Strona 1 Strona 2 JAROSLAV ýERNÝ RELIGIA STAROĩYTNYCH EGIPCJAN Ancient Egyptian Religion PrzełoĪyła ElĪbieta Dąbrowska-Smektała Wydanie polskie: 1974 Strona 3 Przedmowa Zgodziłem siĊ napisaü zarys religii staroĪytnych Egipcjan, kiedy okazało siĊ, Īe nikt z osób bardziej kompetentnych ode mnie nie podejmie siĊ tego zadania. Nie bardzo zdawałem sobie wtedy sprawĊ z rozmiaru mych przyszłych obowiązków i to spowodowało opóĨnienie wydania tej ksiąĪki. KsiąĪka ta nie zadowoli egiptologów, którzy ją przeczytają. Nie była bowiem pisana dla nich, lecz z myĞlą o dociekliwym laiku. Ograniczona objĊtoĞü zdecydowała o zwiĊzłoĞci i doborze jedynie najwaĪniejszego materiału. Nie mogĊ teĪ sobie przypisaü oryginalnoĞci któregokolwiek z mych stwierdzeĔ. To, czego potrzebuje przeciĊtny czytelnik, jest raczej kwintesencją wyników badaĔ zawartych głównie w specjalistycznych, trudno dostĊpnych publikacjach, pisanych po czĊĞci w nieznanych mu jĊzykach. Na szczĊĞcie minĊły czasy, gdy ksiąĪki na temat religii stanowiły ilustrowane katalogi dziwacznych bóstw egipskich, a nadszedł okres, w którym religia egipska ukazywana jest w aspekcie politycznej historii kraju. Utrudniło to jednak zadanie omówienia egipskiej religii jasno i zrozumiale. Celem niniejszej ksiąĪki jest udzielenie odpowiedzi inteligentnemu czytelnikowi na nurtujące go pytania i zainteresowanie go tematem na tyle, by siĊgnął po niektóre z pozycji wskazanych w bibliografii na koĔcu tego tomu. London University College Jaroslav ýerný 1951 Strona 4 Tablica chronologiczna OKRES PREHISTORYCZNY (przed r. 3200 p.n.e.) Okresy: Badari, Tasa, Nagada, król „Skorpion” OKRES PROTODYNASTYCZNY (r. 3200-2800 p.n.e.) I dynastia Menes (= Narmer?), DĪer, DĪet, Udimu, Merpabia II dynastia NebrƝ, Peribsen STARE PAēSTWO (r. 2800-2250 p.n.e.) III dynastia: (r. 2800-2740 p.n.e.) Chasechemui, DĪeser IV dynastia (r. 2740-2580 p.n.e.) Cheops (Chufu) DĪedefrƝ Chefren (ChafrƝ) Mykerinos (Menkaure) V dynastia (r. 2580-2440 p.n.e.) SahurƝ NiusererƝ DĪedkarƝ Unis VI dynastia (r. 2440-2250 p.n.e.) PIERWSZY OKRES PRZEJĝCIOWY (r. 2250-2000 p.n.e.) VII-X dynastie XI dynastia Intef I ĝREDNIE PAēSTWO (R. 2000-NSO P.N.E.) Strona 5 XII dynastia AmenemhƝt I Senwosret III DRUGI OKRES PRZEJĝCIOWY ŁĄCZNIE Z OKRESEM HYKSOSÓW (r. 1780-1546 p.n.e.) XIII-XVII dynastie NOWE PAēSTWO (r. 1546-1085 p.n.e.) XVIII dynastia (r. 1546-1319 p.n.e.) Amenhotep I (1546-1525) Thotmes I (1525-1508) Królowa Hatszepsut (1504-1482) Thotmes III (1482-1450) Amenhotep II (1450-1425) Thotmes IV (1425-1412) Amenhotep III (1412-1375) Amenhotep IV – Echnaton (1387-1366) Tutanchaton (póĨniejszy Tutanchamun, 1366-1357) Horemheb (1353-1319) XIX dynastia (r. 1318-1200 p.n.e.) Seti I (1318-1299) Ramzes II (1299-1232) XX dynastia (r. 1200-1085 p.n.e.) Ramzes III (1198-1167) Ramzes IV (1167-1161) OKRES PÓħNY (r. 1085-525 p.n.e.) XXV dynastia (okres etiopski) (r. 712-661 p.n.e.) Szabaka (712-700) Tanutamun (663-661) XXVI dynastia saicka (r. 663-525 p.n.e.) Psametyk I (663-609) Amazis (569-526) Strona 6 OKRES PERSKI (r. 525-332 p.n.e.) Dariusz I (521-486) OKRES GRECKO-RZYMSKI (r. 332 p.n.e. – 640 n.e.) Aleksander Wielki (332-323) Panowanie Ptolemeuszy (r. 323-30 p.n.e.) Ptolemeusz I Soter (323-285) Ptolemeusz II Filadelfos (285-246) Ptolemeusz III Euergetes (246-222) Ptolemeusz IV Filopator (222-203) Ptolemeusz V Epifanes (203-181) Ptolemeusz VI Filometor (181-146) Ptolemuusz IX Euergeles II (146-117) Ptolomeusz Xl Aleksander I (106-88) Ptolemeusz XIII Neos Dionizos (Auletes) (80-51) Kleopatra (51-30) z Ptolemeuszem XVI Cezarionem (45-44) Panowanie rzymskie (r. 30 p.n.e.-395 n.e.) August (r. 30 p.n.e.-14 n.e.) Tyberiusz (14-37) Kaligula (37-41) Wespazjan (69-79) Domicjan (81-96) Hadrian (117-138) Marek Aureliusz (161-180) Karakalla (211-217) Decjusz (249-251) Gallienus (260-268) Dioklecjan (284-305) Konstantyn Wielki (324-337) Konstancjusz (337-361) Teodozjusz Wielki (379-395) Okres bizantyjski (r. 395-640 n.e.) Marcjanus (450-457) Strona 7 Justynian (527-565) Strona 8 ROZDZIAŁ I Wprowadzenie W Egipcie okres, w którym moĪna obserwowaü rozwój i zmiany religii w granicach jednej i tej samej cywilizacji, jest niezwykle długi. Obejmuje on bowiem czasy pojawienia siĊ najstarszych pisanych zabytków datowanych w przybliĪeniu od roku 3200 p.n.e. aĪ do ostatecznego zwyciĊstwa chrzeĞcijaĔstwa w III w.n.e. Jakkolwiek juĪ w swym początkowym okresie religia egipska miała kompleksowy i rozwiniĊty charakter, to wciąĪ jeszcze zawierała wiele pozostałoĞci wczeĞniejszych etapów, przez które przeszła w poprzednim, prehistorycznym okresie. Jedynie pismo moĪe we właĞciwy sposób wyraziü religiĊ inspirowaną przez uczucia; inne Ğwiadectwa myĞli ludzkiej – przedmioty kultury materialnej – rzadko kiedy pozwalają na dosłowną i bezsporną interpretacjĊ swej treĞci w sferze wierzeĔ religijnych. Trudno jest wyciągnąü jakikolwiek wniosek co do religii okresu paleolitycznego w Egipcie, bowiem z tych zamierzchłych czasów nie przetrwało nic poza niegładzonymi narzĊdziami krzemiennymi znajdowanymi in situ albo na wysokim płaskowyĪu pustynnym po obu brzegach Nilu, albo w dolinie rzeki, dokąd zostały zmyte przez ulewne deszcze. Pustynia libijska na zachodzie i Pustynia Arabska na wschodzie były w tym czasie pokryte roĞlinnoĞcią i zamieszkałe przez ludzi i zwierzĊta. Jednak pod koniec okresu paleolitycznego klimat stał siĊ tak suchy, Īe Īywe stworzenia zmuszone były szukaü schronienia wzdłuĪ całej długoĞci bagnistej doliny Nilu. Tutaj teĪ, na początku okresu neolitycznego, znajdujemy ludzi osiadłych w licznych wspólnotach, w miejscach, w których dotarli oni do rzeki. Choü uprawiano juĪ rolĊ, polowanie na obfitą zwierzynĊ stanowiło nadal waĪny, jeĪeli nie główny sposób zdobywania ĪywnoĞci. Specyficzny charakter doliny Nilu wydaje siĊ najlepiej tłumaczyü wczesne formowanie siĊ wspólnot. Ziemia doliny była Īyzna, ale wymagała nawadniania kanałami i zabezpieczania groblami, przy czym kanały i groble mogły byü wznoszone tylko zbiorowym wysiłkiem zorganizowanej wspólnoty. W okresie neolitycznym zarówno Egipt Górny, jak i Dolny były zamieszkałe, Strona 9 jednak dotychczas tylko pierwszy został zbadany przez archeologów; pozostałoĞci w Dolnym Egipcie pokrywa gruba warstwa mułu naniesionego przez Nil. W Górnym Egipcie wyróĪnia siĊ trzy główne fazy czy kultury, które nazwano kolejno: tazyjską, badaryjską i nagadyjską. Nazwy te pochodzą od współczesnych wsi Der Tasa, Badari i Nagada, na terenie których po raz pierwszy zidentyfikowano Ğlady tych kultur. Kultury te rozwijały siĊ w róĪnym czasie i róĪnią siĊ kształtem ceramiki i narzĊdzi. Osadnictwo w Merimde Beni Salame w Dolnym Egipcie moĪe byü współczesne tazyjskiemu, ale kultura tej miejscowoĞci wydaje siĊ całkowicie odmienna. Z drugiej strony znaleziska w Maadi w Dolnym Egipcie, które są współczesne Ğrodkowej i ostatniej fazie w Nagada, sugerują, Īe w tym okresie obie czĊĞci kraju miały tĊ samą kulturĊ materialną. Jedynym dowodem istnienia w okresie neolitycznym wierzeĔ religijnych jest zawartoĞü grobów, bowiem odnalezione zostały cmentarzyska reprezentujące wyĪej wymienione kultury. W grobach składano naczynia zawierające pokarmy i napoje, narzĊdzia, zbrojĊ i prymitywną biĪuteriĊ i właĞnie wystĊpowanie tych przedmiotów jest oczywistym dowodem, iĪ uwaĪano je za niezbĊdne dla zmarłych. A zatem wiara musiała zakładaü istnienie Īycia po Ğmierci i wyobraĪano sobie tĊ egzystencjĊ jako bardzo zbliĪoną do Īycia ziemskiego. Nie czyniono nic, by zachowaü ciało, to zadanie pozostawiano naturalnemu działaniu suchego piasku pustynnego i klimatowi egipskiemu. W Badari ciała zmarłych czĊsto owijano w skóry, które prawdopodobnie w tym czasie stanowiły powszechne odzienie myĞliwego, a zatem odzienie dla zmarłego uznawane było za rzecz nader istotną. By zapobiec wygrzebywaniu zwłok przez dzikie zwierzĊta, ciała umieszczano pod matami w duĪych naczyniach (pod koniec okresu prehistorycznego) i w drewnianych skrzyniach lub trumnach. W Merimde Beni Salame grzebano zmarłych nie na cmentarzyskach, lecz w osadach, czĊsto nawet w zamieszkałych domostwach w pobliĪu paleniska. Wskazywaü by to mogło, iĪ istniało przekonanie, Īe zmarłym potrzebne było ciepło ogniska lub Īe wchodzili w skład wspólnoty i uczestniczyli w jej Īyciu. NajwczeĞniejsze groby w Badari równieĪ sytuowano w pobliĪu wsi, natomiast póĨniejsze grupowano na oddzielnych cmentarzyskach, czasami w doĞü znacznej odległoĞci od osady. UwaĪano zatem, iĪ Īycie poĞmiertne jest duĪo mniej związane z Īywymi. Natomiast wytłumaczenie pozycji, w jakiej prawie niezmiennie grzebano zwłoki w okresie neolitycznym, stanowi zadanie o wiele trudniejsze. Jest to mniej lub bardziej skurczona pozycja spotykana w tym okresie na terenach Europy, Afryki Północnej i Azji Zachodniej, ukazująca ciało o zgiĊtym krĊgosłupie i podkurczonych nogach, tak Īe czasami uda prawie dotykały tułowia, podczas gdy rĊce umieszczano przed twarzą. Prehistorycy próbują tłumaczyü to bardzo róĪnie. Byü moĪe, zamiar Strona 10 zaoszczĊdzenia powierzchni ziemi przez wykopanie małych grobów mniejszym nakładem pracy przy uĪyciu prymitywnych narzĊdzi nie był tak istotny jak zamiar ułoĪenia ciała w najbardziej naturalnej pozycji do snu. JeĪeli ta druga interpretacja jest właĞciwa, to ujawniałaby inną istotną cechĊ staroĪytnej koncepcji Ğmierci. MoĪliwe iĪ Ğmierü uwaĪano za rodzaj wypoczynku lub snu tak upragnionego przez prymitywnego człowieka ciĊĪko pracującego w ciągu całego Īycia. OczywiĞcie, taką pozycjĊ moĪna nadaü zwłokom zaraz po Ğmierci. Byü moĪe, wczeĞni Egipcjanie praktykowali ten sam zwyczaj co pewne współczesne plemiĊ afrykaĔskie, które w chwili zbliĪającej siĊ Ğmierci wiąĪe ciała w bardzo podobny sposób. Sporadyczne wystĊpowanie wyprostowanych zwłok w okresie prehistorycznym wydaje siĊ nie zaprzeczaü tej tezie, gdyĪ mogły to byü zwłoki znalezione póĨno po Ğmierci, kiedy ułoĪenie ciała w pozycji skurczonej nie było juĪ moĪliwe. Na ogół w grobie układano zwłoki na lewym boku. Tak jest w przypadku Badari poprzez okres Nagada i pierwszych dynastii aĪ do ĝredniego PaĔstwa. W Tekstach Piramid teĪ siĊ zakłada, Īe zmarły król leĪy na lewym boku, gdyĪ zostaje wezwany do wstania i przewrócenia siĊ z lewego na prawy bok, by przyjąü ofiary. Niemniej jednak w Merimde Beni Salame wiĊkszoĞü ciał układano na prawym boku i w el-Amra, w Górnym Egipcie, powszechnie stosowano ten sam układ ciała. DłuĪszą oĞ grobu wyznaczano z północy na południe, przy czym lokalną północ okreĞlał kierunek, w którym płynie Nil w danym miejscu. GłowĊ zwracano na południe, tak Īe ciało zwrócone było twarzą na zachód. Jakkolwiek w Merimde Beni Salame groby były tak sytuowane, Īe zmarły w wiĊkszoĞci wypadków zwrócony był w kierunku północnym lub północno-wschodnim, to w el-Amra zmarli byli zwróceni twarzą w kierunku wschodnim. Ta sama zasada obowiązuje równieĪ w wielu grobach w Gerze (Ğrodkowy okres Nagada), a szczególnie w Tura (przy koĔcu okresu prehistorycznego). Powstaje pytanie, czy przypisywano jakieĞ znaczenie temu, na którym boku leĪał zmarły oraz w jakim zwrócony był kierunku. Czy to, Īe zmarły zwrócony był na północ lub na wschód, zamiast na zachód, odgrywało jakąĞ rolĊ w wierzeniach dotyczących Īycia poĞmiertnego? W czasach historycznych sądzono, Īe zachód jest miejscem, do którego udaje siĊ zmarły. Tajemnicza i bezkresna pustynia, gdzie zachodzi słoĔce, rodziła w umysłach staroĪytnych Egipcjan wyimaginowane miejsce zamieszkania zmarłych, podczas gdy wschodnia pustynia musiała byü juĪ przemierzona w czasach bardzo dawnych i nad brzegiem Morza Czerwonego znaleziono jej kres. Wschód jest bowiem miejscem, gdzie wschodzi słoĔce kaĪdego ranka, i człowiek obserwujący jego codzienne poranne pojawianie siĊ mógł oczekiwaü po Ğmierci odnowy Īycia. Zwyczaj grzebania zwłok ze zwróceniem głowy na północ mógł wynikaü z faktu, o którym wiemy z pewnych starych religijnych tekstów, iĪ Strona 11 wierzono, Īe dusze zmarłych Īyją wĞród gwiazd nieba północnego, co stanowiło jedynie pozostałoĞü wierzenia rozpowszechnionego w okresie Merimde Beni Salame. Na dekorowanych wazach pochodzących ze Ğrodkowego okresu Nagada namalowano przedstawienia, które teraz interpretuje siĊ powszechnie jako łodzie z kabinami na pokładach. Przeznaczenie ich nie jest całkiem jasne, moĪe wyobraĪają statki grobowe przepływające rzekĊ. Na dachu kabiny znajdujemy ĪerdĨ, rzadziej dwie, której wierzchołek zwieĔcza przedmiot lub zwierzĊ. Mniej wiĊcej w połowie Īerdzi wystają dwie ukoĞne kreski wyobraĪające wstąĪkĊ powiewającą na wietrze. Tylko niewielką liczbĊ przedmiotów i zwierząt moĪna zidentyfikowaü bez wiĊkszych trudnoĞci – gałąĨ palmy, dwie, trzy lub cztery góry, słoĔce oraz przedmiot przypominający znak kultowy właĞciwy póĨniej bogu Minowi; słoĔ, ptak, koza czy gazela są zawsze łatwe do rozpoznania. WiĊkszoĞü jednak, kreĞlona z grubsza, budzi przy identyfikowaniu wiele wątpliwoĞci. Dotychczas odnotowano w sumie dwadzieĞcia cztery róĪne przedmioty. Nie ulega wątpliwoĞci, Īe sztandary te wyobraĪały insygnia prehistorycznych bóstw egipskich, bowiem wyglądem przypominają bardzo dokładnie boskie insygnia okresu historycznego, kiedy to przedmiot lub zwierzĊ kultowe mocowano w podobny sposób na wysokiej Īerdzi ozdobionej dwiema wstĊgami. Dlatego wydaje siĊ, Īe moĪna wyciągnąü uzasadniony wniosek, Īe łodzie wiozły sztandary lokalnych bóstw jako rozpoznawczy znak swego ojczystego portu. RóĪnorodnoĞü bóstw prehistorycznych odpowiada przekazom znanym z czasów historycznych, a fakt, Īe wiele prehistorycznych sztandarów nie pojawia siĊ póĨniej, nie moĪe stanowiü powaĪnego zarzutu wysuwanego przeciwko tej interpretacji, bowiem lokalne bóstwa usuwane w cieĔ przez swych rywali z bardziej rozwiniĊtych miejscowoĞci czĊsto popadały w niepamiĊü. ĝwiadectwa archeologiczne, stanowiące bezcenne Ĩródło w badaniu kultury materialnej Egiptu prehistorycznego, oferują badaczowi niewiele wiadomoĞci na temat religii tego okresu. Dostarczają one jedynie bardzo mało dokładnych informacji dotyczących wyobraĪeĔ grobowych; brak jest natomiast jakichkolwiek danych o bogach tego okresu poza tym, Īe było ich wielu i Īe przypisywano im przedmioty lub zwierzĊta kultowe. SpoĞród bogów spotykanych w póĨniejszych okresach tylko Min z Koptos moĪe byü z pewną dozą prawdopodobieĔstwa zidentyfikowany z emblematem swego kultu przedstawionym na wazach i na rzeĨbionej palecie z łupku słuĪącej do rozcierania szminki do oczu. PaletĊ tĊ znaleziono w grobie w el-Amra datowanym na Ğrodkowy okres Nagada. OczywiĞcie, Īe oddawanie w jakiejĞ formie czci zwierzĊtom datuje siĊ od zamierzchłej staroĪytnoĞci, do dziĞ bowiem znajdowane są cmentarzyska szakali, byków, baranów i gazeli starannie owiniĊtych w maty lub płótno; cmentarzyska te datują siĊ na okres cywilizacji badaryjskiej. Strona 12 Wiele duĪych, ceremonialnych palet i głowic maczug pochodzących z koĔca okresu prehistorycznego i początku okresu dynastycznego ukazuje przedstawione w reliefie sceny dotyczące wydarzeĔ historycznych lub na wpół historycznych. ZwierzĊta wystĊpujące w tych scenach są oczywiĞcie zwykłymi przykładami przenoĞnych sztandarów, które zajmują eksponowane miejsce w całej kompozycji. Na palecie przedstawiającej polowanie na lwy myĞliwi niosą dwa sztandary z sokołami i jeden z przedmiotem o owalnym kształcie. Na innej palecie ukazującej pole walki pokryte ciałami i drapieĪne ptactwo widaü dwa sztandary zwieĔczone sokołem i ibisem, przy czym kaĪdy sztandar wyposaĪono w ramiĊ trzymające wiĊĨnia tej samej rasy co ciała leĪące na pobojowisku. Na fragmencie jeszcze innej palety dokumentującej zniszczenie nie zidentyfikowanych miast przedstawiono piĊü sztandarów: dwa dĨwigające szakale (lub psy), a pozostałe ibisa, sokoła i emblemat kultu boga Mina. Drzewce sztandarów zaopatrzono w dłonie trzymające powróz. Jakkolwiek czĊĞü palety, gdzie winien siĊ znajdowaü przedmiot przywiązany do kaĪdego powroza, została odłamana, to na pewno wiadomo, Īe był to jeniec. Na duĪej głowicy maczugi króla „Skorpiona” sztandary, do których doczepiono łuki i uduszone ptactwo, włączono do ceremonii związanej z rolnictwem, podczas gdy inne emblematy niesione są przed królem. Podobne zestawienie czterech sztandarów z szakalem (lub psem), dziwnym owalnym przedmiotem (podobnym do póĨniejszego emblematu tebaĔskiego boga Chonsu) i dwoma sokołami niesionymi przed królem przedstawiono na głowicy maczugi i na palecie króla Narmera. JeĪeli ten król jest Menesem w tradycji póĨniejszej, to sceny ukazane na palecie mogą stanowiü współczesne Ğwiadectwo zjednoczenia pod jednym berłem Górnego i Dolnego Egiptu. Te same sztandary towarzyszące królowi czĊsto wystĊpują w przedstawieniach Ğwiąt w czasach historycznych. Nawet Klemens Aleksandryjski (piszący w III w.n.e.) wspomina, Īe Egipcjanie w czasie Ğwiątecznych procesji swych bogów nadal „noszą złote wizerunki dwóch psów, sokoła i ibisa”. Inskrypcje, które czasami towarzyszą sztandarom na egipskich reliefach, wyraĨnie utoĪsamiają je z pewnymi bogami. Dlatego są to emblematy bóstw, które nosili dawni Egipcjanie, gdy wyruszali na polowanie lub brali udział w bitwie, a takĪe gdy uczestniczyli w obchodach Ğwiąt. W czasach historycznych podobnych sztandarów uĪywano do zapisu nazw okrĊgów administracyjnych, na które podzielony był Egipt. OkrĊgi te Grecy nazywali nomoi („powiaty”). Okresami liczba ich wahała siĊ nieznacznie. Tradycyjna liczba w póĨniejszych spisach nomów wynosiła 22 dla Górnego i 20 dla Dolnego Egiptu. Nomy stanowiły ostatnie pozostałoĞci małych, niezaleĪnych miast-paĔstw z okresu prehistorycznego, które stopniowo zlały siĊ lub zostały siłą zespolone w dwa królestwa Górnego i Dolnego Egiptu. Greckie nazwy poszczególnych nomów zapoĪyczono od póĨniejszych stolic kaĪdego okrĊgu, np. Lykopolites (nomos), (nom) Strona 13 Lykonpolis, którego oryginalna nazwa egipska brzmi Siowtej. Ponadto w egipskim piĞmie hieroglificznym nazwy nomów nieomal zawsze notowano za pomocą znaku hieroglificznego wyobraĪającego sztandar. Za najwczeĞniejszy przykład moĪe słuĪyü zapis nazwy XV nomu Górnego Egiptu z czasów DĪesera, pierwszego władcy III dynastii. W czasach prehistorycznych indywidualizm polityczny szedł w parze z indywidualizmem religijnym. KaĪda miejscowoĞü miała swe własne bóstwo, wyobraĪane w postaci zwierzĊcia lub przedmiotu, i własną nazwĊ. Dlatego moĪna powiedzieü, Īe religia egipska w najwczeĞniej znanym nam stadium była fetyszystyczna. Lokalne bóstwo było „bogiem miasta” i tak teĪ okreĞlane jest w inskrypcjach jako najwyĪszy autorytet uznawany przez mieszkaĔców; było ono „panem” miasta. JeĪeli liczba tych bóstw lokalnych malała z upływem czasu, a niektóre z nich były w wielkiej mierze zapominane, to z pewnoĞcią wynikało to z faktu, Īe bogowie miejscowoĞci o wiĊkszej przewadze politycznej lub ekonomicznej usuwali w cieĔ lub wchłaniali bogów z oĞrodków odgrywających mniejszą rolĊ. W innych znów wypadkach charakter bóstw był tak zbliĪony do siebie, Īe zlewały siĊ w jedno bóstwo. W wyniku uĪywania drzewców z dwiema doczepionymi wstĊgami do noszenia wczesnych emblematów boga Egipcjanie z chwilą wynalezienia pisma przyjĊli ten symbol jako okreĞlenie pojĊcia powszechnej idei „boga” lub „boskoĞci”. PóĨniejsze kształty tego znaku przypominają bardzo wyraĨnie siekierĊ i są z nią utoĪsamiane przez egiptologów, choü starannie wykonane i kolorowo pomalowane przykłady tego znaku ukazują jego prawdziwy charakter. Z całą pewnoĞcią wczesnodynastyczny kształt znaku wyraĨnie ukazuje dwie wstĊgi wystające poziomo z drzewca, podczas gdy w predynastycznych przedstawieniach boskich emblematów wstĊgi takie wystawały skoĞnie lub luĨno zwisały. Omawiany znak hieroglificzny czytany nuczer w jĊzyku koptyjskim zachował siĊ jako nute i wyraĪa pojĊcie Boga chrzeĞcijaĔskiego od momentu, gdy w pierwszych wiekach naszej ery Nowy Testament został przetłumaczony na jĊzyk koptyjski. NaleĪy teraz przedstawiü niektóre z głównych bóstw wyobraĪanych w postaci fetyszy. Omówione zostaną zarówno te, które pojawiają siĊ na zabytkach pierwszych trzech dynastii, jak i te, które wystĊpują tylko w póĨniejszych przekazach, co Ğwiadczyłoby, Īe ich nieobecnoĞü we wczeĞniejszych zapisach jest wynikiem przypadku. PierwszeĔstwo dane bóstwom Górnego Egiptu wynika z braku informacji o religii Dolnego Egiptu we wczesnych czasach. Bóstwa zgrupowano według cech charakterystycznych ich zwierząt lub przedmiotów kultowych, a nie według porządku geograficznego. Rzadko znajdujemy prawdziwe wyobraĪenia zwierząt lub przedmiotów Strona 14 poĞwiĊcone poszczególnym bóstwom. W wiĊkszoĞci przypadków o istnieniu tych zwierząt moĪemy wnioskowaü z uĪycia ich przedstawieĔ jako znaków w zapisie imion omawianych bogów. Niektóre zwierzĊta przedstawiano jako Īywe, podczas gdy inne umieszczano na piedestałach wyposaĪając je w berła, korony czy pióra lub stylizowano w inny sposób, co wskazywałoby, iĪ uwaĪano je za idole wykonane z kamienia, drewna, gliny lub metalu. Dlatego teĪ wydaje siĊ, Īe posągi bogów musiały istnieü nawet w tych odległych czasach. Wiadomo teĪ, Īe wykonanie takiego posągu stanowiło waĪne wydarzenie, bowiem w rocznikach pierwszych trzech dynastii lata panowania królów okreĞlano np. jako „rok ukształtowania (posągu) Anubisa” za drugiego króla I dynastii. Jakkolwiek chĊtnie polowano na dzikie zwierzĊta, ich wielka siła i drapieĪnoĞü wywoływały u ludzi strach i szacunek. Lew i dziki byk pojawiają siĊ na paletach póĨnego okresu prehistorycznego, a na palecie Narmera symbolizują zwyciĊskiego ubóstwionego króla depczącego pokonanych wrogów. Lwica raczej niĪ lew pojawia siĊ jako ówczesne bóstwo noszące róĪne imiona. WystĊpuje ona pod imieniem Matit w XII nomie Górnego Egiptu (po raz pierwszy spotyka siĊ ją w grobach Starego PaĔstwa w Der el-Gebrawi), jako Mehit wystĊpuje w This w VIII nomie, gdzie kult jej moĪna przeĞledziü od I dynastii, i jako Pechet w Speos Artemidos w XV nomie, gdzie kult jej nie jest zaĞwiadczony przed ĝrednim PaĔstwem. Z niektórych sztandarów nomów Dolnego Egiptu moĪna jedynie domyĞlaü siĊ, Īe oddawano czeĞü dzikiemu bykowi, a kult hipopotama znany jest dopiero ze stosunkowo póĨnego okresu (Nowe PaĔstwo). Kult krokodyla istniał w róĪnych miejscach na terenie całego kraju, szczególnie w Gebelejn, Dendera i Sais, a póĨniej równieĪ w Fajum. Sobek (greckie Suchos) to imiĊ boga-krokodyla. Spora liczba małych posąĪków pawianów i przedstawienie tego zwierzĊcia na plakietce z koĞci słoniowej sugerują, Īe kult pawianów datuje siĊ od początków historii egipskiej. MoĪliwe, Īe był praktykowany w Chmun (Hermopolis), gdzie byü moĪe poprzedzał kult ibisa boga Thota. Pierwotne odczytanie imienia tego boga w postaci pawiana nie jest pewne; ale póĨniej zwano go HedĪ-wer lub HedĪwerew, co tłumaczy siĊ „Biały Wielki” lub „Najbielszy z Wielkich”. ZwierzĊ kultowe Setha przedstawione na płytach grobowych z I dynastii wyglądem trochĊ przypomina osła. Ma doĞü długie nogi, szerokie i długie uszy i krótki sterczący ogon. Wydaje siĊ, Īe we wczesnym okresie, przynajmniej w Starym PaĔstwie, Egipcjanie przekształcili je w bajeczne zwierzĊ, zwykle przedstawiane pod postacią odpoczywającego psa o długiej szyi, sterczącym ogonie, spiczastych uszach i długim wygiĊtym pysku. Dlatego trudno siĊ dziwiü, Īe wysiłki egiptologów zmierzające do zidentyfikowania tego stworzenia z właĞciwym zwierzĊciem nie przynoszą rezultatów. Strona 15 Kolebką kultu Setha było Enbojet (greckie Ombos), miasto leĪące w V nomie Górnego Egiptu, pomiĊdzy współczesnymi wsiami Nagada i Ballas. Prawdopodobnie okres najwiĊkszego rozkwitu miasta przypada na krótko przed początkiem okresu dynastycznego, a rozległe cmentarzyska tego okresu usytuowane w sąsiedztwie wydają siĊ to potwierdzaü. Z załoĪeniem I dynastii kult Setha rozszerzył siĊ poza granice V nomu. Seth stał siĊ „Panem Górnego Egiptu” i reprezentacyjnym bogiem całej tej czĊĞci kraju. GodnoĞü, jaką piastował, spowodowała, Īe stał siĊ niebezpiecznym rywalem dla Horusa, i ta rywalizacja wpłynĊła na ukształtowanie koncepcji jego natury i na jego póĨniejszy los, o którym bĊdzie jeszcze mowa w tymĪe rozdziale. O kulcie antylopy oryks w XVI nomie Górnego Egiptu dowiadujemy siĊ z przedstawienia tego zwierzĊcia jako znaku nomu; moĪna zacytowaü przykład tego znaku z czasów panowania DĪesera. Jednak ten kult został bardzo wczeĞnie wyparty przez kult sokoła Horusa. Pies został udomowiony przez Egipcjan w bardzo zamierzchłych czasach; wpłynĊła na to byü moĪe jego uĪytecznoĞü przy Ğciganiu zwierzyny. W wielu miejscowoĞciach róĪnego rodzaju Canidae obierano jako zwierzĊta kultowe, ale w ich przedstawieniach nie zaznaczono doĞü wyraĨnie gatunków. Jednym z najbardziej psopodobnych bóstw był Upuaut, „Ten, który otwiera drogi” – bóg z Sjut, którego imiĊ wskazuje, iĪ usuwał z drogi wszelkie przeszkody. Byü moĪe, pierwotnie był to tylko jego przydomek, a prawdziwym imieniem było Sed, które pojawia siĊ bardzo wczeĞnie, a którego sztandar ma wygląd dokładnie taki sam jak sztandar boga Upuaut. Upuaut był bogiem, którego sztandar noszono przed królem w czasie wojny i zwyciĊskich obchodów juĪ od póĨnego okresu prehistorycznego. Lykonpolis, grecka nazwa Sjut, wskazuje, Īe Grecy utoĪsamiali zwierzĊ Upuaut z wilkiem. Najprawdopodobniej był to dziki pies i właĞnie jako psa opisuje Klemens Aleksandryjski godło boga Upuaut. WyobraĪeniem prawdziwego psa jest Anupew, lepiej znany w greckiej wersji swego imienia – Anubis, któremu oddawano kult w kilku miejscach XVII nomu górnoegipskiego. Stolica tego nomu nosiła w czasach greckich nazwĊ Kynopolis, tzn. „Miasto Psów”. Anubisa przedstawiano zawsze w postaci leĪącego psa, czĊsto ze strusim piórem na grzbiecie. Od niepamiĊtnych czasów był on bogiem zmarłych i opiekunem pogrzebów. Pies był zwierzĊciem, które w poszukiwaniu koĞci niszczyło groby i dlatego jego kult naleĪał do rodzaju captatio benevolentiae. Innym odpoczywającym psem wystĊpującym w powiązaniu ze zmarłym był Chenti-Amentju, „Pierwszy z Zachodnich”, jak głosi jego imiĊ. Był on pierwotnie bogiem Abydos, lecz potem został wchłoniĊty przez Ozyrysa. Jeszcze inny bóg-pies (lub bóg-szakal), przedstawiany w kształcie mumii, jest zaĞwiadczony wczeĞniej Strona 16 w IV dynastii, lecz zarówno jego imiĊ, jak i siedziba kultu nie są znane. Przedstawiana w postaci kota lub mangusty bogini Mafdet, „Pani Zamku ĩycia”, zaĞwiadczana od I dynastii, juĪ w bardzo wczesnych czasach została obwołana obroĔczynią od ukąszeĔ wĊĪa, gdyĪ zarówno koty egipskie, jak i mangusty bezwzglĊdnie tĊpiły wĊĪe. Jednak miejsce kultu bogini pozostaje nadal nieznane. Wydaje siĊ, Īe Nechbet, bogini-sĊp, której pierwotną siedzibą było Enchab (współczesne el-Kab) w III nomie Górnego Egiptu, nie ma wyraĨnego imienia, bowiem Nechbet znaczy po prostu „Ta z Enchab”. W okresie predynastycznym stała siĊ ona tytularną boginią królestwa Górnego Egiptu. Druga waĪna bogini-sĊp: Mut z Ioszrew, leĪącego w obrĊbie Teb, nie odgrywała wiĊkszej roli przed ĝrednim PaĔstwem. Innym kultem, który istniał w okresie predynastycznym, był kult sokoła Horusa (egipskie Horew, „Wysoki”) noszącego imiĊ w pełni odpowiednie dla wysoko wzlatującego ptaka drapieĪnego. Horusa czczono w wielu miejscowoĞciach, do których przybył z najwaĪniejszego oĞrodka w Hierakonpolis (egipskie Nechen) w III nomie Górnego Egiptu, stolicy predynastycznego królestwa Górnego Egiptu. Nie ma jednak pewnoĞci, czy stolica ta była pierwotnym miejscem kultu owego boga. Opinie uczonych w tej sprawie są podzielone; niektórzy z nich uwaĪają Behdet w Delcie za najwczeĞniejszą jego siedzibĊ. Przynajmniej juĪ na początku okresu historycznego kult Horusa był silnie rozwiniĊty w Hierakonpolis, gdzie identyfikowano go z królem Górnego Egiptu, którego w konsekwencji nazwano Horusern. Horus był bogiem nieba i juĪ w czasach I dynastii przedstawiono go w łodzi płynącej po niebie. Drugim waĪnym oĞrodkiem kultu Horusa było miasto Behdet (obecnie Edfu) w Górnym Egipcie, od którego Horus czĊsto zwany był Behdeti, „Ten z Behdet”. TakĪe róĪni bogowie przedstawiani na terenie Egiptu w postaci sokołów byli póĨniej utoĪsamiani z Horusem, np. Chentechtay z Athribis w Dolnym Egipcie, zaĞwiadczony zresztą doĞü póĨno. W Górnym Egipcie za przykład niech posłuĪy bóg-sokół z miasta Hebenu (obecnie Zawijet el-Mejtin) w XVI nomie i bóg XIII nomu. W IV dynastii wymieniony jest bóg „Horus Północny”, nazywany tak prawdopodobnie dla odróĪnienia od pierwszego Horusa z Hierakonpolis. Para sokołów czczona była w V nomie górnoegipskim Koptos i w X nomie Afrodytopolis. Kult ibisa (Ibis religiosa) związany z bogiem noszącym imiĊ Thot wystĊpuje wczeĞnie, bo juĪ od czasów I dynastii. Powstanie imienia i wczeĞniejsze miejsce jego kultu nie są znane. Sztandar pojawia siĊ na paletach okresu predynastycznego, co sugeruje, Īe był bóstwem górnoegipskim, lecz dopiero w ĝrednim PaĔstwie otrzymał tytuł „Pan Chmun”, od miasta Chmun (greckie Hermopolis, obecne Aszmunejn), które i wtedy, i póĨniej, było najwaĪniejszym oĞrodkiem jego kultu. Strona 17 SpoĞród wĊĪy niebezpieczna kobra była zwierzĊciem bogini WadĪojet, „Zielonej”, pochodzącej z Buto leĪącego w VI nomie dolnoegipskim. Stała siĊ ona tytularną boginią królestwa Dolnego Egiptu, którego stolicą było Buto, i utrzymała tĊ rolĊ po zjednoczeniu obu krain. Sposób rozmnaĪania siĊ Īab stanowił tajemnicĊ dla staroĪytnych Egipcjan, co tłumaczy, dlaczego bogini Heket przyjĊła Īabią postaü. WczeĞnie, bo juĪ w IV dynastii, bogini ta była czczona w Antinoupolis (egipskie Hiwor) w XVI nomie Górnego Egiptu. Dziwiü moĪe fakt, Īe w porównaniu z wieloma kultami czworonogów i ptaków kulty ryb były stosunkowo rzadkie. Dotychczas znany jest bóg-ryba Neres lub Neser z czasów pierwszych dynastii oraz przypominające wizerunek delfina insygnium XVI nomu Dolnego Egiptu, które dowodzi, Īe kult bogini-ryby Hatmehit istniał tam od czasów ĝredniego PaĔstwa. ZwierzĊta domowe wystĊpują w wielu róĪnorodnych kultach. Siły rozrodcze byków i baranów, jak i macierzyĔska troskliwoĞü krów wywierały wraĪenie na rolniczej ludnoĞci Egiptu. JuĪ w I dynastii wystĊpuje w Memfis kult byka Hapi (grecki Apis), a kult Merwer (grecki Mnewis) w Heliopolis jest równie stary, choü zaĞwiadczony znacznie póĨniej. Poza imionami wiemy nieco wiĊcej na temat innych ĞwiĊtych byków, wszystkich pochodzących przypuszczalnie z Dolnego Egiptu: „biały byk”, „wielki czarny (byk)” i „byk pomazaniec”. Wszystkie te byki wystĊpują w Starym PaĔstwie i musiano im oddawaü czeĞü w róĪnoraki sposób, skoro dwa ostatnie miały swych własnych „kapłanów” („sługi boĪe”). „Biały byk” i Apis miały jedynie „personel”, tj. „opiekuna”. „Wielki czarny (byk)” jest bogiem X nomu dolnoegipskiego. Boginie w postaci krów czczone były w kilku nomach, szczególnie w VII i XXII nomie Górnego i w III nomie Dolnego Egiptu. Bardzo wczeĞnie jednak boginie te zostały utoĪsamione z boginią Hathor z Dendera i nie wiadomo na pewno, którą z nich przedstawiono z ludzką twarzą o krowich uszach i rogach na palecie Narmera i na przedmiotach z koĞci słoniowej z grobów króla DĪer i Merpabia z I dynastii. Kulty baranów teĪ poznajemy z róĪnych zabytków datowanych na I dynastiĊ, a nieco póĨniej czĊsto wystĊpują imiona boga-barana Chnuma z Elefantyny (I nom Górnego Egiptu) i „Barana z Anpet”, prawdopodobnie z Mendes (XVI nom Dolnego Egiptu). Dołącza siĊ do nich anonimowy bóg-baran noszący epitet Harszaf, „Ten, który jest na swym jeziorze” (grecki Harsaphes), z Herakleopolis Magna w XX nomie górnoegipskim. Wymienione wyĪej barany przedstawiano jako Īywe zwierzĊta w postawie stojącej, podczas gdy bóg Cherty, pochodzący z mało znanej miejscowoĞci blisko Letopolis (II nom Dolnego Egiptu), pojawia siĊ w postaci leĪącego zmumifikowanego barana. Wszystkie wspomniane barany naleĪą do Strona 18 rodzimego egipskiego gatunku owiec (Ovis longiceps palaeoaegyptiaca) o długich, poziomych, lekko faliĞcie wygiĊtych rogach; owce te wyginĊły w ĝrednim PaĔstwie. Natomiast baran, pod postacią którego od ĝredniego PaĔstwa wystĊpuje Amun, naleĪy do nowego gatunku o krzywych rogach i tłustym ogonie (Ovis platyura aegyptiaca). Bogini-kotka Bastet, zaĞwiadczona juĪ w czasach II dynastii, została tak nazwana od miasta swego kultu Bast (greckie Bubastis) leĪącego w XVIII nomie dolnoegipskim. Prawdopodobnie początkowo jej zwierzĊciem kultowym nie był udomowiony kot, lecz lwica. Kulty roĞlin wystĊpują doĞü rzadko nawet w najwczeĞniejszych okresach, jakkolwiek jest wystarczająco wiele dowodów, Īe kulty takie musiały kiedyĞ istnieü. Dwa górnoegipskie sztandary nomów są na szczycie dekorowane drzewami, ale trudno okreĞliü ich gatunki. Jednym jest, byü moĪe, oleander. RóĪne duĪe, samotnie rosnące drzewa uwaĪano za siedziby bóstw. I tak sykomorĊ rosnącą gdzieĞ w pobliĪu Memfis, na skraju pustyni i pól uprawnych, uwaĪano za siedzibĊ dobroczynnej bogini. Ona – i byü moĪe inne bóstwa drzewa – były juĪ utoĪsamiane w Starym PaĔstwie z boginią Hathor, której zgodnie z tym nadano epitet „Pani Sykomory”. Wierzono, Īe dusze zmarłych ulatujące z pobliskiej nekropoli pod postacią ptaków znajdą pod sykomorą wodĊ i pokarm strącony na ziemiĊ przez boginiĊ mieszkającą w drzewie. Inne roĞliny wiązano z pewnymi bogami lub boginiami i uwaĪano za ĞwiĊte, nie traktując ich jednak jako istoty boskie. Przedmioty nieoĪywione uwaĪane za siedzibĊ bóstwa są duĪo bogaciej reprezentowane niĪ roĞliny. W zasadzie wszystkie przedmioty związane ze Ğwiątynią lub królem uwaĪano za boskie. Kult przedmiotów stanowi bardzo dawną cechĊ religii egipskiej. Na bardzo stare pochodzenie tego kultu zdaje siĊ wskazywaü fakt, Īe prawdziwy charakter niektórych przedmiotów nie tylko nam jest nie znany, lecz był nawet nie znany samym staroĪytnym Egipcjanom w bardzo dawnych czasach. W Heliopolis filar jon dał miastu jego pierwotną nazwĊ Jonew (póĨniejsza forma On wystĊpująca w Biblii). W tym samym mieĞcie był takĪe kamieĔ benben w kształcie obelisku, uwaĪany póĨniej za siedzibĊ wschodzącego słoĔca. Inny z kolei filar zwany dĪed, stanowiący wiązkĊ ĞciĊtych łodyg nie zidentyfikowanej roĞliny, był teĪ przedmiotem kultu otrzymującym ofiary i mającym własnych kapłanów. DoĞü wczeĞnie został on powiązany z Ozyrysem, choü pierwotnie nie reprezentował Īadnego z bóstw. Drewniana kolumna z kapitelem w kształcie kwiatu papirusu zwieĔczonego dwoma piórami była fetyszem boga Uch z Kusai (blisko obecnego Mejr) w XIV nomie górnoegipskim. Wydaje siĊ, Īe pierwotnie nie był on niczym innym niĪ przedmiotem, który w jakiĞ sposób powiązany był z lokalnym kultem Hathor. Strona 19 RóĪnego rodzaju berła, pałki i inne insygnia władzy Ğwieckiej uwaĪano za przedmioty kultu. Berło sechem było symbolem władzy, a jego nazwa równieĪ oznaczała władzĊ. Było ono siedzibą mocy boskiej. Innym berłom róĪnych bogów oddawano czeĞü w Ğwiątyniach. Z chwilą gdy centralnym oĞrodkiem kultu Ozyrysa stało siĊ Abydos, boga tego zaczĊto takĪe utoĪsamiaü z berłem sechem, na szczycie którego umieszczono złotą kasetĊ ozdobioną twarzą ludzką zwieĔczoną dwoma piórami. KasetĊ tĊ przedstawiano potem jako głowĊ ludzką, zgodnie z istniejącym przekonaniem, Īe jest to głowa Ozyrysa, która została pogrzebana w Abydos. Berło naleĪące do bogini Iamut, zagiĊte na górze i zakrĊcone na dole, było zwykłym kijem pasterskim pochodzącym z odległej przeszłoĞci, zwieĔczonym trzema lub czterema poziomymi zakrzywionymi Īebrami z drewna (?) i piórem. Duawer, „Wielki Poranny”, którego spotykamy juĪ za czasów panowania faraona DĪet z I dynastii, jest personifikacją ceremonialnej brody królewskiej. Wojownicza bogini Neit, zaĞwiadczona zresztą wĞród najstarszych bóstw, wyobraĪana jest w postaci dwóch strzał skrzyĪowanych na tarczy. Kult bogini zrodził siĊ w mieĞcie Sais, stolicy IV i V nomu dolnoegipskiego, ale po zjednoczeniu obu królestw stał siĊ równie popularny w Górnym Egipcie. Pierwotnie uosobieniem bogini Seszat była osadzona na drzewcu gwiazda zwieĔczona zakrzywionym Īebrem z obydwoma koĔcami sterczącymi ku górze. Przedstawienie dwóch lub trzech gór na sztandarze procesyjnym było emblematem boga Pustyni Libijskiej, zwanego Ha. Dziwny fetysz naleĪał do boga zwanego Imiut, „Ten, który jest w swych bandaĪach”. Był to mianowicie pal, na którym zawieszono wypchany worek ze skóry zwierzĊcej. Boga tego od wczesnego okresu ĝredniego PaĔstwa utoĪsamiano z Anubisem, bogiem zmarłych. Ostatni, ale nie mniej waĪny, jest fetysz boga Mina pojawiający siĊ juĪ na palecie z okresu Nagada. Nawet na najdawniejszych przedstawieniach kształt przedmiotu zasadniczo siĊ zmienia, a jego charakter pozostaje niejasny. W okresie Nagada przypomina on bardzo przedmiot wyrzeĨbiony z drewna lub koĞci, podobny do harpuna lub strzały o podwójnym grocie. W Egipcie, podobnie jak wĞród innych ludów, które osiągnĊły pewien poziom cywilizacji, nastąpiło przejĞcie od koncepcji i przedstawiania bogów pod postacią zwierząt lub nieoĪywionych przedmiotów do wcielania ich w ludzką postaü, to znaczy do antropomorfizacji. Zostało to spowodowane z jednej strony wzrastającą dominacją zwierzĊcego i materialnego Ğwiata, z drugiej zaĞ zdeprecjonowaniem czysto fizycznych wartoĞci (siły fizycznej dzikich bestii, umiejĊtnoĞci wzbijania siĊ w przestworza ptaków drapieĪnych) oraz instynktów (macierzyĔskiej troski samic), jak i na skutek coraz lepszej znajomoĞci tajników Īycia niektórych zwierząt. ZaczĊto bardziej ceniü wartoĞci intelektualne, lepiej rozwiniĊte i przejawiające siĊ wyraĨniej Strona 20 w ludziach niĪ w jakichkolwiek innych istotach. Dlatego teĪ bogowie, którym przypisywano wyĪszy stopieĔ siły i inteligencji, ostatecznie przyjmowali postacie ludzkie. Choü antropomorfizacja bogów stanowiła ostatnie stadium rozwoju religii, to jednak proces ten nie objął wszystkich bóstw i nie znalazł odbicia we wszystkich warstwach ludnoĞci w jednakowym czasie. Podczas gdy warstwy stojące na wyĪszym poziomie intelektualnym rozwijały koncepcjĊ antropomorfizmu swych bóstw, to prymitywni wieĞniacy egipscy nadal pozostawali przy starych zoomorficznych i fetyszystycznych ideach. Antropomorfizacja bogów musiała siĊ dokonaü lub przynajmniej zacząü juĪ w okresie prehistorycznym. Na palecie z łupku, pochodzącej z zarania historii kraju, a naleĪącej do króla Narmera, spotykamy bóstwo z ludzką twarzą i krowimi rogami, które najprawdopodobniej wyobraĪa boginiĊ Hathor. Na ten sam okres datuje siĊ w przybliĪeniu trzy posągi boga Mina znalezione w Koptos. Jednak trzeba tu podkreĞliü, Īe kryterium datowania stanowił styl, bowiem okolicznoĞci, w jakich posągi zostały znalezione, nie pozwoliły odkrywcy datowaü ich dokładniej niĪ na czasy przedptolemejskie. Te trzy posągi wyobraĪają ityfalliczne obnaĪone postacie ludzkie, osłoniĊte jedynie przepaską, ze złączonymi razem nogami i ramionami ĞciĞle przylegającymi do ciała. ZaciĞniĊta prawa piĊĞü była przebita, mogła przeto pierwotnie trzymaü bicz, emblemat Mina w czasach historycznych. Głowy posągów zostały odłamane, przy czym odnaleziono tylko jedną; na policzku mocno zniszczonej twarzy widaü Ğlady brody. Wszystkie trzy posągi mają wyrzeĨbione na tułowiach postacie róĪnych zwierząt, wĞród których są ryby i muszle z Morza Czerwonego. Na dwóch posągach natomiast widnieje nie zidentyfikowany przedmiot, który we wszystkich okresach słuĪył do zapisu znaku hieroglificznego oznaczającego boga Mina. Dwa z tych posągów po złoĪeniu osiągnĊły wysokoĞü 4 metrów. „Kształtowanie (posągu) Mina” zaĞwiadczone jest w czasach I dynastii we fragmencie roczników, gdzie słowo oznaczające boga Mina zapisano teĪ za pomocą postaci ludzkiej, tym razem jednak z uniesionym do góry ramieniem trzymającym bicz. Fragment roczników datowany jest na V dynastiĊ, ale zabytek ten stanowi na pewno wierną kopiĊ dokumentu współczesnego temu wydarzeniu. W czasach panowania faraona Peribsena z II dynastii bogini WadĪojet przedstawiana jest na pieczĊciach w postaci kobiety, a bóg Asz jest teĪ antropomorficzny, choü – jeĞli wierzyü publikacjom – ma on niekiedy głowĊ ludzką, a niekiedy głowĊ sokoła lub łeb zwierzĊcia Setna. Na zachowanych fragmentach reliefów ze Ğwiątyni DĪesera z III dynastii w Heliopolis wszyscy bogowie mają postacie ludzkie. UtoĪsamienie króla z bogiem Horusem w bez wątpienia powaĪnym stopniu