych. Powołując się na to prawo społeczność żydow- Nowe galerie i  sale koncertowe zapew- ska (Jiszuw) wybrała w 1920 roku ciało samorządowe, niały miejsce dla wystaw i  występów, składające się z przedstawicieli poszczególnych partii. przygotowanych dla wyrobionej publicz- Miało ono zbierać się raz do roku, by podsumować ności. Premiera sztuki, wydanie nowej Zbiorniki swoją działalność i wybrać realizującą jego polityczne książki lub retrospektywa prac lokalnego malarza były odparowujące w fabryce i programowe wytyczne Radę Narodową (Wa’ad Leu- natychmiast odnotowywane w prasie i stawały się te- Sdom Potasz mi). Rozbudowano obejmujący cały kraj system eduka- matem żywych dyskusji w  kawiarniach i  na spotka- Biuro Prasowe Rządu GPO / cyjny, religijny, ochrony zdrowia i opieki społecznej, fi- niach towarzyskich. Z. Kluger nansowany z  lokalnych zasobów i  wspierany fundu- szami od Żydów z  całego świata. W  1922 roku po- Język hebrajski zyskał status oficjalnego języka pań- wstała postulowana w Mandacie „Agencja Żydowska”, stwa mandatowego obok angielskiego i  arabskiego. która miała reprezentować Żydów wobec władz bry- Używano go w  oficjalnych dokumentach, na znacz- tyjskich, organizacji międzynarodowych i  rządów in- kach i  monetach, w  radiu. Wraz z  rozwojem branży nych państw. wydawniczej kraj stał się światowym centrum hebraj- skiej literatury. Różnorodne teatry przyciągały entuzja- Rozwój gospodarczy styczną publiczność, powstawały pierwsze sztuki te- Trzydzieści lat Palestyny Mandatowej było czasem atralne po hebrajsku. intensywnego rozwoju rolnictwa, budowy fabryk i no- wych dróg w całym kraju. Woda w rzece Jordan posłu- Żydowskie odrodzenie narodowe i wysiłek zmierzają- żyła do produkcji energii elektrycznej, rozpoczęto też cy do odbudowy kraju spotkały się z silnym sprzeciwem wykorzystywanie zasobów mineralnych Morza Mar- ze strony arabskich nacjonalistów. Ich niezadowolenie twego. W 1920 roku powstał Histadrut, Powszechna przeradzało się w wybuchy przemocy (w latach 1920, Organizacja Robotników Żydowskich w Ziemi Izraela, 1921, 1929, 1936–39), kiedy żydowska ludność sta- której celem było dbanie o warunki życiowe robotni- wała się obiektem niesprowokowanych ataków, jak ków, wspieranie zatrudnienia poprzez rozwój spół- podczas masakry w  Hebronie w  1929 roku. Przemoc dzielni przemysłowych oraz świadczenie usług osadom dotyczyła też palenia pól i lasów oraz sabotowania ży- rolniczym. dowskiego transportu. Podjęte przez syjonistów próby Strona 17 32 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 33 było Białej Księgi, a Białą Księgę będziemy W  czasach mandatu brytyjskiego działały trzy podziemne zwalczać tak, jakby nie było wojny”. organizacje żydowskie. Największą była Hagana, założona w 1920 roku jako paramilitarne siły samoobrony społeczności żydowskiej. Holokaust Począwszy od połowy lat trzydziestych organizowała również ak- Podczas drugiej wojny światowej cje odwetowe w odpowiedzi na ataki Arabów oraz masowe de- (1939–1945) nazistowski reżim systema- monstracje i akty sabotażu w reakcji na ograniczanie żydowskiej tycznie wprowadzał w życie plan likwida- imigracji przez Brytyjczyków. Ecel/Irgun, powstały w 1931 roku, cji żydowskiej społeczności w  Europie, odrzucił umiarkowanie Hagany i organizował indywidualne akcje w wyniku czego zostało zamordowanych zarówno przeciwko Brytyjczykom, jak i  Arabom. Najmniejsza około 6 milionów Żydów, w tym 1,5 mi- Bojownik i  najradykalniejsza grupa, Lehi, została założona w  1940 roku. liona dzieci. organizacji Wszystkie trzy organizacje rozwiązano wraz z  powstaniem Sił W miarę jak naziści okupowali kolejne kraje Europy, podziemnej ukrywający Obronnych Izraela w 1948 roku. Żydzi poddawani byli nieludzkim prześladowaniom, broń (1947 r.) torturom i upokorzeniom, stłamszeni w gettach, gdzie Biuro Prasowe Rządu / H.Pinn dialogu z Arabami okazały się nieskuteczne, antagoni- jakiekolwiek próby zbrojnego oporu prowadziły do za- zując syjonizm i arabski nacjonalizm do stanu grożące- ostrzenia represji. Z gett byli transportowani do obo- go eksplozją. Uznając, że cele obu ruchów narodowych zów, gdzie garstkę szczęśliwców kierowano do ciężkiej są przeciwstawne, Brytyjczycy zdecydowali (1937 r.), że pracy, zaś większość rozstrzeliwano w masowych eg- najlepszym rozwiązaniem będzie podział kraju na dwa zekucjach lub mordowano w  komorach gazowych. państwa – żydowskie i arabskie, połączone unią gospo- Niewielu zdołało uciec. Niektórzy zbiegli do innych darczą. Żydowscy przywódcy zaakceptowali ideę po- krajów, część dołączyła do partyzantów, inni byli ukry- działu i  upoważnili Agencję Żydowską do negocjowa- wani przez nie-Żydów, którzy ryzykowali w ten sposób nia z rządem brytyjskim szczegółów propozycji. Arabo- własnym życiem. W rezultacie z zamieszkujących Euro- wie bezkompromisowo odrzucili plan podziału. Liczne pę dziewięciu milionów Żydów, stanowiących najwięk- arabskie antyżydowskie zamieszki skłoniły Brytyjczyków szą i najbardziej żywą grupę Diaspory na świecie, prze- do opublikowania Białej Księgi (maj 1939 r.), wprowa- trwała tylko jedna trzecia, wliczając w to tych, którzy dzającej radykalne ograniczenia wobec żydowskiej imi- wyjechali jeszcze przed wojną. gracji, co odebrało europejskim Żydom możliwość Po zakończeniu wojny arabski sprzeciw skłonił Brytyj- ucieczki przed nazistowskimi prześladowaniami. czyków do wzmocnienia restrykcji co do liczby Żydów, którym pozwolono przybywać i  osiedlać się w Ziemi W odpowiedzi na wybuch drugiej wojny światowej Izraela. Społeczność żydowska odpowiedziała stworze- Dawid Ben Gurion, późniejszy pierwszy premier Izraela, niem systemu umożliwiającego „nielegalną imigrację” zadeklarował: „Będziemy walczyć na wojnie, jakby nie uratowanych z Holokaustu. Pomiędzy 1945 a 1948 ro- Strona 18 34 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 35 kiem tajnymi i  często niebezpiecznymi dro- komitetu, zakładającej podział kraju na gami sprowadzono do Ziemi Izraela około dwa państwa. Społeczność żydowska 85 000 Żydów. Działo się to pomimo brytyj- przyjęła plan, arabska go odrzuciła. skiej blokady morskiej i  patroli granicznych nastawionych na wyłapywanie uchodźców. Wkrótce po głosowaniu w  ONZ arab- Ci, którzy zostali ujęci, byli przekazywani do skie oddziały paramilitarne zasilane przez obozów internowania na Cyprze lub zawra- ochotników z  innych krajów arabskich cani do Europy. rozpoczęły kampanię ataków na społecz- ność żydowską. Celem tych działań było Żółta Droga do niepodległości zniweczenie postanowień rezolucji i  za- Żydowscy naszywka, rekruci którą naziści Niemożność pogodzenia sprzecznych oczekiwań pobieżenie powstaniu państwa żydowskiego. Mimo w brytyjskim kazali nosić społeczności żydowskiej i  arabskiej skłoniła brytyjski początkowych porażek żydowskie siły samoobrony zdo- obozie Żydom rząd do przekazania „kwestii palestyńskiej” do rozpa- łały odeprzeć napastników i przejąć kontrolę nad całym wojskowym trzenia Zgromadzeniu Ogólnemu Organizacji Naro- obszarem wyznaczonym dla państwa żydowskiego. Biuro prasowe rządu / dów Zjednoczonych (kwiecień 1947 r.). Powołano spe- Z. Kluger cjalny komitet, który miał naszkicować możliwe scena- Gdy 14 maja 1948 roku wygasł brytyjski mandat, riusze przyszłości kraju. 29 listopada 1947 roku Zgro- w Ziemi Izraela mieszkało około 650 000 Żydów, two- madzenie zagłosowało za przyjęciem rekomendacji rzących zorganizowaną społeczność z  dobrze rozwi- niętymi instytucjami politycznymi, społecznymi i  go- Żydowscy ochotnicy podczas drugiej wojny światowej: spodarczymi – ukształtowany już naród i  państwo, Ponad 26 000 kobiet i mężczyzn, Żydów zamieszkujących Ziemię choć bez oficjalnej nazwy. Izraela, wstąpiło do armii, marynarki i lotnictwa brytyjskiego, by walczyć z nazistowskimi Niemcami i ich sojusznikami. Dzięki dłu- gotrwałym staraniom Agencji Żydowskiej o  uznanie udziału Ży- Biuro Prasowe Rządu / H. Pinn dów z Palestyny w wysiłku wojennym i naciskom syjonistów w in- nych krajach we wrześniu 1944 roku utworzono Brygadę Żydow- ską. Była to niezależna brytyjska jednostka zbrojna, z własną flagą i emblematem. Składająca się z około 5000 ludzi brygada walczy- ła w Egipcie, północnych Włoszech i północno-zachodniej Euro- pie. Po zwycięstwie Aliantów w Europie (1945 r.) wielu żołnierzy brygady zaangażowało się w wysiłki na rzecz „nielegalnej imigra- cji” ocalonych z Holokaustu do Ziemi Izraela. Spontaniczna radość z przyjęcia przez ONZ Rezolucji nr 181, Tel Awiw, 29 listopada 1947 r. Strona 19 36 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 37 Morze Śródziemne Liban PAŃSTWO IZRAEL Syria Hajfa Izrael ogłosił niepodległość 14 maja 1948 roku. W ciągu niecałej doby rozpo- częła się inwazja regularnych armii Egip- tu, Jordanii, Syrii, Libanu i Iraku, zmusza- Tel Awiw Jafa Jerozolima jąc Izrael do obrony odzyskanej na zie- miach przodków suwerenności. Beer Szewa W wojnie, określanej później jako woj- Transjordania na o niepodległość lub I wojna izraelsko- arabska, świeżo utworzone i słabo wypo- sażone Siły Obronne Izraela odparły na- Egipt Państwo Izrael pastników. Zaciekłe walki trwały z  przer- państwa arabskie wami 15 miesięcy i kosztowały życie 6000 strefa międzynarodowa izraelskich obywateli – niemal 1% ówcze- Budowa państwa Plan podziału z 1947 r. (Rezolucja ONZ nr 181) snej żydowskiej ludności państwa. Po zakończeniu wojny Izraelczycy skupili się na two- W  pierwszych miesiącach 1949 roku rzeniu państwa, o którego odzyskanie walczyli długo Liban pod auspicjami ONZ odbywały się bez- i z takim poświęceniem. W pierwszych wyborach, któ- Morze Śródziemne pośrednie rokowania pomiędzy Izraelem re odbyły się 25 stycznia 1949 roku przy niemal osiem- Syria i poszczególnymi państwami-agresorami dziesięciopięcioprocentowej frekwencji, ustalono skład Hajfa (z wyjątkiem Iraku, który odmówił nego- 120-osobowego parlamentu, Knesetu. U sterów pań- cjacji z Izraelem). Efektem rozmów było stwa stanęło dwóch przywódców starań o  niepodle- Samaria Tel Awiw-Jafa porozumienie o  zawieszeniu broni, od- głość: Dawid Ben Gurion, szef Agencji Żydowskiej, Jerozo- lima zwierciedlające sytuację w chwili zakoń- został pierwszym premierem, zaś Chaim Weizmann, Gaza Judea czenia walk. Izrael uzyskał więc kontrolę przewodniczący Światowej Organizacji Syjonistycznej, Beer Szewa nad Niziną Nadmorską, Galileą i całą pu- został wybrany przez Kneset na stanowisko pierwsze- stynią Negew, Jordania – nad Judeą i Sa- go prezydenta. 11 maja 1949 roku Izrael stał się 59. Izrael Jordania marią (Zachodnim Brzegiem), zaś Strefa państwem członkowskim ONZ. Gazy znalazła się pod zarządem Egiptu. Zgodnie z  doktryną „przygarniania wygnańców”, Egipt Izrael tereny pod władzą Jerozolima została podzielona: Jordanii leżącą u podstaw izraelskiej racji bytu, bramy państwa Ejlat Jordanii tereny przypadła część wschodnia ze Starym zostały szeroko otwarte: potwierdzono prawo każde- administrowane przez Egipt Miastem, Izraelowi – dzielnice zachod- go Żyda do przyjazdu i uzyskania obywatelstwa. W cią- Granice po rozejmie, 1949 nie. gu pierwszych czterech miesięcy niepodległości do Strona 20 38 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 39 Izraela przybyło około 50 000 osób, uzyskaniem niepodległości, a teraz objął także tereny głównie ocalałych z Holokaustu. Pod ko- arabskie. Darmowa nauka szkolna stała się obowiąz- niec 1951 roku liczba imigrantów wynio- kowa dla wszystkich dzieci między 5 a 14 rokiem życia; sła 687 000 mężczyzn, kobiet i  dzieci, od 1978 roku obowiązek szkolny wydłużono do 16 z czego ponad 300 000 było uchodźca- roku życia, zaś do 18 można korzystać z  darmowej mi z  państw arabskich. Ludność Izraela edukacji. Rozwijała się działalność kulturalna i  arty- podwoiła się. styczna, łącząca wpływy Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i  Zachodu – Żydzi napływający z  różnych Zła sytuacja gospodarcza będąca skut- stron świata przywozili własne unikalne tradycje i ele- Dawid kiem wojny o niepodległość i konieczno- menty kultury krajów, w których mieszkali od pokoleń. Ben Gurion, ści zaspokojenia potrzeb gwałtownie rosnącej popula- W dziesiątą rocznicę powstania państwa ludność Izra- człowiek z wizją cji wymagała dyscypliny w kraju i pomocy finansowej ela przekraczała dwa miliony osób. z  zagranicy. Dzięki pomocy Stanów Zjednoczonych, pożyczkom z amerykańskich banków, darowiznom ży- Kampania sueska (1956) dowskiej diaspory i niemieckim reparacjom wojennym Budowa państwa odbywała się w cie- Izrael Liban udało się zapewnić mieszkania, zmechanizować rol- niu poważnych zagrożeń dla bezpieczeń- tereny pod władzą Jordanii tereny zdobyte i zwrócone Hajfa Syria nictwo, stworzyć flotę handlową i  własną linię lotni- stwa narodowego. Porozumienia rozej- przez Izrael ria Morze czą, rozpocząć wydobycie minerałów, rozwinąć prze- mowe z  1949 roku nie otworzyły drogi Sama Śródziemne Tel Awiw-Jafa Jerozolima mysł oraz rozbudować sieci drogowe, do stabilnego pokoju i były stale narusza- ea Gaza d Ju telekomunikacyjne i energetyczne. ne. Statkom izraelskim oraz zmierzają- Beer Szewa W  ciągu pierwszej dekady produkcja cym do Izraela zabroniono żeglugi w Ka- przemysłowa i  liczba zatrudnionych po- nale Sueskim, łamiąc tym samym ustale- Synaj dwoiły się, zaś eksport dóbr przemysło- nia rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ Jordania wych wzrósł czterokrotnie. Ogromny z 1 września 1951 roku; zacieśniono blo- Ejlat przyrost powierzchni upraw pozwolił na kadę Cieśniny Tirańskiej; coraz częściej Arabia Saudyjska samowystarczalność w  zakresie podsta- zdarzały się wtargnięcia grup terrory- wowych produktów spożywczych z  wy- stycznych z państw arabskich, które do- a rańsk ina Ti jątkiem mięsa i  zboża. Zalesiono ponad puszczały się morderstw i sabotażu; pół- Egipt Cieśn Morze Nowo przybyła 20 000 hektarów leżących w  większości odłogiem, wysep Synaj stopniowo przekształcał się Czerwone imigrantka Kampania sueska – 1956. siedzi z dziećmi drzewa posadzono także wzdłuż niemal 800 kilome- w olbrzymią bazę wojskową Egiptu. na bagażach trów dróg szybkiego ruchu. na głównym placu miasta Znacznie rozbudowano system edukacji, który funk- Bezpośrednie zagrożenie dla istnienia Izraela zwięk- Yehud. cjonował w  żydowskiej społeczności jeszcze przed szyło się wraz z podpisaniem w październiku 1956 roku