Strona 1 Strona 2 Strona 3 Tytuł oryginału BURIAL RITES Copyright © Hannah Kent 2013 All rights reserved Projekt okładki Mariusz Banachowicz Zdjęcie na okładce © Malgorzata Maj/Trevillion Images Redaktor prowadzący Katarzyna Rudzka Redakcja Agnieszka Rosłan Korekta Maciej Korbasiński ISBN 978-83-7961-537-7 Warszawa 2013 Wydawca Prószyński Media Sp. z o.o. 02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28 www.proszynski.pl Strona 4 Moim rodzicom Strona 5 Najgorsza byłam dla tego, kogom ukochała najbardziej. Laxdæla Sag Strona 6 Strona 7 O nazwiskach islandzkich Islandczycy tradycyjnie stosują patronimiczny system nadawania nazwisk, w którym nazwisko dziecka tworzy się od imienia ojca z sufiksem -son albo - dóttir. W związku z tym Agnes Magnúsdóttir tłumaczy się dosłownie jako Agnes, córka Magnúsa. Ze względu na ten obyczaj każdy z krewnych w islandzkiej rodzinie może nosić inne nazwisko. Strona 8 O fonologii języka islandzkiego Aby ułatwić czytelnikowi lekturę, niektóre litery języka islandzkiego nie zostały użyte w druku. Spółgłoski ð (Ð) i þ (Þ) zastąpiono odpowiednio przez d i th. Wymowa niektórych samogłosek jest uwarunkowana przez położenie akcentu: á jak au w „automat” é jak je w „jeden” í jak wydłużone polskie i ó jak oł w „ołtarz” ö jak eu we francuskim fleur ú jak wydłużone polskie u ý jak wydłużone polskie i æ jak aj w „wajcha” au jak oe we francuskim oeil ei jak ej w „klej” Strona 9 Prolog Powiedzieli, że muszę umrzeć. Powiedzieli, że skradłam ludziom tchnienie, więc teraz oni muszą skraść moje. Wyobrażam więc sobie, że wszyscy jesteśmy jak płomyki świec, jasne i kopcące się od palonego łoju, pełgające w ciemności i na wyjącym wietrze. W ciszy słyszę kroki, straszne zbliżające się kroki ludzi, którzy idą, żeby zdmuchnąć mnie i posłać moje życie do nieba w szarym wieńcu dymu. Rozpłynę się w powietrzu i nocnym mroku. Zdmuchną nas po kolei, potem będą patrzeć na świat tylko w świetle własnych płomyków. Gdzie wtedy będę? Czasem wydaje mi się, że przeżywam to wszystko znowu. Dom płonie w ciemności. Mróz taki, że każdy oddech boli w płucach. Widzę płomienie odbite w wodach oceanu, w wodach rozedrganych światłem. Tamtej nocy była chwila, kiedy obejrzałam się za siebie. Obejrzałam się, żeby popatrzeć na ogień. Jeśli poliżę swoją skórę, nadal czuję na języku sól. Dym. Nie zawsze było tak zimno. Słyszę kroki. Strona 10 Rozdział 1 ZAWIADOMIENIE Zawiadamia się, że w czwartek 24 marca 1828 roku w Illugastadir odbędzie się aukcja majątku, jaki pozostawił po sobie rolnik Natan Ketilsson. A są to: jedna krowa, kilka koni, znaczna liczba owiec, siano oraz meble, jedno siodło, wędzidło, a także wiele naczyń i talerzy. Do sprzedaży dojdzie, jeśli złożona zostanie uczciwa oferta. Wszystkie składniki majątku przypadną temu, kto złoży najwyższą ofertę. Jeżeli ze względu na złą pogodę aukcja okaże się niemożliwa, będzie przełożona na dzień następny, o ile pogoda pozwoli. 20 marca 1828 Do Wielce Wielebnego Jóhanna Tómassona Dziękuję Wielebnemu za Wasz cenny list z dnia 14, w którym zapytywał Wielebny o to, jak urządziliśmy pogrzeb Pétura Jónssona z Geitaskard, ponoć zamordowanego i spalonego w noc między 13 a 14 tego miesiąca, z Natanem Ketilssonem. Jak Wielebny wie, zachodziły pewne wątpliwości, czy jego kości powinny spocząć w święconej ziemi. Do jego skazania i ukarania za rabunek, kradzież, jako też paserstwo miało dojść po procesie przed Sądem Najwyższym. Aliści nie otrzymaliśmy dotąd żadnych listów z Danii. Sędzia sądu ziemskiego skazał Pétura 5 lutego zeszłego roku, zaczem wymierzył mu wyrok czterech lat ciężkich robót w kopenhaskim rasphusie, ten jednak w czasie, gdy go zamordowano, przebywał na wolności. W związku z tym, by odpowiedzieć na zapytanie Wielebnego, kości jego spoczęły zgodnie z chrześcijańskim obrządkiem obok szczątków Natana, Strona 11 ponieważ nie sposób było uznać, by nie należał już do grona chrześcijan. Ludzi wykluczonych z tego Kościoła wyraźnie określa się w liście od Jego Królewskiej Mości z 30 grudnia 1740, gdzie wymienia się wszystkie osoby, których nie wolno pogrzebać według obrządku chrześcijańskiego. Komisarz okręgowy Björn Blöndal 30 maja 1829 Wielebny T. Jónsson Breidabólstadur, Vesturhóp Do Wielebnego Wikariusza Thorvardura Jónssona Ufam, iż list niniejszy znajdzie Wielebnego w dobrym zdrowiu i zajętego Waszą zbożną pracą w Vesturhóp. Po pierwsze, pragnę pogratulować Wielebnemu, choć z opóźnieniem, ukończonych studiów na południu Islandii. Pańscy parafianie mówią, że jest Wielebny sumiennym młodym człowiekiem, i w pełni aprobuję Pańską decyzję powrotu na północ i podjęcia posługi pasterskiej pod okiem ojca. Cieszy mnie niezmiernie, że wciąż są na świecie prawi ludzie gotowi pełnić swe obowiązki wobec ludzkości i Boga. Po drugie, jako komisarz okręgowy piszę do Wielebnego z prośbą o przysługę. Jak zapewne Wielebny wie, na życie naszej społeczności położył się ostatnio cień zbrodni. W swej ohydzie morderstwa popełnione w zeszłym roku w Illugastadir obnażyły zepsucie i bezbożność tej krainy. Jako komisarz okręgu Húnavatn nie mogę tolerować zła w naszej społeczności i po spodziewanej zgodzie Sądu Najwyższego w Kopenhadze zamierzam posłać morderców z Illugastadir na szafot. Z myślą o tym wydarzeniu proszę Wielebnego o pomoc. Jak zapewne Wielebny pamięta, opisałem rzeczone morderstwa w liście okólnym do naszego duchowieństwa prawie dziesięć miesięcy temu, gdzie poleciłem, by potępiono je w kazaniach. Pozwoli Wielebny, iż powtórzę, co Strona 12 się wtedy stało, tym razem po to, by łatwiej było Wielebnemu ocenić tę zbrodnię. W zeszłym roku, w nocy z 13 na 14 marca, troje ludzi popełniło okrutną i odrażającą zbrodnię przeciwko dwóm mężczyznom, którzy mogli być Wielebnemu znani, a mianowicie przeciwko Natanowi Ketilssonowi i Péturowi Jónssonowi. Pétura i Natana znaleziono w zgliszczach domu w gospodarstwie Natana w Illugastadir, kiedy zaś poddano zwłoki dokładniejszym oględzinom, odkryto rany zadane w sposób celowy ludzką ręką. Odkrycie to doprowadziło do wszczęcia śledztwa, a później do procesu. Dnia 2 lipca zeszłego roku zarzut morderstwa w tej sprawie postawiono trzem osobom – mężczyźnie i dwóm kobietom. Wszyscy zostali uznani za winnych przez sąd rejonowy pod moim przewodnictwem i skazani na ścięcie, albowiem: „Kto by uderzył człowieka, ażby umarł, śmiercią umrze”*. Wyroki śmierci zostały podtrzymane przez sąd ziemski, który zebrał się 27 października zeszłego roku w Reykjaviku. Sprawa toczy się obecnie przed Sądem Najwyższym w Kopenhadze i jest prawdopodobne, iż mój pierwotny wyrok i w tej instancji zostanie podtrzymany. Skazany mężczyzna to Fridrik Sigurdsson, syn rolnika z Katadalur. Kobietami są służące, Sigrídur Gudmundsdóttir i Agnes Magnúsdóttir. * Biblia Gdańska, Księga Wyjścia 21,12 (przyp. tłum.). Skazane osoby są obecnie przetrzymywane w areszcie tutaj na północy i będą przetrzymywane dalej, aż do swojej egzekucji. Fridrik Sigurdsson został wzięty do Thingeyrar przez wielebnego Jóhanna Tómassona, Sigrídur Gudmundsdóttir przewieziono zaś do Midhóp. Agnes Magnúsdóttir przetrzymywano w Stóra-Borg, lecz z powodów, których nie mogę wyjawić, zostanie w przyszłym miesiącu przeniesiona w nowe miejsce, do Kornsy w dolinie Vatnsdalur. Jest ona niezadowolona ze swego obecnego opiekuna duchowego i skorzystała z jednego z niewielu przysługujących jej wciąż praw, prosząc o innego duszpasterza. Poprosiła o Pana, Wielebny Strona 13 Wikariuszu. Zwracam się do Wielebnego w tej sprawie z niejaką niepewnością. Zdaję sobie sprawę, iż jak dotąd Wasze obowiązki ograniczały się do prowadzenia nauczania duchowego najmłodszych parafian, co – choć bez wątpienia chwalebne i potrzebne – ma nikłe znaczenie polityczne. Sam może Wielebny przyzna, że jest zbyt niedoświadczony, by przywrócić tę skazaną kobietę Panu i Jego nieskończonemu miłosierdziu, i w takim wypadku nie zamierzam dalej nalegać. Jest to brzemię, którym wahałbym się obciążyć barki nawet doświadczonych duszpasterzy. Gdyby jednak przyjął Wielebny obowiązek przygotowania Agnes Magnúsdóttir na spotkanie z Panem, będzie Wielebny musiał przyjeżdżać regularnie do Kornsy, gdy tylko pogoda pozwoli. Musi Wielebny głosić słowo Boże i doprowadzić skazaną do skruchy i uznania wyroku Sprawiedliwości. Niechaj Wielebny nie pozwoli, by pochlebstwo kierowało Waszą decyzją ani też wzgląd na pokrewieństwo, jeśli takowe łączy Wielebnego i skazaną. We wszystkich sprawach, Wielebny, jeśli nie jest Pan w stanie wyrobić sobie własnego zdania, proszę zdać się na moje. Czekam na Pańską odpowiedź. Proszę przekazać ją memu posłańcowi. Komisarz okręgowy Björn Blöndal Wielebny wikariusz Thorvardur Jónsson w chacie obok kościoła naprawiał palenisko, wmurowując nowe kamienie, kiedy usłyszał, jak ojciec odchrząknął, zatrzymując się na progu. – Tóti, na dworze czeka posłaniec z Hvammur. Pyta o ciebie. – O mnie? – Był tak zaskoczony, że kamień wysunął mu się z dłoni i spadł na klepisko. Niewiele brakowało, a uderzyłby go w stopę. Wielebny Jón z irytacją zassał przez zęby powietrze, schylił głowę, wszedł do chaty i łagodnie odepchnął Tótiego z drogi. – Tak, o ciebie. Nie każ mu na siebie czekać. Strona 14 Posłaniec okazał się służącym odzianym w znoszony płaszcz. Przyjrzał się Tótiemu uważnie, zanim zapytał: – Wielebny Thorvardur Jónsson? – To ja. Witam. Cóż, właściwie jestem dopiero wikariuszem. Sługa wzruszył ramionami. – Mam dla wielebnego list od komisarza okręgowego, pana Björna Blöndala. – Wyciągnął zza pazuchy nieduży kawałek papieru i wręczył go Tótiemu. – Rozkazano mi poczekać tutaj. Papier był wilgotny i rozgrzany od ciała służącego. Tóti przełamał pieczęć i spostrzegł, że list napisano tego samego dnia. Siadł na pieńku do rąbania drewna przy wejściu do chaty i zaczął czytać. Kiedy doczytał do końca, podniósł wzrok i stwierdził, że służący bacznie go obserwuje. – No i…? – zapytał posłaniec z uniesioną brwią. – Słucham? – Pańska odpowiedź dla pana komisarza? Nie mogę czekać aż do północka. – Mogę najpierw rozmówić się z ojcem? Służący westchnął. – Niech będzie. Ojciec w badstofie powolnym ruchem wygładzał koce na łóżku. – Dostałem wiadomość od komisarza okręgowego. – Tóti podał mu rozłożony list i z niepewnością w sercu czekał. Ojciec z obojętną miną przeczytał, złożył kartkę i zwrócił ją synowi. Nie odezwał się ani słowem. – Co mam odpowiedzieć? – zapytał wreszcie Tóti. – Wybór należy do ciebie. – Kiedy ja jej nie znam. – No nie. – Nie należy do naszej parafii? – Nie. Strona 15 – To czemu o mnie poprosiła? Jestem tylko wikariuszem. Ojciec znowu pochylił się nad łóżkiem. – Może powinieneś ją o to zapytać. Służący siedział teraz na pieńku i nożykiem czyścił sobie paznokcie. – No więc? Jaką odpowiedź mam przekazać komisarzowi okręgowemu z ust wielebnego? Tóti w tym momencie podjął decyzję. – Powiedz Blöndalowi, że spotkam się z Agnes Magnúsdóttir. Oczy sługi zrobiły się okrągłe. – Więc o to chodzi? – Mam być jej duchowym doradcą. Posłaniec popatrzył na niego z rozdziawionymi ustami, a potem wybuchnął śmiechem. – Dobry Boże! Wybrali mysz, żeby ujarzmić kota. – To rzekłszy, dosiadł konia i wkrótce zniknął za pagórkami, podczas gdy Tóti stał bez ruchu, trzymając list w wyprostowanej ręce z dala od siebie, jakby kartka miała się za chwilę zapalić. † Steina Jónsdóttir usypywała kopczyk wyschniętego gnoju na podwórzu rodzinnego gospodarstwa, gdy usłyszała gwałtowny tętent kopyt. Wyjrzała za róg chatki, by lepiej widzieć gościniec przebiegający przez dolinę. Zbliżał się jeździec w jaskrawoczerwonym płaszczu. Skręcił w stronę gospodarstwa. Steina poczuła nagłą panikę, bo zdała sobie sprawę, że będzie musiała go przywitać. Wycofała się za chatę, pośpiesznie napluła w dłonie, wytarła je w spódnicę i wydmuchała nos na ziemię. Kiedy wróciła na podwórze, jeździec już czekał. – Witaj, młoda damo. – Spojrzał na jej brudną spódnicę z rozbawieniem. – Widzę, że przeszkodziłem ci w pracy. – Zsiadł z wierzchowca, z gracją Strona 16 przekładając nogę nad końskim grzbietem. Jak na tak postawnego mężczyznę zeskoczył na ziemię z zadziwiającą lekkością. – Wiesz, kim jestem? Pokręciła głową. – Komisarz okręgowy Björn Audunsson Blöndal. – Skłonił lekko głowę i poprawił płaszcz ozdobiony, jak spostrzegła, srebrnymi guzikami. – Jest pan z Hvammur – wymamrotała. Blöndal uśmiechnął się cierpliwie. – Tak. Jestem zwierzchnikiem twojego ojca. Przyjechałem z nim porozmawiać. – Nie ma go w domu. Blöndal zmarszczył brwi. – A twoja matka? – Wybrali się z wizytą na południe doliny. – Rozumiem. – Przyjrzał się młodej kobiecie, skulonej i nerwowo wlepiającej wzrok w pola. Była blada i piegowata. Miała szeroką szparę między przednimi zębami, oczy brązowe i szeroko rozstawione. Niezbyt ładna, uznał Blöndal. Zwrócił uwagę na grube półksiężyce brudu pod jej paznokciami. – Będzie pan musiał przyjechać później – powiedziała wreszcie. Blöndal stężał. – Mogę przynajmniej wejść do środka? – Och… Jeśli pan chce. Tam może pan przywiązać konia. – Steina przygryzła wargę, gdy Blöndal owijał lejce wokół pala, a potem odwróciła się i pognała do domu. Blöndal podążył za nią, garbiąc się w niskim wejściu do chałupy. – Czy twój ojciec wróci jeszcze dzisiaj? – Nie – usłyszał zwięzłą odpowiedź. – Co za pech – mruknął, potykając się w ciemnym korytarzu, gdy Steina prowadziła go do badstofy. Podczas piastowania urzędu komisarza okręgowego nabrał tuszy i przyzwyczaił się do bardziej przestronnego, Strona 17 wzniesionego z importowanego drewna domu, który zapewniono jego rodzinie w Hvammur. Chatynki parobków i rolników zaczęły budzić w nim odrazę; izby były w nich ciasne, a ze zbudowanych z darni ścian w lecie unosiły się chmury kurzu, które drażniły płuca. – Panie komisarzu… – Komisarzu okręgowy. – Przepraszam, komisarzu okręgowy. Mamma i pabbi, to znaczy Margrét i Jón, wrócą jutro. Albo pojutrze. Zależy od pogody. – Steina skinęła w stronę bliższego końca wąskiego pomieszczenia, gdzie szara wełniana kotara dzieliła sypialnię od maleńkiego saloniku. – Proszę tu usiąść, jeśli pan raczy – powiedziała. – Poszukam siostry. Lauga Jónsdóttir, młodsza siostra Steiny, pieliła marny ogródek warzywny w pewnej odległości od chaty. Pochylona nad grządką nie zauważyła przyjazdu komisarza okręgowego. Teraz usłyszała wołanie siostry. – Laugo! Gdzie jesteś? Laugo! Wyprostowała się i wytarła brudne dłonie o fartuch. Nie odkrzyknęła, tylko poczekała cierpliwie, aż siostra przybiegnie, potykając się w biegu o długą spódnicę. – Wszędzie cię szukam! – wysapała Steina, łapiąc dech. – Co się z tobą dzieje? – Komisarz przyjechał! – Kto? – Blöndal! – Komisarz okręgowy Björn Blöndal? Wytrzyj nos, Steino, zasmarkałaś się. – Siedzi w naszym saloniku. – Gdzie? – No wiesz, za kotarą. – Zostawiłaś go zupełnie samego? – Lauga otworzyła szeroko oczy. Steina skrzywiła się boleśnie. – Proszę cię, chodź i porozmawiaj z nim. Strona 18 Lauga szybko odwiązała brudny fartuch i rzuciła go między kępki lubczyku. – Czasami nie wiem, gdzie ty masz głowę, Steino – mruknęła, gdy szybkim krokiem ruszyły w stronę chałupy. – Zostawić kogoś takiego jak Blöndal samego w naszej badstofie! – W saloniku. – Co za różnica? Przypuszczam, że dałaś mu też do picia serwatki dla służby? Steina odwróciła się do siostry z paniką na twarzy. – Niczego mu nie dałam. – Jak mogłaś! – Lauga przyśpieszyła do truchtu. – Weźmie nas za ludzi z gminu! Steina patrzyła, jak siostra biegnie między kępami trawy. – Ale my jesteśmy z gminu – mruknęła. Lauga szybko umyła twarz i dłonie, po czym wzięła nowy fartuch od Kristín, rodzinnej służącej, która zaszyła się w kuchni, gdy tylko usłyszała nieznajomy głos. Komisarz okręgowy przy drewnianym stoliku czytał coś z kartki. Przeprosiwszy za niekulturalne zachowanie siostry, Lauga zaproponowała mu talerz zimnej baraniny z ziemniakami, który przyjął z przyjemnością, choć również z pewną urazą. Stała w milczeniu obok, kiedy jadł, i patrzyła, jak zaciska mięsiste wargi, żując kawałki mięsiwa. Może pabbi z urzędnika okręgowego zostanie podniesiony do jeszcze wyższej godności. Może dostanie od Korony Duńskiej mundur albo pensję. Może stać ich będzie na nowe ubrania, nowe suknie. Nowy dom. Więcej służby. Blöndal zazgrzytał nożem o talerz. – Miałby pan ochotę na skyr ze śmietaną, panie komisarzu okręgowy? – zapytała, biorąc pusty talerz. Uniósł dłonie, jakby się wzbraniał, lecz po chwili się rozmyślił. – No dobrze, poproszę. Dziękuję. Strona 19 Lauga oblała się rumieńcem i odwróciła się, by pójść po twaróg. – I nie miałbym nic przeciwko kawie! – zawołał za nią, gdy schyliła głowę, wychodząc za kotarę. – Czego on chce? – spytała Steina, przycupnięta przy ogniu w kuchni. – Nie słyszę nic oprócz twojego tupania w korytarzu. Lauga wcisnęła jej w ręce brudny talerz. – Niczego jeszcze nie powiedział. Ma ochotę na skyr i kawę. Siostra spojrzała wymownie na Kristín, która przewróciła oczami. – Nie ma kawy – powiedziała cicho Steina. – Owszem, jest. Widziałam ją w zeszłym tygodniu w spiżarce. Steina się zawahała. – Ja… wypiłam ją. – Steino! Kawa nie jest dla nas! Zachowujemy ją na szczególne okazje! – Jakie okazje? Komisarz nigdy nas nie odwiedza. – Komisarz okręgowy, Steino! – Wkrótce służący wrócą z Reykjaviku. Może przywiozą. – Ale co poczniemy teraz? – Poirytowana Lauga pchnęła Kristín w stronę spiżarni. – Skyr ze śmietaną! Szybko. – Chciałam się przekonać, jak smakuje – wyjaśniła Steina. – Trudno, stało się. Dam mu świeżego mleka. Przynieś wszystko, kiedy będzie gotowe. Albo nie. Niech Kristín go obsłuży. Wyglądasz, jakbyś tarzała się w chlewie ze świniami. – Lauga łypnęła z przyganą na uwalane gnojem ubranie siostry, po czym wyszła z kuchni. Blöndal wyraźnie na nią czekał. – Młoda damo, przypuszczam, że zastanawiasz się, czemu przyjechałem z wizytą. – Mam na imię Sigurlaug. Albo Lauga, jeśli pan woli. – Dziękuję, Sigurlaug. – Czyżby chodziło o jakąś sprawę związaną z obowiązkami mojego ojca? Jest… Strona 20 – Wyjechał. Tak, wiem. Twoja siostra mi powiedziała… O proszę, oto i ona. Steina niosła w jednej brudnej ręce twaróg ze śmietaną i jagodami, a mleko w drugiej. Niechcący trąciła skyr krawędzią kotary. Na szczęście komisarz okręgowy zdawał się nie zwracać na to uwagi. – Smacznego, panie – wybąkała Steina. Postawiła miskę i kubek na stole, a potem dygnęła niezdarnie. – Dziękuję – odrzekł. Okiem smakosza spojrzał na skyr, po czym podniósł wzrok. Uśmiechnął się słabo. – Która z was jest starsza? Lauga trąciła Steinę łokciem, lecz siostra nadal milczała i gapiła się z rozdziawionymi ustami na jaskrawą czerwień munduru gościa. – Ja jestem młodsza, panie komisarzu okręgowy – odezwała się w końcu Lauga i w uśmiechu pokazała dołeczki w policzkach. – O rok. Steinvör w tym miesiącu skończy dwadzieścia jeden lat. – Wszyscy mówią mi Steina. – Obie jesteście bardzo ładne – rzekł Blöndal. – Dziękuję panu. Lauga znów szturchnęła siostrę. – Dziękuję – wymamrotała Steina. – Obie macie jasne włosy po ojcu, choć, jak widzę, ty, Lauga, masz błękitne oczy matki – zauważył. Odepchnął nietkniętą miskę. Podniósł kubek, powąchał mleko i odstawił je z powrotem. – Proszę jeść – powiedziała Lauga. – Dziękuję, ale nagle poczułem się syty. – Blöndal sięgnął do kieszeni płaszcza. – Wolałbym omówić tę sprawę z panem domu, ale skoro urzędnika okręgowego Jóna tu nie ma, a sprawa nie może czekać do jego powrotu, widzę, że muszę porozmawiać z jego córkami. – Wziął kartkę i rozłożył ją na stole tak, aby mogły przeczytać. – Przypuszczam, że słyszałyście o wydarzeniach, które rozegrały się w zeszłym roku w Illugastadir? Steina drgnęła.