Strona 1 Strona 2 AMY KNICHT SPA.DKOBIERCY KCB Strona 3 AMY KNIGHT SPADKOBIERCY KCB Przełożył Tomasz Krzyżanowski Warszawa 2001 Strona 4 Tytuł oryginału: SPIES WITHOUT CLOAKS. THE KGB'S SUCCESSORS Copyright© 1996 by Amy Knight. All rights reseived. No part of this book may by reproduced or transmitted in any form or by any means, electronlc or mechanical. includ!ng photocopying, recording or by any information storage and retrieval system, without permission in writing from the Publisher. Projekt okładki: Zombie Sputnik Corporation Redakcja: Nina Smolar Redakcja techniczna: Anna Troszczyńska Łamanie: Agnieszka Dwilińska Korekta: Bronisława Dziedzic-Wesołowska ISBN 83-7255-656-3 Wydawca: Prószyński i S-ka SA 02-651 Warszawa, ul. Garażowa 7 Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W.L.Anczyca 30-415 Kraków. ul. Wadowicka 8 Strona 5 Poświęcam wszystkim, którzy odważnie walczyli w Rosji o reformę KGB i organizacji powstałych na jego miejsce Strona 6 Podziękowania Zaczęłam pracę nad tą książką we wrześniu 1992 roku jako stypen­ dystka Instytutu Studiów Rosyjskich Kennana przy Międzynarodo­ wym Centrum Naukowym im. Woodrowa Wilsona w Waszyngtonie. Dziesięć miesięcy, które tam spędziłam, są dla mnie bezcenne i chcę wyrazić moją wdzięczność Blairowi Ruble'owi, Charlesowi Blitzerowi i całemu zespołowi Instytutu Kennana i Centrum Wilsona. Jestem również dłużniczką Rady Badań Międzynarodowych i Wy­ miany Naukowej, która przyznała mi krótkoterminowe stypendium na pobyt w Moskwie w celu przeprowadzenia tam wywiadów, a tak­ że Fundacji Smitha-Richardsona za pomoc finansową przy pisaniu niniejszej pracy. Wiele zawdzięczam Robertowi Sharletowi, który od początku wspierał ten projekt i czytał maszynopis przed publikacją, i Eugeno­ wi Huskeyowi za jego cenne uwagi. Chcę również podziękować Thane Gusta/sonowi, Bruce'owi Parrottowi, Barbarze Chotiner, Jewgienii Albac i Rodowi Barkerowi za ich pomoc oraz mojej agentce Gail Ross. Specjalne podziękowania kieruję pod adresem mojego przyjaciela Petera Reddawaya, a także Wernera Hahna i Jima Nichola, którzy znaleźli wśród licznych zajęć czas, by służyć mi swoją rozległą wiedzą na temat polityki rosyjskiej. Składam podziękowania moim dwóm wspaniałym asystentom, Joemu Proctorowi i Steve'owi Guentherowi oraz Florence Rotz z wy­ działu badań nad Rosją i Europą Wschodnią z Uniwersytetu Johna Hopkinsa. Jestem bardzo wdzięczna mojemu byłemu wydawcy z Princeton, Laurenowi Osborne'owi za komentarz do tekstu, a także obecnemu wydawcy Brigitcie van Rheinberg. Dziękuję Alice Calaprice za redak­ cję i Alanowi Greenbergowi za przygotowanie indeksu. Na koniec dziękuję mojemu mężowi Malcolmowi, którego bezcen­ ne uwagi i komentarze okazały się niezmiernie przydatne, oraz moim córkom Molly, Dianie i Aleksandrze za cierpliwe znoszenie długich godzin mojej nieobecności. Strona 7 Skróty CIA Centralna Agencja Wywiadowcza (wywiad zagraniczny w USA) EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza (Unia Europejska) F APSI Federalna Agencja Rządowej Łączności i Informacji FBI Federalne Biuro Śledcze (kontrwywiad w USA) FSB Federalna Służba Bezpieczeństwa FSG Federalna Służba Graniczna FSK Federalna Służba Kontrwywiadu GRU Główny Zarząd Wywiadu (w Ministerstwie Obrony) GZO Główny Zarząd Ochrony IMEMO Instytut Gospodarki Światowej i Stosunków Międzynarodowych KBWE Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie KC Komitet Centralny KGB Komitet Bezpieczeństwa Państwa KPZR Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego LDPR Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji MB Ministerstwo Bezpieczeństwa MIA żołnierze zaginieni w akcji (skrót angielski) MWD Ministerstwo Spraw Wewnętrznych NKWD Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR OBWE Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie PKSW Państwowy Komitet Stanu Wyjątkowego POW jeńcy wojenni (skrót angielski) RFSRR Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka SBP Służba Bezpieczeństwa Prezydenta SWR Służba Wywiadu Zagranicznego WNP Wspólnota Niepodległych Państw Strona 8 Wstęp Niniej sza książka opowiada o tym, co się stało po rozpadzie imperium sowieckiego z najpotężniejszą na świecie tajną policją i organizacją wy;wiadowczą, znaną do końca 1991 ro­ ku j ako KGB (Komitet Bezpieczeństwa Państwa). W j aki sposób instytucja ta przetrwała w świecie, w którym diame­ tralnie zmieniły się reguły gry? Dlaczego w ogóle nadal działała, biorąc pod uwagę koniec zimnej wojny oraz wkro­ czenie Rosji na ścieżkę politycznej i ekonomicznej transfor­ macji? Czy organizacyjni spadkobiercy KGB wciąż stanowią zagrożenie dla interesów Zachodu i rozwoju demokracji w krajach byłego Związku Radzieckiego? Opis zmian w KGB j est historią transformacji postra­ dzieckiego systemu politycznego i choć książka zajmuje się tylko j ednym elementem, ostatecznym j ej celem j est pogłę­ bienie wiedzy o wewnętrznej i zagranicznej polityce byłego Związku Radzieckiego. W swoj ej pracy skupiam się przede wszystkim na Federacji Rosyjskiej, która stała się niezależ­ nym państwem po rozwiązaniu Związku Radzieckiego w grudniu 1991 roku. Ale historia o tym, co stało się z KGB, obejmuje również inne byłe republiki radzieckie, których tajne służby były częścią KGB i dzisiaj wciąż pozostają w bliskich związkach z Moskwą. Związek Radziecki był targany politycznymi i gospodar­ czymi wstrząsami od 1987 roku, kiedy to Michaił Gorba­ - cz ow zainicjował swój program zwany pierestrojką. Zachod­ ni obserwatorzy dokładnie przyglądali się tym wydarze­ niom, które w tak znaczący sposób miały wpłynąć na losy świata. Wciąż jednak pod wieloma względami procesy poli­ tyczne w Rosji pozostają zagadką. Pomimo - a może wła- 8 Strona 9 WSTĘP śnie dlatego - że zachodni eksperci i politycy byli codzien­ nie zasypywani gradem informacji z Rosji, wiele ważnych wydarzeń politycznych zaskoczyło ich, j ak na przykład sierpniowy pucz w 1991 roku, zbrojna rozprawa Jelcyna z opozycją parlamentarną jesienią 1 993 roku i inwazja na Czeczenię w grudniu 1 994 roku. Widać wyraźnie, że długo­ falowe procesy polityczne zachodzące w Rosji nie są ciągle do końca czytelne. Zapewne potrzeba będzie j eszcze sporo czasu, by z per­ spektywy historycznej móc zrozumieć ten okres, pełen gwałtownych zmian w Rosji. Niemniej już dziś możemy się dużo dowiedzieć o procesach politycznych i przyszłości re­ form w Rosji, przyglądając się dokładnie losom KGB, który zawsze odgrywał kluczową rolę w polityce radzieckiej . Potę­ ga i wpływy j ego organizacyjnych spadkobierców mogą nam służyć j ako miara rozwoju politycznych reform w Ro­ sji. Również znaczenie rosyjskich służb specjalnych w by­ łych republikach radzieckich, tworzących obecnie Wspólno­ tę Niepodległych Państw (WNP), wiele nam mówi o poli­ tycznej ewolucji byłego Związku Radzieckiego j ako całości. Rozwój rosyjskich tajnych służb po upadku Związku Ra­ dzieckiego odzwierciedla wszystkie sprzeczności i niekonsek­ wencje, które charakteryzują polityczny rozwój Rosji pod rządami Borysa Jelcyna. Z jednej strony reformy, zapocząt­ kowane przez Gorbaczowa i kontynuowane przez Jelcyna, mocno uderzyły w tajne służby, pozbawiając je wielu potęż­ nych środków działania. W rezultacie głasnosti policja poli­ tyczna nie mogła już dłużej wymuszać milczenia mediów za pośrednictwem cenzury. Nadużycia i przestępstwa popeł­ niane przez służby bezpieczeństwa są otwarcie krytykowa­ ne w prasie. Minęły czasy, kiedy niewygodnego dysydenta można było wysłać do obozu pracy albo szpitala psychia­ trycznego bez wyroku sądowego. Tajne służby nie dysponu­ ją również nieograniczonymi środkami, które znajdowały się w ich gestii w okresie Związku Radzieckiego. Teraz mu­ szą się martwić o swój budżet. Od kiedy Zachód nie jest już śmiertelnym wrogiem, rosyjscy szpiedzy i agenci musieli 9 Strona 10 WSTĘP zmiemc swoj e metody działania. Morderstwa, wspieranie terroryzmu, porwania nie znaj dują się już w arsenale środ­ ków, które kiedyś swobodnie wykorzystywano w walce z ob­ cymi rządami. Z drugiej strony, byłoby j ednak poważnym błędem są­ dzić, że spadkobierca KGB to jedynie nieruchawa, pozba­ wiona sił zbiurokratyzowana instytucja, która nie stanowi żadnego zagrożenia dla demokratycznych reform w Rosji ani rządów zachodnich. Wraz z trudnościami powstałymi w wyni­ ku politycznych i gospodarczych zmian w byłym Związku Ra­ dzieckim przed agentami pojawiły się nowe możliwości dzia­ łania. Klimat polityczny nadal sprzyja silnej pozycji tajnych służb. Od sierpniowego puczu w 1991 roku, który przypieczę­ tował upadek Związku Radzieckiego, w Rosji wciąż utrzy­ muje się sytuacja kryzysowa. Gospodarka j est słaba i nie­ stabilna, przestępczość przybrała rozmiary epidemii, kon­ flikty etniczne i ruchy separatystyczne poważnie zagrażają integralności państwa rosyjskiego, a polityczni liderzy po­ grążeni są w wewnętrznych sporach. Atmosfera bezprawia i destabilizacji sprawia, że ludzie zaczynają tęsknić za mi­ nionym okresem, który kojarzy im się z porządkiem i suro­ wym prawem. Rząd Jelcyna, mimo deklarowanych głośno demokratycz­ nych ideałów, niechętnie ograniczał wpływy policji i wywia­ du. Podobnie j ak przed nim Gorbaczow, Jelcyn wolał raczej korzystać z pomocy tajnych służb niż walczyć z nimi. Nie mógł ryzykować utraty tak cennego sprzymierzeńca, zwłasz­ cza w obliczu wyzwań, które stały przed nim i jego ekipą. Był zależny od organów bezpieczeństwa, ponieważ tylko one mogły dostarczyć wiarygodnych informacji, a wiedza taka pozwalała z kolei monitorować to, co się działo na pe­ ryferiach kraju i wśród opozycji politycznej . Specjalne od­ działy bezpieczeństwa, dobrze wyszkolone i sprawniej sze niż regularna armia, pozostawały cennym narzędziem na wypadek zamieszek lub niepokojów. Dla Jelcyna istotne było również to, że tajne służby posiadały obszerne teczki, dotyczące wszystkich członków politycznego establishmen- 10 Strona 11 WSTĘP tu. Sądząc po kompromituj ących materiałach, które opubli­ kowano na temat Gorbaczowa, akta tajnych służb mogłyby być niezmiernie niebezpieczne również dla Jelcyna, który do 1 987 roku pozostawał lojalnym biurokratą partii komu­ nistycznej . W rezultacie polityki Jelcyna nowe rosyjskie tajne służ­ by odziedziczyły po KGB większość pracowników i zasobów. Nadal też bez przeszkód zajmowały się polityką. Dla wielu rosyjskich demokratów, zwłaszcza tych, którzy byli zaanga­ żowani w ruch praw człowieka, niechęć Jelcyna do reformo­ wania tajnych służb stanowiła wielkie rozczarowanie. Jeden z moskiewskich dziennikarzy zapytał: „Dlaczego prezydent zatrzymał się w pół drogi i rozwiązał KPZR, ale nie ruszył nie mniej groźnego potwora - KGB?"1 . DZIEDZICTWO KGB Zreformowanie liczącej kilkadziesiąt lat potężnej i wszechobecnej tajnej policji nie j est sprawą prostą. Komi­ tet Bezpieczeństwa Państwa, powołany przez Chruszczowa w 1 954 roku w miejsce stalinowskiego NKWD, stanowił klu­ czowy element radzieckiego państwa. Dysponując ogromny­ mi środkami finansowymi i technicznymi, zatrudniając co najmniej 420 tysięcy ludzi (nie licząc rozległej sieci tajnych współpracowników i osób współpracujących), posiadając ogromne archiwa zawierające najbardziej poufne informa­ cje polityczne, KGB stanowił państwo w państwie2• Jak stwierdził były generał KGB, Walentin Korolew: „W epoce zastoju [w czasach Breżniewa] KGB rozrósł się do takich rozmiarów, których nikt oprócz czekisty [ tradycyjna nazwa pracownika tajnych służb] nie mógł sobie wyobrazić. Kilka lat temu wyodrębniono z istniejących j uż całkowicie nowe departamenty w centrali KGB"3. Dzięki polityce otwartości zainicjowanej przez Gorbaczo­ wa i kontynuowanej przez Jelcyna wyżsi funkcjonariusze partii i pracownicy KGB zaczęli ujawniać szczegóły swojej działalności w czasach Związku Radzieckiego, a niektóre 11 Strona 12 WSTĘP źródła archiwalne stały się ogólnie dostępne. Wiemy dziś zatem sporo na temat KGB j ako potężnego bastionu sowiec­ kiego reżimu. Komitet był sztywną hierarchiczną strukturą, kierowaną przez przewodniczącego (naj gorszą sławą spośród nich okrył się Władimir Kriuczkow, współorganizator nieudane­ go puczu w sierpniu 1991 roku) i kilku zastępców. Departa­ menty KGB miały szeroki zakres obowiązków, od prześlado­ wania politycznych dysydentów poprzez pilnowanie granic państwa do prowadzenia kampanii propagandowych za gra­ nicą. W przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych, których rząd posiada dwie oddzielne agencje: FBI odpowiedzialne za kontrwywiad i CIA będącą wywiadem zagranicznym, w systemie radzieckim KGB łączył obie te funkcje. Był praktycznym odzwierciedleniem ideologicznego założenia reżimu, który zamazywał różnicę między wrogiem zewnętrz­ nym i zagrożeniami wewnętrznymi, gdyż te drugie są za­ wsze inspirowane z zagranicy. Macki KGB sięgały daleko. W nierosyjskich republikach funkcjonowały duże delegatury, które powielały funkcje moskiewskiego centrum, a biura KGB znajdowały się w każ­ dym obwodzie, rejonie i mieście. To imperium rozpościera­ ło się również na Europę Wschodnią, gdzie tajne służby zor­ ganizowane przez Rosj an po drugiej wojnie światowej gwa­ rantowały moskiewską dominacj ę. Pracownicy KGB, którzy nosili stopnie woj skowe, rekru­ towali się z „najlepszych i najbystrzejszych". Mieli dostęp do przywilejów zastrzeżonych dla najwęższej elity radziec­ kiego społeczeństwa. Operacje, które prowadzili, były wyję­ te spod kontroli prawa i odpowiadali za nie wyłącznie przed kierownictwem partii komunistycznej . Ostatnio ujawnione źródła wskazują na przykład, że KGB przelewał swoimi ka­ nałami pieniądze za granicę na tajne konta partyjnych bon­ zów. Było również rozpowszechnioną praktyką, że agenci wywiadu za granicą kupowali swoim przełożonym w Komi­ tecie i aparacie partyjnym „prezenty" za państwowe pie­ niądze. 12 Strona 13 WSTĘP Podstawowym zadaniem KGB w kraju była inwigilacja obywateli. Za pomocą szerokiego aparatu policyjnego sprawdzano ich lojalność wobec reżimu i tłumiono j akiekol­ wiek przej awy politycznej opozycji. KGB był okiem i uchem partyjnych przywódców, dostarczając Biuru Poli­ tycznemu informacji na temat wszystkich aspektów życia radzieckiego społeczeństwa. Było to tak skuteczne w tłu­ mieniu objawów niezadowolenia, że nie trzeba było odwoły­ wać się do powszechnego terroru stosowanego przez taj ną policję w czasach stalinowskich. Często wystarczyło wezwać wygadanego obywatela na ostrzegawczą „pogawędkę". W niektórych wypadkach funkcjonariusze KGB przepro­ wadzali rozmowy, by namówić ludzi do współpracy. Tak jak w innych tajnych policjach skuteczność działania służb spe­ cj alnych zależała w dużej mierze od rozległej sieci konfiden­ tów. Ponieważ archiwa Komitetu wciąż pozostają zamknięte, nie wiemy, j ak szeroka była ta siatka informatorów. Jednak nieoficjalne raporty raczej nie pozostawiają wątpliwości, że podobnie jak w Europie Wschodniej, tajni współpracowni­ cy byli wszechobecni. W pewnym sensie całe społeczeństwo - z wyjątkiem małych grup dysydenckich - współpracowało z KGB, akceptując reguły państwa policyjnego, by uniknąć kłopotów. Posiadając nieograniczony dostęp do informacji, pracow­ nicy Komitetu mogli przewidywać rozwój sytuacji w kraju i dlatego łatwiej niż innym instytucjom przyszło mu przy­ stosować się do zmieniających się warunków, j ak również złagodzić dramatyczne konsekwencje nowej polityki Gorba­ czowa. Pod koniec lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych KGB zrezygnował z polityki przymusu, zastępując ją mani­ pulacją i zmasowaną propagandą oraz polityczną edukacją dysydentów. Nawet przed pierestrojką szefowie KGB zda­ wali sobie sprawę, że aby iść z duchem czasu, należy zmie­ nić wizerunek organizacji, i próbowali unikać radykalnych metod działania, które przyniosły im złą sławę. Komitet próbował również złagodzić swój wizerunek, a także całego radzieckiego kierownictwa za granicą, prowadząc wyrafino- 13 Strona 14 WSTĘP wane kampanie propagandowe. Ta elastyczność pozwoliła KGB przetrwać dramatyczne zmiany wywołane gorbaczo­ wowską pierestrojką i zachować istotny wpływ na politykę aż do puczu w sierpniu 1991 roku. Pod koniec epoki radzieckiej KGB ewoluował w stronę instytucji, która wydawała się znacznie różnić od tajnej po­ licji z wcześniejszego okresu - nie oznaczało to większej ła­ godności, jedynie różnorodne formy działania. Oficerowie KGB łatwiej wtapiali się w tłum obywateli, a wyróżniali się jedynie obyciem w świecie. Wyznawali demokratyczne war­ tości, popierali reformy � ospodarcze i otwarcie narzekali na różne ograniczenia systemu radzieckiego. Zaczęli wyrażać się o Zachodzie w przyjaznych słowach. Funkcjonariusze KGB włączyli się w j awne życie polityczne, kandydując do lokalnych i centralnych parlamentów, oraz pracowali w spół­ kach międzynarodowych. Głosili poparcie dla pierestrojki do czasu, kiedy - ich zdaniem - zmiany zaszły za daleko. Nieudany pucz w sierpniu 1991 roku, który KGB pomógł zorganizować, by położyć tamę reformom, pokazał sztucz­ ność nowego wizerunku KGB. Ci, którzy uwierzyli w popar­ cie reform przez KGB, poczuli się zdradzeni i dołączyli do chóru żądań, by rozwiązać tę instytucję raz na zawsze. Tak się też stało, ale ku rozgoryczeniu demokratów odtworzono Komitet pod inną nazwą. PO KGB W latach 1 991-1995 odeszło z życia politycznego wiele osobistości, w tym sam Gorbaczow. Struktury takie j ak KPZR i Związek Radziecki rozsypały się. N awet armia ro­ syj ska, zdemoralizowana przez cięcia w budżecie, skorum­ powana i pozbawiona swojej tradycyjnej, strategicznej mi­ sji, znalazła się w bezwładzie. Tajne służby zaś przetrwały, ponieważ nastąpił czas politycznych zmagań i społecznych niepokojów, podczas których rosyj scy przywódcy byli zmu­ szeni bardziej niż kiedykolwiek korzystać z metod tajnej policji. W każdym politycznym kryzysie, który wydarzył się 14 Strona 15 WSTĘP w Rosji od czasów rozpoczęcia pierestrojki, tajne służby od­ grywały decydującą rolę. W tym właśnie leży paradoks rosyjskiej drogi do demo­ kracji. Zostały wprowadzone znaczące reformy gospodar­ cze, zniesiono cenzurę, stworzono partie polityczne i społe­ czeństwo ma zagwarantowaną wolność zrzeszania się i wy­ powiedzi, nieznaną w czasach Związku Radzieckiego. Ale tajne służby wciąż odgrywają ogromną rolę w życiu poli­ tycznym. Czy rząd rosyjski może uniezależnić się od tych in­ stytucji bez tworzenia próżni, która mogłaby doprowadzić do politycznego chaosu? Czy rosyjscy przywódcy są w sta­ nie zachować spokój i stabilizację w kraju, nie rezygnując przy tym zupełnie z poszanowania praw człowieka? Oto kil­ ka pytań, na które próbuję odpowiedzieć. Książka rozpoczyna się od nieudanego puczu w sierpniu 1 991 roku. Chociaż inni autorzy opisali to szczegółowo, pro­ ponuję własną interpretację zdarzeń, które doprowadziły do próby zamachu, oraz roli, jaką odegrał w nich KGB, po­ nieważ jest to niezbędne do zrozumienia dalszej ewolucji służb specjalnych i całego systemu politycznego. Pomimo że pierwsza wersja wydarzeń - głosząca, że mała grupa pod przywództwem KGB chciała odebrać władzę Gorbaczowowi, ale nie udało jej się to ze względu na odważny opór demo­ kratów - została zdyskredytowana przez ujawnione później fakty, wielu ludzi nadal tak uważa. Twierdzę, że niechęć społeczeństwa rosyjskiego do przyswojenia prawdy o tym, co stało się w sierpniu 1991 roku, wstrzymała reformy poli­ tyczne. Niepowodzenie puczu natychmiast odbiło się na KGB, który został rozwiązany i zastąpiony kilkoma innymi agen­ cjami, pełniącymi te same funkcje. W rozdziale drugim opi­ suję nową strukturę bezpieczeństwa stworzoną pod rządami Jelcyna, a także dekrety, które wprowadził w celu wzmoc­ nienia służb specjalnych. Rozdział drugi i trzeci opisuje szczegółowo rolę, jaką taj­ ne służby odgrywały w walkach o władzę i politycznych kry­ zysach, trwających dwa i pół roku po puczu. Szczególną 15 Strona 16 WSTĘP uwagę poświęcam akcjom kontrwywiadu przeciwko korup­ cji, które objęły w końcu kilku najbliższych współpracowni­ ków Jelcyna. Rozdział czwarty kontynuuje relację o walce z przestępstwami popełnianymi przez przedstawicieli wła­ dzy i opisuje nowe środki, które zostały przyznane w tym celu taj nym służbom, a także powstanie pod koniec 1993 roku Federalnej Służby Kontrwywiadu (FSK). Jej powsta­ nie zbiega się ze wzmożeniem walki z przemytem materia­ łów radioaktywnych i tłumieniem separatyzmów etnicz­ nych, zwłaszcza w zbuntowanej republice Czeczenii. W rozdziale piątym zajmuję się Służbą Wywiadu Zagra­ nicznego, spadkobierczynią I Zarządu Głównego KGB. Ja­ kie są cele i zamiary rosyjskiego wywiadu po zakończeniu zimnej wojny? Szpiegowanie Zachodu nadal pozostaje prio­ rytetem, co pokazuje sprawa Aldricha Amesa. Jednocześnie wywiad zagraniczny intensywnie działa w nowo powstałych państwach byłego Związku Radzieckiego oraz odgrywa de­ cydującą rolę w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, której podstawowym celem j est zachować wielkomocar­ stwowy status. W przeciwieństwie do I Zarządu Głównego KGB Służba Wywiadu Zagranicznego nie zajmuje się je­ dynie klasycznymi działaniami wywiadowczymi, ale pełni istotną funkcję w formułowaniu zasad polityki zagranicznej w administracji Jelcyna. Rozdział szósty opisuje sytuację wzdłuż granic Rosji i ro­ lę Federalnej Służby Granicznej, niegdyś będącej częścią KGB, w ochronie rosyjskich interesów. Następnie przedsta­ wiam służby bezpieczeństwa w innych krajach WNP i wysił­ ki Federacji Rosyjskiej, by zintegrować działania tych służb ze służbami rosyjskimi. Twierdzę, że powodzenie tych sta­ rań otworzyłoby drogę do częściowego odtworzenia impe­ rium KGB . . W rozdziale siódmym poruszam ważD:ą kwestię praw czło­ wieka w Rosji i innych krajach WNP. Czy służby bezpie­ czeństwa wciąż łamią te prawa? Jakie ustawy wprowadzono, by chronić jednostki przed policyjnymi nadużyciami? W wielu krajach WNP rządy nie spieszą się z wprowadza- 16 Strona 17 WSTĘP niem prawnych ograniczeń dla tajnych działań policji dlate­ go, że polityczni przywódcy wywodzą się ze starej gwardii, która miała bliskie związki z KGB. N a przykład Gajdar Ali­ j ew, przywódca Azerbejdżanu, był wieloletnim szefem KGB w tej republice, a Jewhen Marczuk, premier Ukrainy, funk­ cj onariuszem tajnych służb. Z kwestią praw człowieka blisko związane j est pytanie o rozliczenie z przeszłością, która wciąż jest pogrzebana w archiwach, zwłaszcza należących do KGB. Zawartość tych archiwów, o czym będzie mowa w rozdziale ósmym, jest podstawowa dla procesu reform w Rosji. Bez rozrachunku z historią policyjnych represji nie moŻn<;i oczekiwać, że spo­ łeczeństwo rosyjskie poradzi sobie z aktualnymi problema­ mi politycznymi. Archiwa KGB są tematem intensywnej de­ baty, ponieważ zawarte w nich informacje mają ogromne znaczenie polityczne. Dodatkowo dokumenty wywiadu kry­ j ą w sobie wiele odpowiedzi na kluczowe pytania z historii zimnej wojny. Akta KGB miały zostać przekazane dyrekcji archiwów państwowych i tam po przejrzeniu niektóre z nich ujawnione. Nic takiego jednak nie miało miejsca - p,ozosta­ ły w gestii tajnych służb, których pracownicy czerpią profi­ ty ze sprzedaży dokumentów na Zachód. W rozdziale dziewiątym przeprowadzam analizę wyda­ rzeń politycznych, w których brały udział rosyjskie służby specjalne od początku 1995 roku, kiedy to tendencje auto­ rytarne w rządzie zaczęły brać górę. W podsumowaniu próbuję rzucić nieco światła w przy­ szłość, patrząc na to, co się stało ze służbami specjalnymi w Europie Wschodniej, gdzie społeczeństwa na ogół zdołały zmierzyć się z dziedzictwem policyjnych represji i starają się odpowiedzieć na trudne pytania o winę i odpowiedzial­ ność. Zastanawiam się, czy sytuacja w Rosji jest tak różna, że nigdy nie będzie ona mogła pój ść drogą niektórych kra­ jów Europy Wschodniej i w pokojowy sposób pozbyć się tej ostatniej pozostałości po totalitaryzmie - wszechwładnej tajnej policji. Czy też ostatecznie podąży w swych wybo­ rach za tamtymi krajami, które przecież również były czę- 17 Strona 18 WSTĘP ścią sowieckiego imperium? Przyszłość rosyjskiej demokra­ cji w olbrzymim stopniu zależy od odpowiedzi na to pyta­ nie. My zaś na Zachodzie winniśmy ze wszystkich sił wspie­ rać rosyjską transformacj ę, która nie dokona się jednak szybko i łatwo, niezależnie od wyników wyborów parlamen­ tarnych i prezydenckich. Rosyjskie służby specjalne wciąż są potężne i przypominają, że kierunek polityki Rosji pozo­ staje ciągle wysoce niepewny. Przyprawiające o zawrót głowy zmiany nazw i reorgani­ zacje tajnych służb pod rządami Jelcyna przysporzyły mi dużych trudności przy pisaniu tej książki. Nie chciałam j ak inni autorzy określać po prostu nowych tajnych służb j ako KGB. Byłoby to nie tylko niedokładne, ale również sprawia­ łoby wrażenie, że w Rosji nic się nie zmieniło. Zamiast tego używam nowych nazw agencji, ale by nie zasypywać czytel­ nika gradem nieznanych terminów, często ograniczam się do generalnego terminu „służby specjalne". Źródłami informacji w olbrzymim stopniu były dla mnie rosyj skie media. Głasnost przyczyniła się do bujnego rozkwi­ tu rosyjskiej prasy, która nie tylko relacjonuje codzienne wy­ darzenia polityczne, ale również zamieszcza ciekawe i wni­ kliwe analizy oraz pogłębione raporty. W latach 1994-1995 przeprowadziłam w Moskwie szereg wywiadów, ponadto korzystałam ze wspomnień rosyjskich polityków i byłych funkcjonariuszy KGB, zachodnich książek, periodyków i ga­ zet. Strona 19 Rozdział pierwszy KGB I MIT PUCZU SIERPNIOWEGO Ludzie tworzą historię, jednak nie w taki sposób, w jaki by chcieli. Nie działają w warunkach, które so­ bie wybrali, ale w takich, w których żyją i znają z włas­ nego doświadczenia. Karol Marks Rosja zawsze była podatna na mity. Weźmy na przykład sze­ roko rozpowszechnione w XIX wieku przekonanie, że chłopi chcą socjalizmu, czy też przedstawianie Lenina jako bóstwa lub wiarę w nieomylność partii komunistycznej albo naj­ bardziej barbarzyński z mitów - o „wielkim wodzu" Józefie Stalinie. W przypadku niektórych musiało upłynąć wiele czasu, nim przestano w nie wierzyć. Publiczne mówienie o prawdziwym rozmiarze zbrodni Stalina, oficjalna krytyka Lenina nie były możliwe aż do lat osiemdziesiątych. Pła od­ miany mit, który prezentował nieudany pucz w sierpniu 1991 roku j ako triumf demokratycznej woli narodu rosyj­ skiego, przetrwał jedynie kilka lat. Nieudany pucz był desperacką próbą twardogłowych podwładnych prezydenta Gorbaczowa, by powstrzymać fa­ lę reform, które postrzegali jako zagrożenie dla politycz­ nej stabilizacji i własnych interesów. Chcieli zwłaszcza zapobiec mającemu wkrótce nastąpić podpisaniu tak zwa­ nego Traktatu Związkowego, który w znaczący sposób zre­ dukowałby władzę rządu radzieckiego nad republikami. Rano 19 sierpnia 1 9 9 1 roku szef KGB Władimir Kriuczkow i siedmiu innych konserwatywnych członków rządu, mię­ dzy innymi minister obrony Dmitrij Jazow i minister spraw wewnętrznych Borys Pugo, ogłosili, że Gorbaczow, który spędzał wakacje na Krymie, zachorował. Puczyści stwierdzili, że z powodu niezdolności do pracy prezydenta powołali ośmioosobowy Państwowy Komitet Stanu Wyj ąt- 19 Strona 20 ROZDZIAŁ PIERWSZY kowego z wiceprezydentem Giennadijem Janajewem na czele, który ma rządzić kraj em1. Ich wysiłki, by wprowadzić stan wyjątkowy, spełzły na niczym i w ciągu siedemdziesię­ ciu dwóch godzin większość z nich została aresztowana2. Pucz, który przez kilka dni przykuwał uwagę całego świata, miał istotny wpływ na dalszy rozwój wydarzeń. Przyspieszył rozpad Związku Radzieckiego i przesądził o przyszłości KGB. Dziś jednak, z perspektywy kilku lat, wydarzenia tych sierpniowych dni 1 99 1 roku wyglądają zupełnie ina­ czej . Pucz był odbierany jako klasyczna walka dobra ze złem3, która ponadto dobrze się skończyła - tak się przynajmniej wydawało - i która miała swojego bohatera, Borysa Jelcyna, stojącego zwycięsko na czołgu, oraz swoje czarne charakte­ ry, konspiratorów z KGB, którzy próbowali przejąć władzę, za co zostali wtrąceni do więzienia. Ale linia oddzielająca dobro od zła, reformatorów od twardogłowych, zwycięzców od pokonanych, która w sierpniu 1991 roku wydawała się bardzo wyraźna, z czasem zaczęła się zacierać. Do sierpnia 1 994 roku trzynastu z czternastu oskarżo­ nych spiskowców zostało objętych amnestią, a dwóch z nich, Wasilij Starodubcew i Anatolij Łukianow, zostali wybrani na deputowanych do rosyj skiego parlamentu. Jedyny pozo­ stały w więzieniu puczysta, generał armii Walentin Warien­ nikow, odrzucił amnestię i na szeroko opisywanej przez me­ dia rozprawie został oczyszczony z wszystkich zarzutów. Tymczasem sojusznicy Jelcyna z sierpnia 1991 roku, Alek­ sander Ruckoj i Rusłan Chasbułatow, którzy pomagali mu bronić Białego Domu, czyli siedziby Rady Najwyższej Rosji, stali się jego najbardziej rozgoryczonymi wrogami i po kon­ frontacji z Jelcynem w październiku 1993 roku na krótki czas trafili nawet do więzienia. KGB, który obwiniano o za­ planowanie spisku, przetrwał polityczne trzęsienie ziemi i wciąż funkcjonował, choć pod zmienioną nazwą. Sto pięćdziesiąt tomów akt śledztwa, długie zeznania w sądzie i liczni naoczni świadkowie opowiadaj ący prasie, co widzieli - wszystko to doprowadziło wielu ludzi do nie- 20